İşıqdan
nur içən, nur yağışlı
rənglər
Tablo
nağılı İşıq və kölgə
rəssamlıq sənətinin vacib ünsürlərindən
sayılır. Hər rəssamın işığa
öz fərdi münasibəti var. Bu fərdi münasibət
müxtəlif formalarda onun yaratdığı tabloların
mahiyyətinə hopur, roluna nəfəs verir, kompozisiyaya
yaraşıq biçir, mövzunun əzəmətini
möhtəşəmləşdirir. Sənət
ustadlarında kölgəyə münasibətlər də
fərdi xüsusiyyətlərlə səciyyələnir.
Kölgə daha çox təzad yaratmaq və fəza
ənginliyinə nail olmaq üçün istifadə edilir.
Ona görə də tablonun məzmun-forma prinsiplərinə
uyğun olaraq kölgə qatılaşa, yumşala,
tündləşə, bozara... bilər. Məşhur holland
rəssamı Rembrand sərt və tünd
işıq-kölgə təzadlarında şedevr
əsərlər yaradıb. İspaniya boyakarı Qoyyanın
gur işıqlı və tünd kölgəli prinsiplərlə
işlədiyi əsərlərində poetik zəriflik və
psixoloji dramatizm var. Səttar Bəhlulzadənin tünd
boyalarında həzin poetiklik, parlaq rənglərlə
işlədiyi tablolarda isə lətafətli munislik, ilahi
lirizm var. Nazim Bəykişiyevin tablolarının
işığı nə qədər boldursa, nə
qədər gurdursa, nə qədər həzindirsə
kölgə elementləri bir o qədər azdır, bir o
qədər güclə seziləndir, bir o qədər
mülayimdir. Və hətta mən deyərdim ki, rəssam
kölgənin özünü də işıqla verir. Nazimin
fərdi üslubunun əsas məziyyətlərindən biri
də məhz elə bu əlamətdir. Nazim Bəykişiyevin
rəngləri günəş nurunda yuyunmuş romantik
nəğmə çələnginə bənzəyir.
Həmin çələngin tamaşaçıya bəxş
etdiyi ovqat sevinclidir, təbəssümlüdür, qan
qaynadandır, duyğuları qanadlandırandır, ruhu
coşdurandır. Nazim Bəykişiyevin bütün
tablolarında rəng və onun çalarları
üstünlük təşkil edir. Bu bəyazlıq, bu
ağlıq rəssamın daxili təmizliyinin
rənglərdə çiçəklənməsidir.
Yazın yaz, payızın payız, qışın
qış, yayın da yay çiçəkləri var. Amma
əsas mətləb ondadır ki, həmin çiçəklər
ətirlidir, nəğməlidir, həzindir, titrəkdir,
kövrəkdir. İnsan Nazimin tablolarında bal dadan rəng
ətrini, psixoloji ovqatın işığını sanki
gözləri ilə içir. Nazim Bəykişiyevin
rəngləri istidir. Hətta bəzən bu istilik
Abşeronun yay havası kimi adamı içindən qovurur,
baxışlarını pörşələyir. Di gəl ki,
həmin istiliyin hərarəti tablodan ruhlarımıza
keçir, duyğularımızı oxşayır,
içimizə qəribə və bəlkə də
dərkolunmaz bir rahatlıq, sərinlik verir. Nazim
Bəykişiyevin rənglərinin harmoniyasında,
ahəngində poetik vüsət var. Elə bilirsən ki,
rənglər qolboyun olan məhəbbət aşiqləridir.
Rənglərin harmoniyası dodaq-dodağa dayanıb,
səssiz məhəbbət nəğməsi pıçıldayan
sevgililəri xatırladır. Nazim Bəykişiyevin
rəngləri həm gözlə duyulandır,
lətafətlidir, həm də dadla seziləndir. Bu
lətafətin, bu əsrarəngizliyin behişt
təravəti seyrçinin munis hisslərinə tumar
çəkir, onu əsəri idraki təfəkkürlə
qavramağa kökləyir. Nazim Bəykişiyevin
tablolarına lirik romantizm hakim kəsilib. Xaraktercə
yumşaq və zərif olan bu romantizm daxilən insanı
titrədir, onun xəyallarına qanad verir,
əsrarəngizliyə səsləyir. Nazim Bəykişiyev
tablolarında sərt və təzadlı rəngləri eyni
duyğu ritmində verməyə səy göstərmir. O,
daha çox rənglərin çalar
"təzadlarını" sapa düzməyi
xoşlayır. Buna görə də bir rəngdən
pöhrələnən çalarlar obrazlı əlvanlıq
yaradırlar. Nazim Bəykişiyevin özünəməxsus
rəng yaxısının (buna rəssamlar "mazok"
deyirlər) qəribə texnikası var. Elə bil bu
yaxılar soldan sağa edilib və belə bir
"əyinti" rəssamın işinin romantik
kompozisiyasını dolğunlaşdırır. Onun
tablolarında rəng yaxıları özü poetik bir
ovqatdır və işin detal yerləşdirilməsində
(ev, ağac, küçə və s.) tarazlığı
tənzimləyir. Nazim Bəykişiyevin boya yaxısı sanki
misra-misra verilib. Elə misralardır ki, həm sərbəst
şeir formasında "yazılıb", həm də
qoşma, bayatı, gözəlləmə ritm-ahəngində
sıralanıb. Ona görə də Nazimin lirik tabloları,
Abşeron mənzərələri misra-misra qavranılır.
Hətta bəzi tablolarında emosional duyğuların
leysanına düşürsən. Nazim Bəykişiyevin
hansısa məlum məkana qəribə baxım
bucağı seçmək səriştəsi var. Həmin
baxım bucağında istənilən detal rəssamın
kompozisiyasına "uyğun gəlməyəndə" onun
yerini məharətlə və cəsarətlə
dəyişir. Belə dəyişmədə duyğu və
idrak eyni ladda köklənir, rəngin musiqi dili aydın və
ifadəli olur. Yeni kompozisiya daha cazibəli, daha
yaraşıqlı və daha füsunkar görünür.
Nazim Bəykişiyevin ağ, sarı və mavi rəngləri
nazlı-qəmzəlidir. Onlar naz ata-ata bir yerdə ülvi
paklıqla rəqs edirlər. Rəqs edəndə gah
qurşaq-qurşağa dayanırlar, gah qol-boyun olurlar, gah
üz-üzə dururlar, gah da dövrə vurub bir-birini
məhəbbətlə seyr edirlər. Nazim Bəykişiyevin
bəzi tablolarında müqəddəs sevinclə bakirə
qüssə bir ahəngdə təcəssüm tapır.
Həmin qovuşuqda işin mahiyyəti,
mənzərəyə rəssamın öz iç
dünyasından baxmaq istəyi üst qatdadır. Rəssam
sanki bizi vadar edir ki, onun hiss və duyğularının
içindən keçək və qarşımızdakı
tabloya məhz həmin ovqatla baxaq. Nazim Bəykişiyevin bir
qisim tabloları var ki, mən onlara ümumi ad verməkdə
çətinlik çəkirəm. Həmin tablolar zifaf
gərdəyində üzündən duvağı
qaldırılan gəlin təsiri bağışlayırlar.
O duvağın arxasındakı sirri-xuda, cazibə,
ülviyyət, duyğu bakirəliyi göz
qapaqlarımızı kirpik çalmağa qoymur. Kirpik
çalmağa bir də ona görə qoymur ki, biz sanki
həmin tabloların ilğımda yox olacağından
qorxuruq. Buna görə də onları bütün munisliyi
ilə göz yaddaşımızda həkk eləməyə
çalışırıq. Nazim Bəykişiyevin
yaradıcılığında Abşeron mövzusu xüsusi
yer tutur. Abşeronun vurğunu olan, onun təbiətini
sevən rəssam yaradıcılığının şah
mövzusunu müxtəlif psixoloji ovqatlarda fırçaya
alıb. Nazimin günün günorta çağı
çəkilmiş Abşeron tablolarında sufilik ovqatı
var. Yəqin ki, yaxud bəlkə də, Nazimi heç sufi
təriqəti, sufiliyin mənəviyyat dəyərləri
maraqlandırmır. Lakin mənim fikrimcə, onun haqqında
söhbət gedən tablolarının
dərinliklərində duyğuların müqəddəs
ilğımı mürgü vurur, insanı
ülviyyətə səsləyir. Həmin ilğımda sanki
yerlə göy qübbəsi birləşir.
Birləşirsə, deməli, rəssamın romantik
təxəyyülü ilə reallığı
yaradıcılıqla dərk etmək bacarığı
vəhdətdə qovuşur. Nazim Bəykişiyevin tablolarında
ehtiraslı, coşqun hisslərdən doğan
rənglərə də rast gəlmək olar. Təbii ki, bu,
ilk növbədə tablonun mövzusundan və onun psixoloji
məzmunundan, fəlsəfi dəyərindən
asılıdır. Bu öz yerində. Ancaq maraqlısı
və diqqətçəkəni odur ki, rəssam həmin
hissləri heyrətamiz zərifliklə, yumşaq
aydınlıqla verməyə ustalıqla müyəssər
olur. Elə bununla da öz üslubuna yeni əlvanlıq və
orijinal bənzərsizlik gətirir. SƏHNƏ NAĞILI Nazim
Bəykişiyev Akademik Milli Dram Teatrında, Musiqili Komediya
Teatrında, Dövlət Gənclər Teatrında onlarla
tamaşaya bədii tərtibat verib. Bu əsərlər
həm mövzu-problematikasına, həm də yazılma
dövrlərinə görə müxtəlifdir. Üstəlik
rəssamın işlədiyi rejissorlar da üslub
xüsusiyyətlərinə görə
müxtəlifdirlər. Deməli, rəssamın hazırlanan
tamaşaya forma tapması əsl yaradıcılıq
axtarışları, yüksək təxəyyül və
kamil estetik zövq tələb edir. Bu keyfiyyətləri
mənimsəmiş Nazim Bəykişiyevin quruluş verdiyi
tamaşa tərtibatları forma bitkinliyi, kolorit
əlvanlığı ilə seçilirlər. Nazim ilk
növbədə tamaşanın ideya-bədii dəyərini,
rejissorun ali məqsədini tamaşanın bədii
tərtibatında təcəssüm etdirməyə
çalışır. Onun tərtibatları tamaşanın
obrazı kimi səciyyələnir. Rəssam tamaşanın
janrına uyğun olaraq rəng variasiyalarını
dəyişir. Bu dəyişmələri və
müxtəlifliyi şərti olaraq üç prinsipə
bölmək olar: Şux və parlaq rənglər; Sərt
və soyuq rənglər; Rəmzi detallar və
qarışıq rəng çalarları. Birinci bölümə
daha çox musiqili komediyalardan "Qızıl toy",
"Məzəli əhvalat", "Nəğməli
könül", "Məşədi İbad",
komediyalardan "Lənkəran xanının vəziri",
"Əliqulu evlənir", "Arşın mal alan"
(Avstriya, Vyana), "Məşədi İbad"
(Türkiyə, Ankara), "Varlı qadın", "Yeddi
məhbusə", "Dadaşbala əməliyyatı"
əsərlərinə verdiyi tərtibat aiddir. Rəssam
sərt və soyuq rənglərdən klassik üslubda və
obrazlı şəkildə daha çox dramatik-psixoloji, lirik
yüklü tamaşalarda istifadə edir. Misal olaraq "Neron
oynayır və ya iblisin komediyaları" (Miklos Xubai),
"Ördək ovu" (A.Vampilov), "Günah"
(R.Əlizadə), "Yayda qartopu oyunu"
(V.Səmədoğlu), "Qızıl dağın
kralı" (Dəmir Ehram), "Dəli Domrul" (Kamal
Aktay), "Atamın kitabı" (B.Vahabzadə)
tamaşalarının adlarını çəkə
bilərəm. Rəmzi detallardan və qarışıq
rənglərdən istifadə olunmuş tamaşalar daha
çoxmonumentallığı və romantik vüsəti
ilə diqqətçkəndir. Bu bölümə
"Hamlet" (U.Şekspir), "Afət",
"İblis" (H.Cavid), "Ölülər"
(C.Məmmədquluzadə), "Karmen" (P.Merime),
"Qatil" (Elçin), "Dirilən adam" (Mir Cəlal),
"Kaş araba aşmayaydı!.." (O.İoseliani)
tamaşalarını aid etmək olar. Nazim Bəykişiyevin
tərtibatında detallar nə qədər çox olsa da,
orta məkan, başqa sözlə, aktyorların ifası
üçün meydan həmişə genişdir.
Rəssamın monumental ruhlu tərtibatlarındakı
əzəmət tamaşanın ideyası və rejissorun ali
məqsədi ilə harmonik vəhdətdə uzlaşır.
Bu monumentallıq fəlsəfi dəyərlərlə
cilalanır, obrazlı təcəssüm tapır. Nazimin
tərtibatlarında dekorlar vüsətli və ifadəli,
mənalı və koloritlidir. Səhnədən tam və
cazibəli görünür. Forma və məzmun xronotopunun
estetik bədii həllində rəssam hər dəfə
orijinal üslubdan bəhrələnir. Nazim Bəykişiyev
quruluş verdiyi teatrda səhnənin texniki ölçülərini
dərindən mənimsəyir. Buna görə də onun
tamaşalarında kompozisiya bitkindir. Fəza genişliyində
poetik vüsət var. Bir sıra tamaşalarda Nazim
Bəykişiyevin tərtibatı ikimərtəbəli olur. Bu
iki mərtəbə də çox maraqlı və obrazlı
detallarla əlaqələndirilir. Məkanından asılı
olmayaraq, onun tərtibatlarında aktyorların sərbəst
və məzmunlu davranışları, hadisələrə
sərbəst daxil ola bilmələri üçün bitkin
şərait var. Bir rəssam kimi Nazim Bəykişiyevin
rənglərinin mayasında ülviyyət, həzinlik və
titrəklik var. Həmin cəhətlər rəssamın
fəlsəfi-emosional duyğularını
dərindən-dərinə dərk eləmək
üçün açardır, əsərlərinin
mahiyyətini incədən-incəyə duymaqdan ötəri
bələdçidir. Həmin rənglərin ifadə
gücünü, fikir dərinliyini, fəlsəfi
qənaətlərini dərk etdikcə ilk növbədə
tamaşanın bütöv obrazı aydın dərk olunur.
Həm də rəssamın idrakının, rəssamın
təfəkkürünün qaynarlığı və
sakitliyi, çılğınlığı və
həlimliyi, poetikliyi və zərifliyi sənətkarın
özünün şəxsiyyət obrazını
canlandırır.
525-ci
qəzet.- 2007.- 25 oktyabr.- S.7.