Qiyas Ə.

 

Anar imzası ekranda Gün keçdidən  İblisə qədər

 

Xalq yazıçısı Anarın Azərbaycan kinosunda özünəməxsus dəst-xətti var. Anar kinoya gələndə artıq nəsrdə özünü təsdiq edən, dramaturgiyada sınaqdan çıxan peşəkar bir yazıçı idi və "Molla Nəsrəddin-66" kimi uğurlu bir əsərin müəllifiydi. Moskvada ali ssenari və ali kinorejissorluq kurslarını bitirən Anar bir-birinin ardınca "Torpaq. Dəniz. Od. Səma", "Gün keçdi", "Dədə Qorqud", "Dantenin yubileyi", "Ötən ilin son gecəsi", "Üzeyir ömrü" , "İmtahan", "Qəm pəncərəsi", "Əlaqə", "Təhminə", "Otel otağı" kimi sevilən bədii, "Dəniz", "Qobustan", "Bu, Səttar Bəhlulzadədir", "Daş saat" , "Bu, Cavaddır" və başqa sənədli filmlərə imza atdı. Anarın ssenariləri istər tarixi, istərsə də müasirliyi əks etdirən hər bir əsəri hadisələri öz prizmasından keçirir və şəxsi ideyasını ortaya qoyur, məqsədini açıqlamağa çalışır. Məsələn, "Gün keçdi" filmi haqqında danışarkən ilk əvvəl filmin lirikası və seyrçini bu lirikanın arxasınca apara bilən dolğun diaploqları, bir də unudulmaz Arif Babayevin lirik dəst-xəttini görürük. "Gürcü familiyası" hekayəsinin motivləri əsasında müəllifin özü tərəfindən kinoya uyğunlaşdırılan bədii mətndən də aydın olur ki, müəllif uşaqlıq və ilk məhəbbət,müasirlik və tarixə münasibət nöqteyi-nəzərindən orjinal bir formadan istifadə edib. "Dədə Qorqud" isə ssenarisi türkün ən böyük yazılı abidələrindən sayılan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının motivləri əsasında qələmə alınan və 1975-ci ildən bəri Azərbaycan tamaşaçılarının sevə-sevə izlədikləri tarixi filmlərimizdən biridir. Bu filmdə müəllif tarixi olaylara müasirlik nəzərləri ilə yanaşaraq türkün başına gələn faciələrin səbəblərini açmağa çalışıb, dastanın özündən gələn dilini və üslubunu qoruyub saxlamaq şərti ilə onu tamaşaçı marağına doğru yönəldə bilib. Anar özünü Azərbaycan kino tarixində publisistik filmlər müəllifi və rejissoru kimi də təsdiq edib. Onun müəllifliyi və rejissorluğu ilə çəkilən iki filmi - "Üzeyir ömrü" və "Qəm pəncərəsi"ni xatırlamamaq mümkün deyil. Dahi Azərbaycan bəstəkarı, milli peşəkar musiqimizin banisi və görkəmli şəxsiyyət, fenomenal insan olan Üzeyir bəy Hacıbəyovun həyat və yaradıcılığına, onun yaşadığı mürəkkəb tarixi dövrə və o dövrün gözəl tarixi mənzərəsinə həsr edilmiş bu film kinematoqrafiyanın çəkindiyi bir janrda - kinopublisistika janrında lentə alındı. O dövrün tarixi şəxsiyyətlərinin, musiqi xadimlərinin, ədiblərinin obrazları canlı şəkildə yaradıldı. Konfliktlər, intriqalar, siyasi baxışlar, adətlər filmin marağını və bədii dəyərini artırdı. Musiqi tarixinin korifeyləri və onların müasirləri... Anar bu paralellərlə həm Üzeyir dövrünün, həm də Anar dövrünün istedadlı sənət adamlarını tarixiləşdirə bildi. Filmin bir uğuru da onda idi ki, Qədir Rüstəmov, Ramiz Quliyev və başqaları kimi böyük musiqiçilər burada yer alaraq son dərəcə effektli bir filmin ərsəyə gəlməsində mühüm rol oynadılar. Bədii kardarın sənədli lentlərlə əvəzlənməsi, bəzən müəllifin (Tofiq Mirzəyevin) hadisələrə müdaxiləsi və hər hansısa bir tarixi olayı nəql etməsi filmin dəyərini aşağı salmadı, əksinə, ona öz janrına uyğun bədii dəyər verdi. Anar "Üzeyir ömrü"nün uğuruna arxalanıb eyni janrda qələmə aldığı başqa filmin çəkilişlərinə başladı. "Qəm pəncərəsi" adlanan bu film də yuxarıdakı film kimi kinopublisistika janrında lentə alındı. Həsənağa Turabovun yaratdığı unudulmaz Mirzə Cəlil obrazı isə filmin əsas uğurlarından biri oldu. Müəllif bu filmdə əsasən Mirzə Cəlilin yaratdığı obrazları, onun felyetonlarının qəhrəmanlarını və yenə də ənənəsinə sadiq qalaraq Mirzə Cəlil dövrünün qarışıqlığını, ziddiyyətlərini ön plana çıxarmağa çalışdı. Filmdəki hadisələr bütövlükdə dahi dramaturqun və millətini sevən bir insanın həyatda gördüyü və içində yaşadığı məqamları əks etdirdi. Filmdə Anarın rejissor işi də xüsusilə fərqlənir. Oyun səhnələrindəki mizanlar, kadrların dolğunluğu, hadisələrin ardıcıllığı və aktyorlarla iş son dərəcə peşəkar bir kinorejissorun kamera arxasındakı fəaliyyətindən xəbər verir. Arabir ekrana gələn sənədli kadrların və tarixi-publisistik dialoqların varlığı "Üzeyir ömrü" filmində olduğu kimi bu filmin də ideya xəttini kinopublisistikaya doğru yönəltdi. Anar hələlik son olaraq özünün bu janrdakı trilogiyasının dairəsini yaxınlarda tamamlanmış və kino mütəxəssisləri tərəfindən uğurlu sayılan "Cavid ömrü" - "İblis" filmi ilə qapatdı. Film ölməz Cavidin Bakıdakı abidəsinin qarşısında İblisin məşhur monoloqu ilə başlayır. Aktyor Məmməd Səfanın film boyu yaratdığı bir-neçə "iblisvari" obrazlardan seçilən və yaddaqalan bu monoloqun təsiri film boyu seyrçini müşayiət edir və unuda bilmirsən ki, sən "İblis" filminə baxırsan. Dövrün içindən gələn şeytanilik, cəmiyyətin ortaya atdığı faciəli insan taleləri, uğursuz ideologiyanın təsiri altında gülünc vəziyyətdə düşən "ziyalı" ordusu, bir-birinin qanına susayan qələm əhli, istedadlıyla istedadsızın nəticəsiz mübarizəsi və digər cəhətlər filmin süjet xəttini təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu film Anarın eyni janrda yazdığı və ekranlaşdırdığı iki digər filmdən fəlsəfi yükü ilə seçilir. Məsələn, "Üzeyir ömrü"ndə kadrlar aktyorların komik vəziyyətə düşmələri, rəngarəng musiqi nömrələri ilə tamaşaçıları öz arxasınca çəkib aprırdısa, "Qəm pəncərəsi"ndə Mirzə Cəlil yumorundan gələn gülüşün və faciənin vəhdəti vardısa, bu filmdə ağır və dolğun kadrlar, faciələrin bir-birini əvəzləməsi, həm Cavidin şəxsi həyatında onu qarabaqara izləyən faciələrin, həm də onun əsərlərindən gələn faciələrin zənginliyi ilk baxışdan seyrçini yorsa da, sonda insan taleyi və insan faciəsi filmin məqsədini açıqlayır və ideyanı ortaya qoyur. Cavid obrazını Nəsimi, Babək, Beyrək kimi möhtəşəm rolları ilə milli kinomuzun tarixind yer tutan xalq artisti Rasim Balayev yaradıb. Cavid xarakterinin incəliklərini, onun türk dünyasına sarsılmaz sevgisini, gördüyü işə hörmətini, ailəyə dərin məhəbbətini və qırılmaz əqidəsini qabarıq verməyə çalışan Rasim müəllim özünün tarixi obrazlar kolleksiyasına yeni və gözəl bir obraz da əlavə etdi. Filmin süjet xətti inkişaf etdikcə, hadisələr və konfliktlər bir-birini əvəz etdikcə Rasim Balayevin ifasında yaddaqalan bir Cavid obrazının şahidlərinə çevrilirik. Kamera qarşısında obraz yaratmaq peşəkar və təcrübəli Rasim Balayev üçün heç də çətin deyil, lakin fərqli bir obraz yaratmaq (zaman fərqi ilə təxminən eyni faciələri yaşayan Nəsimidən sonra) hər bir sənətçi üçün məsuliyyət tələb edir. Cavid sevildiyi qədər də "vurulur" və bu mənəvi zərbələr fərqli kadrlarda fərqli süjet xətti ilə qabardılır ki, bu da filmin tarixi-fəlsəfi yükünü artırır. Cavid müstəntiq qarşısında da eyni xarakterdədir, həbsxanada da, Sibir çöllərinə doğru iməkləyən məhbəs qatarında da. Film boyu Cavid yalnız bircə dəfə - həbsxanada ailəsi ilə görüşəndə məğrurluğunu itirir və bu, təbiidir. Çünki ayrılıq qoşa qanadları ilə məğrur və sarsılmaz Cavidin çiyinlərinə çökmüşdü, bu ayrılığın adı vətən və doğmalardan ayrılıq idi və şairin həssas qəlbinə dammışdı ki, bu ayrılığın bir dəhşətli adı da ölümdür. Filmdə diqqəti çəkən digər bir obraz da tamaşaçılara komik amplualı aktrisa kimi yaxşı tanış olan Dilarə Əliyevanın yaratdığı Müşkinaz xanım obrazıdır. Dilarə xanımın Müşkinazı həyatda daima qürurunu qoruyub saxlayan, Cavid adına xələl gəlməyə qoymayan, əsl ana obrazının ekran təcəssümüdür. Ərtoğrulu oynayan gənc aktyor Vüsal Murtuzayevin, Turanın uşaqlıq illərini yaradan Dəniz Tacətdinin də filmdəki ifası baxımlıdır. Bir qədər kiçik Turan və həyatı artıq dərk edən istedadlı Ərtoğrul... Yaşamaq haqqı olan qızcığaz, yaratmaq eşqilə yanan gənc... Filmin rejissoru, uğurlu televiziya tamaşaları ilə şöhrət qazanmış Ramiz Həsənoğludur. Rejissor müxtəlif teletamaşalarda istedadına və bacarığına yaxından bələd olduğu fərqli nəslin aktyorlarını filmə dəvət etməkdə, yəqin ki, belə ağır filmdə qeyri-peşəkarların gücünə arxalanmaqdan çəkinib. Mütləq mənada demək mümkündür ki, elə bunun nəticəsində filmə çox maraqlı aktyor heyəti toplaşıb. İrili-xırdalı obrazların, demək olar ki, hər birində insan xaraketeri, onun mənəvi və zamandan gələn qeyri-insani keyfiyyətləri açıqlanır. Lakin razılaşmaq lazımdır ki, iş olan yerdə (özü də belə böyük və məsuliyyətli bir iş) çatışmazlıqlar da olur və dünya kino tarixində elə bir film göstərmək mümkün deyil ki, o, tam mənada uğurlu sayılsın. Bu baxımdan bəzi aktyorların oyunlarındakı (Azər Axşam - Əlili, Qurban Məsimov - Müşfiq kimi gənclərlə yanaşı, bir çox daha təcrübəli aktyorlar) tanış mimikalar, təkrar hərəkətlər diqqətdən yayınmır. Amma inamla deyə bilərik ki, kiçik çatışmazlıqları nəzərə almasaq, film yalnız xoş sözlərə layiqdir. İblis obrazının və bununla yanaşı filmin özündən gələn bütün "iblislərin" obrazını yaradan Məmməd Səfanın işi üzərində ayrıca dayanmağa dəyər. Aktyor baş rolun ifaçısı kimi eyni zamanda fərqli xarakterli bir-neçə obraz yaratsa da, dəyişə, başqalaşa bilməsi, obrazdan-obraza keçidlər etməsilə seçilir. Bəxtiyar Xanızadənin Abbas Mirzəsi və rejimin ziyalıya, sənət adamına olan münasibəti, Nurəddin Mehdixanlının Əhməd Cavadı, Aydın Əliyevin Seyid Hüseyni, böyük insanların və şairlərin faciələri, Şahmar Qəriblinin Abdulla Şaiqi və görkəmli ədibin sakit və mülayim xarakteri, Ramiz Novruzovun Mir Cəfər Bağırovu və alında düyünlənən xarakterik mimika, Ramiz müəllimin mülayim qəlbi və M.C.Bağırovun qəddar dünyası... İrili-xırdalı neçə-neçə obraz və möhtəşəm "Cavid ömrü" - "İblis" filmi. Bu film bütövlükdə ssenari müəllifi Anarın Cavid romantizminə, Cavid fəlsəfəsinə və Cavid ömrünə böyük sevgisinin təzahürüdür. "Azvideo" prodüser mərkəzinin və şəxsən Rasim Həsənovun peşəkar prodüser kimi fəaliyyətinə də toxunmaq istərdim. Hələ təzə yaranmaqda olan prodüserlik institutu gələcəkdə bu sahəyə diqqətin artacağına inam yaradır. Filmin çəkilişləri başa çatsa da, "Şərq-Qərb" Bakı Beynəlxalq Kinofestivalında tamaşaçı rəğbəti ilə qarşılansa da, baş prodüser Rasim Həsənov hələ də işini bitmiş hesab etmir. İnanmaq olar ki, bu film ölkəmizdə olduğu kimi, bütün dünyada kinosevərlərin diqqətini çəkəcək. Quruluşçu operator İsrafil Ağazadənin işini də yüksək qiymətləndirmək olar. Aydın kadrlar, işıq və kölgə sisteminin düzgün seçimi filmin keyfiyyəti haqqında müsbət fikirlər yaradır. Eyni sözləri filmin bəstəkarı Cavanşir Quliyevin gözəl musiqisi və rəssam Aqil Azayın dekorasiya, interyer, natura seçimi ilə də bağlı demək mümkündür. Film ümummilli lider Heydər Əliyevin Naxçıvanda Cavidin məqbərəsinin açılışı zamanı söylədiyi nitqlə yekunlaşır. Ulu öndərin Cavid şəxsiyyətinə hörməti, uzaq Sibirdən məhz onun təşəbbüsü ilə ölməz sənətkarın nəşinin vətənə qaytarılması kimi mühüm faktlar bu film vasitəsilə bir daha təsdiqlənir və tarixi qiymətini alır.

 

525-ci qəzet.-2007.- 4 oktyabr.- S.7.