İnsanlarımızın səviyyəsi, zövqü düşündüyümüzdən qat-qat yüksəkdi

Ayaz Salayev 1960-cı ilin 1 avqustunda Bakıda anadan olub. 1982-ci ildə Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun kinoşünaslıq fakültəsini bitirib.

   1983-85-ci illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasında və "Azərbaycanfilm"də redaktor vəzifəsində çalışıb.

   1986-88-ci illərdə ÜDKİ-nin aspiranturasında oxumaqla bərabər, həmin təhsil ocağında "müasir film" fənnindən dərs deyib.

   1995-ci ildə çəkdiyi "Yarasa" filmi Fransa, Almaniya, İspaniya, Yunanıstan, Belçika, İsveçrə, İsveç, Finlandiya, ABŞ, Kanada, Rusiya, Bosniya, Misir, Türkiyə, Monqolustan və digər ölkələrdə keçirilən təxminən otuz müsabiqədə iştirak edib. Film Fransanın Anjer şəhərində keçirilən beynəlxalq Avropa kinosu festivalında Qran-priyə və digər nüfuzlu mükafatlara layiq görülüb.

   Son 10 ildə müxtəlif ali və orta təhsil ocaqlarında kino tarixindən dərs deyib.

   Son 5 ildə "İnternyus-Azərbaycan"da rejissor kimi fəaliyyət göstərdiyi müddətdə bir neçə sənədli film və sosial məzmunlu rolik çəkib.

   Onun azərbaycanlı tamaşaçının kino zövqünün formalaşmasında müstəsna xidmətləri var. Vaxtilə apardığı "Retro" verilişi ilə kinosevərlərin düşüncəsində əməlli-başlı inqilab etmiş bu şəxs sonralar yaratdığı hələlik ilk və son "Yarasa" bədii filmiylə təkcə danışmağın yox, həm də göstərməyin ustası olduğunu təsdiqlədi.

   Beləliklə, Yaşar Əliyevin şənbə qonağı rejissor Ayaz Salayevdi.

   - Nədənsə, əksər sənət adamları danışıqlarında konkretlikdən çox, ümumiliyə, mücərrədliyə üstünlük verir. Məsələn, hansısa yazıçı öz əsərləri deyil, ümumi ədəbi proses, yaxud mühit barədə, hansısa rejissor öz yaradıcılığı deyil, Azərbaycan kinosunun vəziyyəti barədə fikir yürüdəndə özünü elə bil daha rahat, hardasa daha təhlükəsiz hiss edir.



   "Əgər Allahı güldürmək istəyirsənsə, ona öz planlarından danış"



   - Tam səmimi deyə bilərəm ki, mənim üçün Azərbaycan kinosu şəxsi planlarım - gördüyüm və görəcəyim işlərdən ibarətdi. Elə bilirəm ki, bütün rejissorlar mənim kimi düşünür. Yəni, mənim üçün Azərbaycan kinosu bir rejissorun yaradıcılığının timsalında daha aydın cizgilər alır, ümumilikdə götürəndə isə bir qədər mücərrəd görünür.

- Belə çıxmırmı ki, sizin anlamınızda Azərbaycan kinosu Ayaz Salayev imzasıyla məhdudlaşır?

- Xeyr, adımla yox, sadəcə şəxsi planlarımla.

- Andrey Tarkovski, Aleksey German, Tengiz Abuladze. Üslub və kino duyumu baxımından tamam fərqli bu rejissorları birləşdirən bir ümumi cəhət var: keyfiyyəti kəmiyyətə çevirmək ustalığı. Yəni, hər üçü çox az sayda film çəksə də, təsəvvürümüz bu faktla heç cür barışmaq istəmir. Ayaz Salayev yaradıcılığındakı fasilə də yaman uzun çəkdi.

- Hələ o zaman deyirdilər ki, rejissor üçün ən böyük problem birinci deyil, ikinci film ərəfəsində yaranır. Belə ki, bir sıra rejissorlar tarixdə məhz çəkdikləri ilk filmin müəllifi kimi qalıblar. Bununla əlaqədar bir sıra misallar göstərmək olar. Mən də məşhur rejissorların bu tənəzzülünü görüb məsələyə kənardan baxmaq istədim. Məlum həqiqətdir ki, əksər sənət adamları müəyyən mərhələyə qədər inkişaf etdikdən sonra yaradıcılığı enən xətt üzrə hərəkət edir. Bütün bunlardan nəticə çıxararaq, həmin məqamların məndə olmayacağı barədə özümə söz verdim. Bəlkə də bunun nəticəsi idi ki, "Yarasa" filminin çəkilişindən 12 il sonra, daha dəqiqi 2001-ci ilin yayında məndə yeni bir filmin ideyası yarandı. Və həmin ideya içimdə püxtələşərək, artıq formalaşıb. Amma bunun hansı ideya olduğunu demək istəmirəm. Belə bir söz var: "Əgər Allahı güldürmək istəyirsənsə, ona öz planlarından danış".

- Artıq özünə oxucu auditoriyası qazanmış hansısa bədii əsər ekranlaşdırılanda hardasa tamaşaçıda "ikicanlılıq" təəssüratı yaradır. Sanki tamaşaçı film boyu bir dəfə gördüyünü təkrar yadına salmaq istəyir.

- Doğrudu, "Yarasa" filmində Nabokovun əsərinin motivlərindən istifadə olunub. Amma bu gün qəti şəkildə deyə bilərəm ki, bundan sonra çəkəcəyim filmlərin heç biri tarixi, yaxud hansısa ədəbi əsərlə əlaqəli olmayacaq. Çünki, əgər ölkədə ildə yüz film çəkilsəydi, onlardan iyirmisini tarixi və klassik əsər əsasında çəkmək olardı. İndiki halda əgər ildə 3-4 filmə vəsait ayrılırsa, bu çox məsuliyyətli iş deməkdir. Düşünürəm ki, bu halda yalnız orijinal ssenarilərə müraciət olunmalı və yeni qəhrəmanlar yaranmalıdır. Məsələn, bundan sonra "Hamlet" əsəri nə qədər ekranlaşdırılsa da, bu obraz yalnız və yalnız Şekspirin adı ilə bağlı olacaq.


   "Bu gün gürcü kinosu özü olmasa da,

   məktəbi var"

- Yeri gəlmişkən, Eyzenşteyn bədii mətnin rejissor üçün nə qədər əhəmiyyətsiz bir şey olduğunu sübut eləmək üçün kinoya qəti gəlməyən Marksın "Kapital" əsəri əsasında film çəkəcəyini bəyan etmişdi.

- Həqiqətdə isə o, 7 filminin hamısında məhz öz dünyasını yaratdı, kinematoqrafa yeni stil, yeni düşüncə tərzi, yeni obrazlar gətirdi. Beləliklə, yaradıcılığı boyu bir dəfə də klassikaya müraciət etməməklə Eyzenşteyn özü klassikə çevrildi.

-Məncə, Azərbaycanda yeganə rejissorsunuz ki, filmin nəzəri tərəfi, strukturu sizin üçün obrazların daxili aləmi qədər əhəmiyyətlidi. Hər halda, "Yarasa" mənə belə deməyə əsas verir. Növbəti filmdə necə olacaq?

- Qismət olsa çəkəcəyim bu filmdə də həmin elementlər olacaq. Burada həm kino içində kino, həm də televiziya mövcuddu. Çünki baş verən hadisələr həm də televiziya ilə bağlıdı.

- Ara-sıra yaxşı filmlərimiz peyda olsa da, gəlin, etiraf edək ki, kinomuzu məktəb səviyyəsinə qaldıra bilməmişik. Şagirdlər yetərincə istedadlı olmayıb, yoxsa başqa səbəblər var?

- Əgər biz keçmişə və dünya kinosunun tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, Amerikadan başqa kino nəhəngləri olan ölkələrdə məktəb anlayışı bütün yox, müəyyən dövrləri əhatə edib. Məsələn, belə bir məktəb İtaliyada 1950-70-ci, Fransada 1930-50-ci, Almaniyada 1920-30-cu illərdə formalaşıb. Bu gün gürcü kinosu özü olmasa da, məktəbi var. Bəlkə gələcəkdə Azərbaycan kino məktəbi də olacaq. Sözün düzü mənə elə gəlir ki, bu, tezliklə baş verməyəcək, hər halda, fikrimcə, o günü görməyə bizim ömrümüz kifayət etməyəcək. Bir də ki, niyə axı hər zaman Azərbaycanda kino məktəbinin olmamasından şikayətlənirik? Bizdə olsa-olsa yalnız individual sənət növləri hansısa ənənəyə, məktəbə bağlanır.

- Məlum olduğu kimi böyük kinoya sənədli filmlə gəlmisiz. Yadımdadı, o vaxt Tağıyevin qızı Sara xanımın taleyindən bəhs edən filminiz çox təsirliydi. Amma bununla belə sənədli film sənəd kimi maraqlıdı. Yəni, jurnalistikada oçerk, ədəbiyyatda memuar janrı kimi xronikal, sənədli filmdə də yaradıcı insanın təxəyyülü artıq çəkilmiş cızıqlar çərçivəsində hərəkət etməlidi. Təxəyyülünü nə qədər işlətsən də, cızıqdan çıxmaq qadağasını poza bilmərsən. Bu mənada, sənədli filmi kinonun qolu hesab etmək olarmı?

- Bəli, sənədli filmə kinonun bir qolu, özü də ciddi qolu kimi baxmaq olar. Deyim ki, Azərbaycan kinosunda müəyyən qədər məktəbə oxşar bir şey varsa, o da sənədli filmlə əlaqəlidi. Sadəcə, sənədli film mənim qidam deyil. Amma buna baxmayaraq, Azərbaycan rejissorlarının çəkdiyi bir neçə sanballı sənədli film mövcuddur və öz çəkdiyim sənədli filmləri qətiyyən bu siyahıya aid eləmirəm. Nəsimi Əliyev adlı bir gənc rejissorun "Keçid" adlı sənədli filmini çox böyük məmnuniyyətlə bu siyahıya aid edərdim. Həqiqətən də, mükəmməl əsərdi. Hesab edirəm ki, 1980-ci ildən bəri sənədli film sahəsində müəyyən məktəb formalaşıb. Zaur Məhərrəmovun, Xamis Muradovun filmlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Özümə gəlincə, bu janrın mənə yadlığının bir neçə səbəbi var. Sənədli filmdə müəyyən çərçivə daxilində olursan və burada son həddə hansı məqama çatacağın dayandığın yerdən aydın görünür. Əgər çatacağın yer qabaqcadan görünürsə, o istiqamətə qaçmağın da mənası yoxdur. Bədii kinoda isə tam naməlumluq var.

- Deyirlər, pul olan yerdə hər şey mümkündür. Hətta böyük sənət əsəri yaratmaq da?

- Xeyr, kinonun bədii keyfiyyəti puldan bir o qədər də asılı deyil. Düzdür, kinonu dünyaya çıxarmaq baxımından maliyyə son dərəcə vacibdir. Mən filmətrafı təbliğatı, onun piarının təşkilini nəzərdə tuturam. Xarici ölkələrdə filmin özünə ayrılan vəsait qədər də onun tanıtımına xərclənir. Hər sahədə olduğu kimi kinoda da reklam çox şey deməkdir. Belə ki, kino bədii olsa da, hər halda, məhsuldu.

   "Gərək pulu, sonra geri qaytarılması mümkün olmayacaq nələrisə itirməyimiz bahasına qazanmayaq"   

- Problemlərdən biri də auditoriya qıtlığıdı. Təbii ki, 8 milyonluq ölkənin potensial kino tamaşaçısı sayca elə də çox ola bilməz.

- Kinonu bütün dünya üçün də çəkmək olar. Bunun üçün lazımi texniki bazanı və imkanları da tapmaq olar. Ölkə inkişaf etdikcə, inanıram ki bu tərəflərə də əl gəzdiriləcək.

- Bu sahəni biznesə çevirmək necə, mümkündürmü?

- Xeyr, bu işə getmək belə lazım deyil. Dövlət kinonu ölkəsinin rəmzinə, bayrağına çevirməlidir. Necə ki, bunu İran edə bilib. Məncə, indiyə qədər Amerikanın İranı bombalamamasının müəyyən səbəbi də bu ölkənin kinosunun xidmətləri ilə bağlıdır.

- 80-ci illərdə Fransa, İtaliya estradası dəbdəbəydi. Bizlər o ölkələrin musiqisi ilə yanaşı, Rəşid Behbudovu, Zeynəb Xanlarovanı, Qədir Rüstəmovu daha artıq həzzlə dinləyirdik. Amma bayağı musiqinin bayağılaşdırdığı indiki gənclik üçün daha o qat demək olar ki, yoxdu. Bu məsələdə telekanalların da günahı az deyil. İrad tutanda iddia edirlər ki, özümüzü maliyyələşdirmək üçün qazanmalıyıq. Amma gərək pulu, sonra geri qaytarılması mümkün olmayacaq nələrisə itirməyimiz bahasına qazanmayaq.

- Həqiqətən də, bu məsələdə məhz telekanallar bir xeyli məsələni mürəkkəbləşdirir. Zənnimcə, tamaşaçını qınamaq olmaz. Çünki bu gün televiziyada yayımlanan verilişlər heç də auditoriyanın səviyyəsini ifadə etmir. İnsanlarımızın səviyyəsi, zövqü bildiyimizdən, düşündüyümüzdən qat-qat yüksəkdir. Təəssüflər olsun ki, telekanallar həmin auditoriyanın zövqünə, tələbatına uyğun verilişləri çox az hallarda efirə verirlər. Bütün bunları reallığa əsaslanıb deyirəm. Həyat hər zaman təsəvvürlərdən yüksək və maraqlıdı. Kütlənin zövqünün aşağı olmasını sadəcə özümüzə təlqin etmişik. Amma insanlarla ünsiyyət zamanı həqiqətən də, onların zövqünün çox yüksək olduğunun şahidi olursan. Bu gün insanlarda böyük sənət əsərlərinə bir aclıq var. Onlar rəssamlardan, musiqiçilərdən, yazıçılardan yeni, daha dəyərli yaradıcılıq nümunələri gözləyirlər. Amma təəssüflər olsun ki, mədəniyyət və incəsənət irəli getmək əvəzinə geriləyir.

- Bəs kinoda necə, yeni nəslin nəfəsi duyulurmu?

- Sözün açığı mən özümü də gənc hesab edirəm. Nəsə söz deyə biləcək bir nəsil vardı ki, onları kliplər uddu. Amma bununla bərabər onlar klipdə süjetin və rejissuranın müğənnidən də, musiqidən də maraqlı olduğunu sübut edə bildilər. Onlardan sonrakı nəsil hələ yetişmək ərəfəsindədir. Reallığa baxanda gələcəyə ümid var. Azərbaycan kinosunda olan hər bir nailiyyət hamımızındı.

- Amma bir-iki nəfəri çıxmaq şərtilə bizdə klipmeykerlərin böyük əksəriyyəti diletantlardan ibarətdi. Savadı olmayan rejissorun hansı məktəbindən danışmaq olar?

- Hər halda, bir neçə adlar var ki, Azərbaycan klip məktəbini bir qədər hind məktəbinə bənzər olsa da, formalaşdırmağı bacara bilib. Sözün həqiqi mənasında Azərbaycanda yaxşı-pisliyindən asılı olmayaraq klip məktəbi var, doğrudu, hələ tam formalaşmasa da.

- Siz həm də Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində müəllim kimi fəaliyyət göstərirsiz.

- Bəli, kinoşünaslıq fakültəsində dərs deyirəm və 23 tələbəm var. Onların ali məktəbi başa vurduqdan sonra işlə təmin olunmaq imkanları da var. Bu kursun təxminən yarısı təcrübə keçmək üçün hər il telekanallara dəvət alır. Kinoşünaslıq öz-özlüyündə nəzəri sahə olsa da, praktikaya gedən yola bəlkə də ən rahat cığırdı. Belə ki, orta məktəbdən sonra rejissorluq fakültəsinə daxil olan tələbələrin kino taleyi çox zaman uğurlu olmur. Amma kinoşünaslıq fakültəsində oxuyan zaman mütləq kinonun içərisində yaşamalısan. Ona görə də yaxşı olardı ki, bütün rejissorlar əvvəlcə kinoşünaslıq məktəbi keçsinlər.

       "Yaxşı və pisi bir-birindən ayırmağı hamı bacarır"

- Moskvada keçən illəri necə xatırlayırsız?

- 1985-ci ilə qədər mən keçmişlə yaşayırdım. O dövrdə necə olub, insanlar necə yaşayıblar, nə düşünüblər və sair. Amma həmin il keçmişə marağım itdi və gələcəklə yaşamağa başladım. Yəni, artıq məni buna qədər olanlar yox, bundan sonra olacaqlar maraqlandırmağa başladı. Həqiqətən də, gələcək çox cəzbedicidir. Bugünlərdə Londona getmişdim. Doğrudan da, orada dünya tarixi, sivilizasiyalar qaynayıb-qarışıb. Məlum oldu ki, bizi aparan taksi sürücüsü əfqandır və atası Təraki hakimiyyəti dövründə güllələnib. Bunu xatırlatmaqda məqsədim odur ki, adicə bir taksi sürücüsünün arxasında böyük bir tarix dayanmışdı. Doğrudan da ultramüasir Londonun küçələrində bir əfqanın kədərli tarixçəsini eşitmək adamda qeyri-adi hisslər oyadırdı.

- Elə bu situasiya özü yeni film üçün zəmin deyilmi? Təbii ki, baş qəhrəmanın əfqan yox, azərbaycanlı olması şərtilə. Maşallah, nədən də olmasaq, xarici ölkələrdə baş girləyən azərbaycanlılardan boluq.

- Son illərə qədər belə düşünürdüm ki, Azərbaycandan kənarda film çəkə bilmərəm. Lakin son günlər bunun mümkünlüyünə özümü inandıra bilmişəm. Amma əgər belə bir şey baş versə, çox güman ki, həmin film də Azərbaycan və azərbaycanlı ilə bağlı olacaq.

- Akutaqava Rünöske deyirdi ki,yaradıcı insan üçün ən kədərli an istedadının həddini hiss edəndən sonra başlanır. Yəni, mənim daha bundan artığına gücüm çatmayacaq. Sizin ölçüləriniz hara qədərdi. Kann, Oskar...

- Bu haqda ümumiyyətlə fikirləşmirəm. Özümə heç zaman o tərəfdən baxmıram. Hansısa festivalda hansısa yeri tutacağım, Azərbaycanın kino tarixində hansı yerdə dayanacağım barədə heç zaman düşünməmişəm. Bu mənim üçün maraqlı deyil. Yəqin ki, zaman hər şeyi yerinə qoyacaq. Məni yalnız özümü hansı səviyyədə ifadə edəcəyim düşündürür. Qalan şeylər mənsiz də öz yerini tapacaq.

- Stanislav Qovoruxin isə deyirdi ki, daha belə yaşamaq olmaz. Deyirdi ki, niyə axı, mən zəhmətkeş, məhsuldar və vicdanlı bir rejissor kimi özümə normal həyat təmin etməməliyəm. Niyə mənim evim, bağım, maşınım olmasın? Axı, mən işləyirəm. Məgər evimin, bağımın, maşınımın olması üçün rejissorluqdan əlavə həm də dələduzluqla məşğul olmalıyam? Niyə axı, işləyən dişləmir? Doğrudan da niyə?

- Burada məsələ bir qədər fərqlidi. "Yarasa" filminə görə, o vaxt Fransada mənə mükafat verildi. Həmin altı min dollar pula şəhərin mərkəzi yerində bir otaqlı mənzil aldım. Doğrudu, bu gün həmin ərazidə bu qiymətə mənzil almaq mümkün deyil. İndi mən həmin mənzili kirayə verməklə öz maddi ehtiyaclarımı müəyyən qədər ödəyə bilərəm. Yenə də kinonun sayəsində. Yəni yaradıcılığın maddi ehtiyaclarını ödəməsi üçün bir qədər də beyin işlətmək lazımdır. Yaxşı və diribaş rejissor özünə normal maddi şərait qura bilər. Həmçinin, əgər çəkilən film uğurlu alınarsa, rejissora yeni təklif daha tez olunar. Bu, belə də olmalıdır. Amma bizdə əksinədir, bir rejissor hər il uğursuz filmləri sıralamaqda davam edir. Artıq bütün dünyada olduğu kimi, Azərbaycanda da yaxşı rejissor yaxşı, pis isə pis yaşamalıdır.

Sənət əsəri olan film ilk növbədə ölkənin nüfuzuna xidmət eləyir. Sadəcə hansısa bir filmin uğurunu sübut eləyən ölçülərə hörmətlə yanaşılmalıdır.

Yaxşı və pisi bir-birindən ayırmağı hamı bacarır. Sadəcə, bunu ürəyimizdə, pıçıltıyla deməyi tərgitməliyik.

525-ci qəzet.- 2007.- 6 oktyabr.- S.16-17.