“Mən kino çəkəndə həzz alıram”

Kənan Məmmədov, Əməkdar incəsənət xadimi:

"İncəsənət tox cəmiyyətə xas olan bir şeydir"

Əvvəllər kinoda müəllifi, reyissoru əsas, operatoru isə reyissorun fikrini lentə köçürən texniki işçi kimi qəbul edirdilər. Ancaq Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar incəsənət xadimi Kənan Məmmədov öz işi ilə bu fikirləri alt-üst etdi: bədii kino çəkilişi ilə məşğul olan operator həmin filmin müəlliflərindən biridir. K.Məmmədov bu fikrini bu gün Azərbaycan kino tarixində xüsusi yer tutan "Ad günü", "Qızıl uçurum", "Atları yəhərləyin", "Qara gölün cəngavərləri", "Özgə həyat", "Yeddi gün qətldən sonra", "Otel otağı", "Gecə qatarında qətl", "Fəryad", "Köhnə bərə", "Onun məhəbbəti", "Fövqəladə vəziyyət", "Ovsunçu", "Küçələrə su səpmişəm" və s. filmlərin operatoru kimi sübut etdi.

- Müsahibələrinizdən birində "İşim mənim üçün təkcə texniki vasitə yox, həm də fəlsəfi mahiyyət kəsb edir" - demisiniz. Nədir sizin işinizin fəlsəfi mahiyyəti?

- Operator sənəti çox maraqlıdır - kino sənətində zəncirlərin halqalarından biridir. Operator bu sistemdə müəllif və reyissordan sonra üçüncü şəxsdir. Ancaq onun iş üslubu fərqlidir. Operator sənəti yaradıcı peşə olaraq bilavasitə texnika ilə bağlıdır. Yaradıcılıq fəlsəfəsi ilə yaradıcı işin həllində texnikanın rolunun sintezidir. XIX əsrdə Lümyer qardaşları kameranı icad edəndən sonra yaradıcı ideyaları da inkişaf etməyə başladı. Yarıdıcı iş və texnologiyanın sintezi gətirib ona çıxarıb ki, operator sənəti faciəvi bir peşədir. Bu fikir mənim üçün aksiomadır.

- İşinizin faciəsi nədədir?

- Rəssam öz emalatxanasında tablosu, rəngləri, fırçası ilə, bəstəkar otağında öz royalı, şair-yazıçı kağız-qələmi ilə təkbətək qala bilir. Ancaq operator sənəti sintetik sənətin bir qoludur. Mənim sənətimin nəticəsi doxsan faiz özümdən asılı deyil. İşimin nəticəsinin yaxşı alınması müəyyən mənada personaldan asılıdır. Ona görə də çox zaman film üzərində işləyəndə nəticəni öz istədiyin kimi ala bilmirsən. Çünki müəyyən güzəştlərə getməlisən. Yradıcı işçi üçün kompromisə getmək dəyərsiz şeydir. Maliyyə problemləri üzündən müdriyyətlə müəyyən kompromislərlə razılaşmağa məcbursan. Ancaq istədiyini 70-80 faiz əldə edəndə adam özünü xoşbəxt hesab edir.

- Kameranın yaranma tarixindən sonra bu sənətdə həm texniki, həm də yaradıcılıq ideyaları baxımından hansı dəyişikliklər yaranıb?

- Dəyişikliklər sözsüz ki, mövcuddur. Ona görə ki, operator dinamik bir sənətdir. Kinonun yaranma tarixindən 120 ildən çox vaxt keçir. Bu müddətdə kino texnologiyası və təfəkkürü sahəsində inqilabi dəyişikliklər baş verib. Müəllif-reyissor fantaziyası həyatı anlama, ictimai fikir, cəmiyyətdə baş verən hadisələrlə bilavasitə bağlıdır. Kino həyatda baş verən bütün hadisələri özündə cəmləşdirir və əks etdirir. Ancaq reyissor, operator, dramaturq bu hadisələri güzgü kimi əks etdirmir, onlara müdaxilə edərək tamaşaçıya çatdırır. Baş verən hadisə hansı rakursdan təqdim olunursa, tamaşaçı üçün maraqlı olan budur. Yəni baş verən hadisəyə mənim bir müəllif və ya operator kimi müdaxiləm, münasibətim maraqlıdır.

- Çox vaxt reyissorlar öz ideyalarını vizual baxımdan reallaşdıra bilməyəndə onları kağıza köçürürlər. Bəs operatorlar belə vəziyyətdə nə edirlər?

- Bu barədə çox geniş və şərti söhbətlər aparmaq olar. Mənim çəkdiyim sonra ekranda görünür. Bütün nizam, kollektiv, rəssamın tərtib etdiyi dekor, aktyorları kamera qabağında canlandıran səhnələrin lentə alınması operatora məxsusdur. Kamerada yalnız bir gözlük var və həmin gözlükdən də yalnız operator baxır. Çox vaxt reyissorlar bu söhbətləri sevmirlər. Çünki film çəkilişində reyissor siması çox mühümdür. Ancaq konkret olaraq o gözlükdən operator baxır. Bu məkanı qurub-yaratmaq, hansı nöqtədən çəkmək və s. operatorun işidir. Bu baxımdan mən konkret işlə məşğulam.

- Reyissorlar üçün film çəkməyə imkan olmayanda adətən vəsaitsizlikdən və ssenari yoxluğundan şikayətlənirlər. Siz necə, ən çox texniki baxımdan narazılıq edirsiniz?

- Artıq 31 ildir ki, "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında çalışıram. 1976-cı ildə Moskvada Ümumittifaq Kinomatoqrafiya İnstitutunu bitirib kinostudiyaya gəldikdən sonra diplom filmimə baxıb əmrimi verdilər. Bakıda ilk işim də Rasim Ocaqovun "Ad günü" filmində ikinci operator vəzifəsi oldu. Bu həm də mənim ikinci operator vəzifəsində axırıncı işim idi. Mən əsasən texniki işlə məşğul olmuşam. Sonradan bir sıra sənədli filmlər çəkərək 78-ci ildə Tofiq Tağızadə ilə ilk filmimi çəkdim. O zaman Tofiq Tağızadə kimi bir reyissorun gənc operatorla işləməsi böyük əks-səda doğurdu. Tofiq müəllim mənim filmimi görüb bəyəndikdən sonra İsi Məlikzadənin ssenarisi əsasında "Evdə kişi var" filminin çəkilişinə dəvət etdi.

- Bəs quruluşçu operatoru olduğunuz ilk filminizin əks-sədası necə oldu?

- Bu televiziya-bədii filmi Mərkəzi Televiziyanın sifarişi ilə çəkilirdi. Film Moskvada təhvil veriləndə onun təsvir tərəfini xüsusi qeyd etmişdilər. Filmin ssenarisi də çox gözəl idi. O zaman mən institutu təzə qurtarmışdım və sözsüz ki, şiddətli formada ambisiyalarım vardı. Ancaq filmi o səpkidə çəkməyə reyissora imkan vermədilər. "Evdə kişi var" ilk filmim olduğu üçün beynimdə əbədi həkk olundu.

Texniki nöqteyi-nəzərdən yüksək imkanlara malik olmayan bir kinostudiyada işləməyimə həmişə heyifsilənmişəm. Öz daxili imkanlarımı, potensialımı, düşüncələrimi bu texniki imkanlarla sonacan verə bilməmişəm. Bu, çox böyük dərddir. Təsəvvür edin ki, biz hələ də kinostudiyada 78-ci ildə buraxılan avadanlıqla işləyirik. Texniki qıtlıq həmişə mənə mane olub. Bilirsiniz ki, dünya kinosunda kompyuterlə video texnologiyasının vəhdəti yaranıb. Kino çox bahalı sahədir. Gərək bu sahəyə vəsait qoyasan. Hollivudda orta səviyyəli bir film 20-25 milyon dollara çəkilir. Amma 200 milyon dollara çəkilən filmlər də var. Əgər Hollivudda ildə 450 film çəkilirsə, onun 430-u dəyərsiz, müəyyən auditoriyaya hesablanan filmlərdir. Biz hələ sovet dövründən kinoya əmtəə kimi baxmamışıq. Bizə həmişə sovet dövründən miras qalan "ideoloyi cəbhədə işləyirsiniz" düşüncəsi ilə baxırdılar. Ancaq Qərb üçün kino əsəri əmtəədir. Gərək filmi elə çəkəsən ki, sabah tamaşaçılar onu qəbul etsin və filmi sata da biləsən. İş ondadır ki, məsələn, Amerikada camaat kinoteatrlara gedir. Onlar kinonu böyük ekranda görmək istəyirlər. Çünki kinonun texniki imkanları böyük ekranda qabarıq görünür. Bu yaxınlarda Bakıda qonaq olan Yuli Qusman "Bakı çox dəyişilib. Bəlkə 700-800 təzə bina tikilib. Ancaq bircə dənə də kinoteatr tikilməyib" - deyə təəssüflə bildirdi. Budur faciə. Hanı kinoteatrlar? Hanı prokat? Camaatda kinoya baxmaq üçün istək var, onlar maraqlanırlar, ancaq hara getsinlər? Təkcə "Azərbaycan" kinoteatrıdır, ora da kommersiya müəssisəsi kimi Qərb filmlərinə üstünlük verir. Bileti də o qədər baha satırlar ki, almağa heç kəsin imkanı çatmır. Nə vaxta qədər insanlar Hollivud istehsalına baxacaqlar?

- Sizcə tamaşaçının kinoteatra getməməyinin səbəbi yalnız kinoteatrların olmaması ilə bağlıdır? Axı zövqlərin dəyişkənliyi də bu gün geniş müzakirə mövzusudur.

- Mənə elə gəlir ki, 31 il kinoda işləyən və 21 bədii film çəkən operator kimi öz subyektiv fikirlərimi deməyə ixtiyarım var: ümumiyyətlə, incəsənət tox cəmiyyətə xas olan bir şeydir. Cəmiyyət deyəndə insanların yaşayış tərzini, maddi imkanlarını nəzərdə tuturam. Ancaq indi adamlar bir tikə çörəyi necə qazanacaqları haqda düşünürlər. Nə kino, nə opera, nə teatr, nə də balet onu maraqlandırır. Yəqin fikir vermisiniz, Opera Teatrına gələn tamaşaçıların əksəriyyəti əcnəbilərdir. Bu gün bizim tamaşaçılardan operaya, baletə baxmağa kim gedir? Ona görə də gərək cəmiyyətin üzvü olan hər bir insanın normal şəraiti, yaxşı əmək haqqı olsun ki, o da incəsənətə meyil göstərsin. Mən bu sözləri ürək ağrısı ilə deyirəm. Bu gün televiziya kanallarının heç birində filmlərimizi göstərmirlər. Tutaq ki, Xocalının yubileyində "Fəryad" filmini və ya hansısa reyissorun doğum günündə onun çəkdiyi hər hansı bir filmi göstərməklə iş bitir. Bu, çox mühüm problemdir.

- Əgər tamaşaçılar yoxdursa və televiziya kanalları da göstərmirsə, onda kimin üçün və niyə çəkirsiniz?

- Durub yekəxanalıq edim ki, filmi xalq üçün çəkirəm - bunu demək istəmirəm. Mən peşəkar operatoram. Kimsə müəllimlik, kimsə həkimlik edir, kimsə də kino çəkir. Kino varsa, demək, bunu kimsə çəkməlidir. Mən kino çəkəndə həzz alıram. Çox istərdim ki, çəkdiyim filmlərə kütlə baxsın. Mən "Qaçaq Nəbi" filminə Kiyevdə ezamiyyətdə olarkən kinoteatrda baxmışam. Zal tamaşaçılarla dolu idi. Camaat filmi çox maraqla izləyirdi. Heç kəs də bilmirdi ki, filmi çəkən operator onlarla yanaşı oturub. Bu mənim üçün fenomenal bir hadisə idi. Amma bu gün çəkilən filmləri göstərməyə yer yoxdur. Məsələn, Mehriban Ələkbərzadə "Məhkumlar" filmini çəkdi. Filmin "Azərbaycan" kinoteatrında ilk nümayişi keçirildi. Sonra banket oldu - bununla da məsələ bitdi. Filmi çəkmək məsələnin bir tərəfidir. Film üzərində işləmək lazımdır. Gərək bizdə marketinq qrupu, reklam kampaniyası işləsin. Analiz aparılsın ki, çəkilən filmi hansı bazara göndərmək olar? Hələ bizdə bu işlərlə peşəkar səviyyədə məşğul olanlar yoxdur. Təəssüf ki, bu gün bizim filmlər yalnız mədəniyyət elementi kimi mövcuddur, əmtəə kimi yox. Filmlərimiz nə qədər "şedevr" olsa belə, iki nüsxə ilə o qədər də gəlir gətirə bilməz. Ona görə də bu barədə düşünmək lazımdır.

- Mərhum kinooperator Arif Nərimanbəyovun xatirə gecəsində belə bir fikir səsləndi: "Onun içində reyissor olmaq nisgili qaldı". Kinoya operator kimi gələn Rasim Ocaqov, Əlisəttar Atakişiyev, Hüseyn Mehdiyev sonradan reyissor kimi tanındılar. Sizin necə, reyissor olmaq fikriniz yoxdur ki?

- Sözün düzü, 10-12 il bundan əvvəl məndə belə bir fikir var idi. İndi də kinostudiyada mənə yaxın olan adamlar deyirlər ki, nə əcəb kino çəkmirsən? Mən bir şeydən qorxuram - bu gün kinoda qeyri-adi şərait yaranıb. Kimsə gəlib deyir ki, mənim pulum var, kino çəkmək istəyirəm. Bəlkə ömrü boyu 2-3 kitab da oxumayıb, ancaq kino çəkmək iddiasındadır. Ona görə də qorxuram: reyissorluğa qədəm qoysam, bekara bir şey çəkə bilmərəm. Məsələn, mən insan taleyindən bəhs edən problemli bir film çəkmək istərdim. Bəlkə də daxilən elə bir dramaturyi material gözləyirəm. Ancaq hələ ki, belə bir material görmürəm. Operator kimi isə kino çəkəndə - kameranın gözlüyündən baxanda, hansısa bir hadisəni lentə alanda, hər hansı səhnəni işıqlandıranda estetik və insani həzz alıram. Təsəvvür edə bilməzsiniz ki, dəyərli bir kadr çəkəndə nə dərəcədə xoşbəxtlik hissi keçirirəm. Mənə elə gəlir ki, o qeyri-adi həzz hissini reyissor hiss etmir. Reyissorluğa keçəndə bu hissi itirəcəyimdən qorxuram.

- Bilmək olarmı, iş prosesində aktyorlar sizin üçün kimdir?

- İş prosesində aktyorlarla münasibət çox mühüm məsələdir. Mən hər hansı bir filmi çəkəndə aktyorlarla düzgün və yaxın münasibətdə oluram. Əgər hər hansı aktyor insan və şəxsiyyət kimi qəlbimə yatmırsa, onu çəkə bilmirəm. Mən gərək aktyoru sevəm. Fəxrəddin Manafovla çox yaxın dostam. Onun Azərbaycan kinosunda oynadığı filmlərin çoxunu mən çəkmişəm. Və ya Aleksandr Kalyagini götürək - gözəl şəxsiyyət, sadə bir adamdır. Onunla işləmək mənim üçün çox böyük xoşbəxtlik idi. Eləcə də "Yeddi gün qətldən sonra" filminin çəkilişində aktrisa Bıstriskaya ilə gözəl münasibətlərimiz quruldu. Həmişə istəmişəm ki, çəkdiyim aktyorlar mənə doğma və yaxın insanlar olsunlar.

- Belə bir fikrə münasibətinizi bilmək marqlı olar: "Oxuyan publika və elitar tamaşaçı üçün kino bitib. Yalnız kommersiya kinosu mövcuddur". Sizcə kommersiya kinosunu nə dərəcədə incəsənət növü hesab etmək olar?

- Bu suala birmənalı cavab vermək bir qədər çətindir. Elitar kino deyəndə... sözün doğrusu, mən bir qədər bu termindən qorxuram. Düzdür, sənətkarlar olub, indi də var. Bizdə isə bu terminologiyanın təqdimatı festival kimidir. Mən başa düşə bilmirəm, necə yəni elitar və yaxud festival filmi? Necə yəni mən filmi çəkirəm: buna tamaşaçı baxmasın, bu, başqa təfəkkürlü insanlar üçündür. Bunlar boş söhbətlərdir. Təsviri incəsənətdə belə bir şey var - əllərinə karandaş alıb bircə dovşan şəkli çəkə bilməyən adamlar deyirlər ki, mən abstraksiya ilə məşğulam, fəlsəfi əsərlər çəkirəm. Mənim üçün bircə şey var: filmə tamaşaçı kütləsi baxsın və hər kəs özü üçün bir şey götürsün. Əgər tamaşaçı o filmi qəbul edirsə, filmə baxmağa gedəcək. Deməli, həmin film həm tamaşaçı qəlbinə yol tapacaq, həm də pul gətirəcək.

- Amerikanın tanınmış kino reyissorlarından biri "Kino hara gedir?" sualına "Kino insanların onu aparmaq istədikləri yerə gedir" cavabını verib. Bədii filmin müəlliflərindən biri kimi analoyi suala siz necə cavab verərsiniz?

- Nə demək istədiyinizi başa düşürəm. Ömər Xəyyam bu suala 1200 il bundan əvvəl cavab verib: "Hardan gəlmişiksə, ora gedirik". Bu, bəşəri problemdir. Sözsüz ki, kino inkişaf edir. Ola bilər ki, 10 və ya 20 ildən sonra texniki imkanlar nəticəsində bəlkə başqa formada olacaq. Düşüncə və təffəkür nöqteyi-nəzərindən hansı kinoya gəlib çıxacağımıza gəlincə, fikirləşirəm ki, kino yaxın gələcəkdə yeni insanın təfəkkürünü özündə əks etdirməlidir. Bu məkana yeni insanlar gəlməlidir. Yeni kinonu həmin yeni insanların düşüncələri maraqlandıracaq.

- Kənan müəllim, çox şeydən danışdıq, ancaq Azərbaycanda operator məktəbinin bugünkü vəziyyətinə toxunmadıq.

- Bu, çox ağrılı problemdir. 1998-99-cu ildə məni İncəsənət Universitetinə işləməyə dəvət etdilər. Təxminən altı il reyissorluq fakültəsində operatorluq sənətindən dərs dedim. Sonra isə reyissorluq fakültəsinin nəzdində operatorluq kursunun yaranması rektorluq tərəfindən mənə həvalə olundu. İnstitutun imkanlarından çıxış edərək bu kurs üçün müəyyən proqram tərtib etdim və birinci il dörd tələbə qəbul olundu. Həmin məzunlardan üçü hazırda televiziyada çalışır. Mən kinooperator deyəndə lentlə işləyən klassik operatoru nəzərdə tuturam. Mən Moskvada klassik operator təhsili almışam. Həmin kursda oxuyan bütün respublikaların nümayəndələri və xaricdən gələn tələbələr arasında yeganə azərbaycanlı mən idim. İnstitutun nəzdindəki Tədris Kinostudiyasının texniki imkanları bizim "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının texniki imkanlarından heç də pis deyildi. Biz həmin kursda kino ilə bağlı bütün işləri görürdük. Mənim livanlı bir tələbənin reyissorluğu ilə çəkdiyim "Üç səs, bir fəryad" filmim beynəlxalq kinofestivalda diploma layiq görülən ilk tələbə filmlərindən biri idi. Bizim İncəsənət Universitetinin isə texniki imkanları çox məhduddur. Mən dərslərin çoxunu praktiki olaraq kinostudiyada keçirdim. Ancaq təəssüflər olsun ki, tələbələr kinostudiyanın bərbad dəhlizlərini, uçub-sökük divarlarını görüb qorxurdular. Açıq deyirdilər ki, biz kinoya gəlməkdən qorxuruq. Onlar işsiz qalacaqlarından ehtiyat edib özlərinə telekanallarda iş tapdılar. Lentin fəlsəfəsini başa düşmək üçün gərək işləyəsən. Ancaq bu gün kinostudiyanın laboratoriyası yoxdur. Mən həmişə demişəm ki, kinoya 2 böyük zərbə dəyib - birinci zərbəni televiziya, ikinci zərbəni videotexnologiya vurub. İndi əllərinə "SONÜ" kamerası alanlar "nə ali təhsil, nə operator sənəti - bu, heç kəsə lazım deyil. Operator olmaq çox asan işdir" deyirlər. Mən toylarda çəkən və televiziya kanallarında işləyən video-operatorlara hörmətlə yanaşıram - bu da işdir. Ancaq bunların kino sənətinə heç bir aidiyyəti yoxdur. Kino-operator sənəti bir elmdir.

- Hazırda hansı filmdə işləyirsiniz?

- Sonuncu filmim Şamil Nəcəfzadənin "Qala" filmidir. Filmin çəkilişi üçün aparaturanı İrandan gətirtdim. Filmi ən müasir üslubla lentə çəkərək eyni zamanda videoya yazdıq. Sonra video vasitəsi ilə müəyyən qüsurları nəzərdən keçirir, razı qalanda daha dubl çəkilmirdi. Bu, yeni üsulla çəkilişdir. Bu yolla mən Amerikada istehsal olunan çox bahalı "Kodak" lentlərinə qənaət eləmişəm və buna görə rəhbərliktərəfindən mükafata layiq görülmüşəm. Filmin montayı bitib, sadəcə, bəzi səhnələrin çəkilişi qalıb. Bu, qeyri-adi film olacaq.

- Kino tarixçisi Aydın Kazımzadənin haqqınızda yazdığı kitab niyə yubanır?

- Bilmirəm, mənim haqqımda kitab yazmağa dəyər, yoxsa yox... Bir gün Aydın Kazımzadə haqqımda kitab yazmaq istədiyini bildirdi. "Vaxtilə kino səntində çox işlər görmüsən, sənin haqqında kitab yazmağa dəyər" dedi. O kitabı keçən il 60 illiyimə hədiyyə etmək istəyirdi, ancaq alınmadı. Aydın müəllimin işləri çox olduğu üçün onu tələsdirmirəm. Əgər yazılırsa, samballı olmalıdır. Yeni filmlər haqqında da görüşüb söhbət etməliyik. Yəqin ki, bundan sonra kitab başa çatacaq.

Kaspi.- 2007.- 20-22 oktyabr.- S. 22-23.