Aqilqızı S.

Azərbaycan xalqının fədakarı - Üzeyir bəy Hacıbəyov

"Hər bir millətin bir gələcəyi vardır. Bu gələcəyin də yaxşı və yamanlığı millətin özündədir. Biz bu... gələcəyimizi əziz tutub da, onun təmini üçün çalışmalıyıq. Biz elə bir meydan hazırlamalıyıq ki, evladımız orada kəsbi-qüvvət etməyə bari bizdən qalmış maniələrə düçar olmasınlar. Biz elə bir münbit yer hazırlamalıyıq ki, gələcək adamlarımızın əmin, arxayın yaşayıb, getdikcə tərəqqi və təkamülünə böyük bir təkan olsun. Biz indiyə qədər ömür sürmüşük, indən sonra da ömür sürməliyik..."

Üzeyir Hacıbəyov

Üzeyir Hacıbəyov həqiqi mənada böyük xalq sənətkarı idi. O, yaxşı bilirdi ki, ziddiyyətlərlə, əzab-əziyyətlərlə, fikir, məslək və əqidələrin toqquşması, müxtəlif cərəyanların mübarizəsi ilə dolu olan dövrünün, onun geridə qalmış, maarif və mədəniyyətdən uzaq xalqının nicatı üçün C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, Ə.Haqverdiyev, M.S.Ordubadi, F.Köçərli. S.S.Axundov kimi o da məsuldur. Xalqına, vətəninə olan bu məhəbbət böyük sənətkarı seçməyə doğru çəkir, onu sürətlə irəli aparır, cahanşümul işlər görməyə çağırırdı.

O, XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq elmi, mədəniyyəti, maarifçiliyi müasir mədəni xalqlarda olan səviyyəyə qaldırmaq üçün nələr etmədi?! Bu sahədə onun fəaliyyəti bir qəhrəmanlıq idi. Bu yolda o, çox şeylərə, çox kəslərə sinə gərdi, ancaq bir addım da geri çəkilmədi və öz müqəddəs işini ömrünün sonunadək davam etdirdi.

***

Üzeyir Hacıbəyov insanın idealları ilə əxlaqını üzvi vəhdətdə götürürdü. O, göstərirdi ki, "yalnız özünü düşünən, hər işdə, hər başlanğıcda öz mənfəətini güdən adam yüksək ideallardan uzaq olub, həmişə xalqa zərər verəcək, daha dərindən baxıldıqda isə görəcəksən ki, özü də axırda müflis olub peşmançılıqla ömrünü başa vuracaq. Biz bu qədər bədbəxtliklərə bir də ona görə düçar oluruq ki, sadə bir həqiqəti anlamırıq. Anlamırıq ki, hər bir fərdin rifah və səadətlə ömür sürüb yaşaması üzv olduğu camaatın rifah və səadətinə bağlıdır.
Odur ki, heç vaxt camaatın mənafeyini nəzərə almayıb, ancaq öz xüsusi mənfəətimizi gözləyirik".

Üzeyir bəy daha sonra yazırdı: "Biz elə güman edirik ki, birimizin səadət və nikbinliyi digərimizin zillət və bədbəxtliyindən asılıdır. Halbuki bizim səadətimiz ilə yoldaşımızın səadəti arasında böyük bir irtibat vardır. O irtibat qırıldıqda, birimizin səadəti baqi qala bilməz".
Üzeyir bəyə xas olan ilk böyük keyfiyyət məslək idi. O, əqidəni məsləki yalnız yazıçılar, siyasət adamları, jurnalistlər üçün deyil, bütün vətəndaşlar üçün zəruri bir keyfiyyət hesab edirdi. Üzeyir bəy məsləyi, əqidəni insanın vətəndaşlıq simasını müəyyən edən bir keyfiyyət kimi qiymətləndirirdi. Ona görə, insanın hər xırda, kiçik faydasız etiqadlarını məslək adlandırmaq olmaz. Məslək hamıya xeyir verən, inkişaf və tərəqqiyə kömək edən yüksək və nəcib arzulardır və bu cür məslək müqəddəsdir.
O, 1909-cu illdə "Tərəqqi" qəzetində "Məslək nədir?" - deyib soruşur və bu suala belə cavab verir: "Məslək hər kəsin etinad etdiyi bir yoldur. ümumin xoşbəxtliyini, asayiş və aramını, rifah halını, tərəqqi və təkamülünü təqib edən hər bir məslək onun sahibi üçün müqəddəs ədd olunmalıdır".

Üzeyir Hacıbəyov o cür xoşbəxt sənətkarlardan və ictimai xadimlərdəndir ki, zaman keçdikcə böyüklüyü, fəaliyyətinin mütərəqqi və humanist mənası daha parlaq şəkildə gözə dəyməkdədir. Onun zəngin irsi indi də diqqəti cəlb edir və genişliyi, dərin mənası ilə bizi heyran edir.

Üzeyir Hacıbəyov "İrşad", "Tərəqqi", "Həqiqət", "Yeni iqbal" qəzetlərində dərc olunmuş məqalələrində təhsilin məzmunundan, təlim və tərbiyə məsələlərindən, müəllimin əməyindən, dərs demək üsullarından, valideynlərin vəzifəsindən müəllim kimi söhbət açır, bu yolda olan problemlərin həlli yollarını göstərir, başa salırdı.

Üzeyir bəy rus dilində təhsil almışdı, müəllim idi. Lakin öz ana dilini böyük məhəbbətlə sevirdi, o, rus dilində təhsil aldıqları üçün azərbaycanca danışa bilməyən kəslərin ana dilimizə xor baxışından xoşlanmır, onları tənqid edirdi, hətta gülürdü də.
Üzeyir Hacıbəyov yazırdı: "Bir dəfə bizi tutmuşdular ki, gərək ana dilini yadınızdan bilmərrə çıxarıb, tək bir urus dili danışasınız. İndi də tutublar ki, gərək sizin əlifba kitablarınızı dəyişib, əvəzinə sizin üçün rus hərflərindən cəridə qayıraq. Hələ bunu da deyək, heç! Qorxuram ki, sabah gəlib bunu da desinlər ki, gərək badımcan dolması əvəzinə qırxayaq şorbası içəsiniz! Onda bilmirəm ki, nə tövr olacaq?!"

***

Üzeyir bəy bir neçə dil bilir, dil öyrənilməsinin əleyhinə çıxmırdı. Sadəcə olaraq o, təhsilin milli məktəblərdə milli dildə aparılmasını vacib sayırdı və bu sahədə xeyli işlər görürdü.
Üzeyir bəy çətin, ancaq müqəddəs müəllimlik sənətini ürəkdən sevirdi. O, hələ Qori müəllimlər seminariyasında oxuyanda F.Köçərli "Şərqi-Rus" qəzetində dərc etdirdiyi bir məqaləsində yazırdı ki, "...müəllimlər çəkdikləri zəhmət əvəzinə çox az, hambal muzduna bərabər məvacib alırlar".

Məqalə qəzetdə çıxan günlərdə, tələbələrə "Mən gələcəkdə nə iş görəcəyəm" mövzusunda inşa yazmaq tapşırılmışdı. Üzeyir Hacıbəyov həmin inşada müəllim olacağını iftixarla bildirmiş və yazmışdı: "...məktəblərimiz üçün ana dilində tədris olunmaqdan ötrü dərs kitabları tərtib edəcəyəm".

***

Üzeyir Hacıbəyov seminariyaya təkcə dərs öyrənməyə gəlməmişdi. Onun ürəyi həm də böyük niyyətlərlə dolu idi. Gənc Üzeyirin böyük arzusu, amalı xalqına xidmət etmək, xalqın maariflənməsi, mədəni inkişafı yolunda konkret işlər görməkdi - dərsliklər yazmaq, lüğətlər tərtib etmək, başqa dillərdən bədii əsərləri azərbaycan dilinə çevirmək.
Bibiheybətdə Azərbaycan və rus dillərində "Səadət" məktəbində nəğmə və hesabdan dərs deyəndə Üzeyir bəy vədinə şərəflə əməl etdi. Gənc olsa da, müasirləri onu "müqtədir və qabil" müəllim, pedaqoji işin bilicisi adlandırırdılar. ü.Hacıbəyov həqiqətən gözəl müəllim idi. Sözün əsl mənasında müəllim!..

***

1907-ci ildə Üzeyir bəyin bir kitabı çapdan çıxdı. Bu kitab "Mətbuatda istifadə olunan siyasi, hüquqi, iqtisadi və əsgəri sözlərin türki-rusi və rusi-türki lüğəti" idi. Onun redaktoru M.Ə.Rəsulzadə idi.
1907-ci ildə "İrşad" qəzetinin 25 noyabr 119-cu sayında Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən tərtib olunmuş lüğətin əhəmiyyəti haqqında bu sözlər yazılmışdır: "Qəzet oxucularına! Qəzet oxuyanda rast gəldiyiniz çətin sözləri bilmək üçün çarə tapılmışdır. Üzeyir Hacıbəyovun siyasi, iqtisadi, hüquqi, əsgəri və qeyri sözlərə dair mətbuatda istifadə olunan siyasi, iqtisadi, hüquqi və əsgəri sözlərin lüğəti bu yolda sizin köməyinizə çatar".

Deməli, bu lüğət o dövrdə qəzetlərdə təsadüf olunan bəzi sözlərin mənasını bilmək məqsədilə tərtib olunmuşdur.
Bu lüğət Üzeyir Hacıbəyovun gərgin əməyinin bəhrəsi hesabına yaranmışdı.
Akademik Heydər Hüseynov "Lüğət"ə yüksək qiymət verərək onu "mədəniyyətimizin tarixində irəliyə atılan bir addım" adlandırmışdır. Müəllifin fikrincə, "...Üzeyir Hacıbəyov öz lüğətində bir sıra ictimai-siyasi istilahları izah və şərh edərkən, zəmanəsinə görə, olduqca doğru və düzgün cavablar vermişdir".

Lüğətin nəşr olunmasından 100 il keçsə də, o, bu gün də Azərbaycanda yaranan ilk lüğət kimi öz qiymət və əhəmiyyətini itirməmişdir.

Yaradıcılıqda rahatlıq bilməyən, milli sənətin inkişafı üçün daim yeni yollar axtaran, öz istedadına həmişə son dərəcə tələbkar olan Üzeyir Hacıbəyov 1908-ci ilin axırlarında ibtidai məktəb şagirdləri üçün "Hesab məsələləri" dərsliyini də yazıb nəşr etdirdi.
"Hesab məsələləri" dərsliyi 3 hissədən (bir rəqəmli ədədlər, yuvarlaq onluqlar, ikirəqəmli ədədlər) ibarətdir. Hər hissədə dörd hesab əməlinə aid çoxlu misal vardır. 352 məsələ kitabın içərisində pedaqoji tələblərə cavab verən münasib ardıcıllıqla düzülmüşdür.
Dərsliyin tərtib prinsipləri izah olunan "Müqəddimə"də müəllif yazmışdır: "Mənim qəsdim şagirdlərimizi məsələ həllində müzakirə və mübahisəyə adət etdirməkdir. çünki çox vaxt müsəlman şagirdləri hesab məsələlərini "nə üçün" və "çünki"siz həll edib, dəlil və sübutlar gətirməyə aciz olurlar". Şagirdlərin fikri fəallığını inkişaf etdirməyə xidmət edən bu prinsip ində öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır.
Dərslikdə xalqımızın məişətindən çoxlu məsələ təqdim edən müəllif tədricən mürəkkəbləşdirilən bu məsələlərdə, əsasən, fəhlə, kəndli, əkinçi, bostançı, cütcü, balıqçı, dərzi, misgər, hana toxuyanlar və başqa peşə sahiblərinin, zəhmətkeşlərin, sənətkarların həyatını əks etdirməyə çalışmışdır (Kəndli əvvəl 4, sonra 3 və axırda 2 ağac əkdi. Bunlardan 3-ü bitmədi. Neçəsi bitdi? - kimi və s.).
Hesab məsələləri dərsliyini o zaman mətbuat haqlı olaraq tərifləmiş, onu "gözəl üslub ilə tərtib edilmiş" bir kitab, Azərbaycan məktəbləri üçün "faydalı və lazımlı" saymışdı.

***

Üzeyir bəy xalqının qabaqcıl azadlıq carçısı kimi meydana çıxır. O, doğma vətənini və xalqını zamanın ağır və mürəkkəb tələblərinə cavab verəcək yüksəkliyə qaldırmağa cəhd edir, xalqın oğul və qızlarını həyat və mübarizəyə hazırlayır, məişət və şüurdakı mənfi cəhətləri atəş altına alır. Elmi, mədəniyyəti, azadlığı tərənnüm edərək xalqı tərəqqi yoluna çəkir. Bütün maddi və mənəvi qüvvələrini birləşdirərək, güclü vətənpərvər olmağa çağırır.

İllər keçdikcə xalqımızın böyük bəstəkarı Üzeyir Hacıbəyovun həyat və yaradıcılıq yoluna bir daha nəzər salır, onun dediklərini və yazdıqlarını təkrar-təkrar xatırlayırıq. Belə ölməz şəxsiyyətlərin sənət irsinin əsl qiyməti məhz bu gün nə dərəcədə müasir və gərəkli olmasındadır. Üzeyir irsinə bu baxımdan qiymət veriləndə böyük sənətkarın musiqi əsərlərinin, sənət haqqındakı fikirlərinin, şəxsiyyətinin Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafındakı misilsiz təsiri bütün əzəməti ilə açıq-aşkar görünür.

Üzeyir bəy şanlı bir yol keçmişdir. Bu yol vətənini və xalqını sevən, bütün varlığı ilə onların tərəqqisinə çalışan, heç bir çətinlik qarşısında geri çəkilməyən, sarsılmaz əzm və iradə ilə işə girişən böyük sənətkarın və ictimai xadimin keçdiyi şanlı yoldur. Azərbaycan xalqı onunla haqlı olaraq iftixar edir və əsrlər boyu da fəxr edəcək. O, tarixdə başımızı ucaldan, bütün dünya qarşısında üzümüzü ağardan böyük sənətkar, şanlı vətənpərvərdir.

Təzadlar.-2007.-18-25 sentyabr.-S.12.