Məhərrəmova T.
Şəxsiyyət
kamilliyinin zirvəsi
Əsərləri
dünyanı dolaşan Üzeyir Hacıbəyov bu
yüksəkliyi istedadı,
qayğıkeşliyi,
səmimiyyəti və kişilik qüruru ilə fəth
etmişdi
Şamil Əzizbəyov küçəsi -
67. Azərbaycan xalqının görkəmli
şəxsiyyətlərindən biri - Üzeyir
Hacıbəyovun ev muzeyi bu ünvanda yerləşir. Dahi
bəstəkar Bakının bu köhnə, dar
küçələri ilə düz 27 il addımlayıb.
Yaradıcılığının ən qaynar illərini bu
divarlar arasında keçirib. Süfrəsi həmişə
açıq olan bu evin qonaq-qarası heç vaxt əskik olmayıb.
Qiymətli xatirələrin hopduğu bu daş divarlar kim bilir
nə qədər maraqlı söhbətlərin şahididir.
Dahi bəstəkarın dünyaca məşhur
əsərləri küncdə sakit-sakit duran royalın
şirmayı dillərindən ilk dəfə bu evin
divarları arasında səslənib. Hazırda muzeyə
çevrilən otaqları gəzdikcə göz bəbəyi
kimi qorunan eksponatlar hər kəsə ötən illərin
əziz xatirələrindən söhbət açır. Bu
dilsiz şahidlər bəstəkarın ömür və
sənət yolu barədə təsəvvürlərə
xeyli işıq salır, onun haqqında bildiklərimizi
dərinləşdirir, eləcə də bizə bu
günə qədər bilmədiyimiz
həqiqətlərdən söhbət açır.
Bəstəkarın Şuşada
yaşadığı evin kiçik maketi. Bu, adi ev deyil:
Üzeyir bəy bir insan, bir bəstəkar kimi bu kiçicik
evdən başlayır.
12 yaşlı
bəstəkar
Üzeyir bəy
Ağcabədidə doğulsa da, uşaqlığı
Azərbaycanın söz və musiqi beşiyi olan
Şuşada keçib. Tanrı bu yurdu öz
lütfündən yaratmış, təbiətin bütün
gözəlliklərini bu torpağa bəxş etmişdi.
Hər daşı, hər çiçəyi
nəğmə oxuyan, özü başdan-başa musiqi olan
Şuşa balaca Üzeyirə də musiqinin dilini öyrətmişdi.
Dahi bəstəkar çox-çox sonralar
uşaqlıq illərini xatırlayıb yazırdı:
"Mən ilk musiqi təhsilimi uşaqlıq zamanı
Şuşada, ən yaxşı xanəndə və
sazəndələrdən almışam. O vaxt mən
"Muğam" və "Təsnif" oxuyardım.
Səsim xanəndələrin xoşuna gələrdi. Onlar
məni oxudar və öyrədərdilər..."
1897-ci il. Şuşalılar Xandəmirov
teatrının qarşısına toplaşıblar. Burada
Ə.Haqverdiyevin hazırladığı "Məcnun Leylinin
qəbri önündə" səhnəciyi
göstərilir. Uşaqlar tamaşa yerinin
qarşısını səhərdən kəsdirib. Balaca
Üzeyir bəy də ordadır. Bu axşam xor
dəstəsində o da oxuyacaq. Budur, divanə
Məcnun - Cabbar Qaryağdıoğlu Füzulidən oxuyur.
Şuşalılar hələ indiyədək bu cür
yana-yana oxuyan səs eşitməmişdi. 12 yaşlı
Üzeyir bəyin balaca ürəyində o axşam bir
istək cücərir: tamaşa ona o qədər təsir edir
ki, "Bakıya gedib operaya bənzər bir şey yazmaq"
qərarına gəlir. Üzeyirin körpəcə
ürəyində "Leyli və Məcnun"
operasını yazmaq istəyi belə yaranır. Bir il sonra
isə onun məzəli el nağıllarından ibarət
"Kitabi məzhəkə" adlı kitabı
çıxır.
Zaman ötür, bu balaca uşaq
böyüyərək eşitdiyi səsləri musiqinin
diliylə bütün dünyaya yayır, tarixə sübut
edir ki, Azərbaycan musiqisinin, milli mədəniyyətimizin
yüksəlişi üçün heç kəs onun
qədər cəfakeşlik etməyib.
Bir parça
çörək istəyi
Üzeyir bəy Şuşada rus-tatar
məktəbini bitirəndən sonra müəllimlər
seminariyasına daxil olmaq üçün Qori
şəhərinə yollanır. Seminariyada oxuyan
tələbələr ümumi təhsillə yanaşı
musiqi ilə də tanış olurdular. Üzeyir bəy burada
bir sıra alətlərdə çalmağı
öyrənir, eyni zamanda, mahnılarını və
rəqslərini nota yazmağa imkan tapır. Musiqi Qori
seminariyasının tədris proqrpmına daxil edilmiş
fənlərdən biri olsa da, bu təməl elə etibarlı
idi ki, ona söykənən Üzeyir bəy Şərqin ilk
operasını yaradır. Həmin operanın ilk
tamaşasının yükünü, məsuliyyətini
daşıyanların, premyeranı uğurla yola
verənlərin neçəsi o məşhur seminariyanın
qaranquşları sayılan "qoriçi"lər idi. XX
əsrin böyük tələblərinə cavab verməli
olacaq bu ziyalılar özlərini zamanın sınaqlarına
hazırlayırdılar. Qori seminariyası onlara aydın
zəka, zəngin dünyagörüşü, xalq
üçün gərək olduğunu bilmək duyğusu,
yüksəliş yolunda çalışmaq istəyi
vermişdi.
Üzeyir bəy bu məşhur seminariyada
gələcəyin böyük bəstəkarı
Müslüm Maqomayevlə birgə oxuyurdu. Burda onların
dostluğunun təməli qoyuldu. Eyni gündə, eyni ildə
doğulmaları, hətta sonradan qoşa bacıya
evlənmələri və şəxsi
həyatlarındakı digər hadisələrin bir-biri
ilə qəribə şəkildə bənzərliyi
bəlkə də həyatın təsadüfləri idi. Onlar
böyük məqsədləri, işıqlı amalları
yerinə yetirmək yolunda çiyin-çiyinə
vermişdilər. Hər ikisi musiqiyə qızğın
həvəs göstərsə də,
incəsənətlə ciddi məşğul olmaq
niyyətində deyildilər. Həyat onları daha çox
dolanışıq imkanları - bir parça
çörək haqqında düşünməyə vadar
edirdi.
Üzeyir bəy seminariyanı bitirəndən
sonra ucqar rayonlarda müəllim işləməyə
başlayır. Coşqun seminariya həyatından sonra ucqar
kəndin donuq həyatı onu sıxır. Çox
keçmədən Üzeyir bəy Bakıya üz tutur. O,
bir sıra mətbuat orqanları ilə əlaqə
saxlayır, o cümlədən "Kaspi" qəzetində
yazılar çap etdirir.
Ancaq hansı işlə məşğul
olursa-olsun, uşaqlıqdan qəlbinə hakim kəsilən
arzu - opera yaratmaq istəyi ona rahatlıq vermir.
Mükəmməl musiqi təhsili görməyən 22
yaşlı Üzeyir bəyin yazdığı "Leyli
və Məcnun" operası ilk dəfə 1908-ci il
yanvarın 25-də (bəzi mənbələrdə bu, 12
yanvar kimi göstərilir) tamaşaya qoyulur. Bu operanın
müvəffəqiyyəti yeganə Azərbaycan
bəstəkarı olan Üzeyir bəyin yaradıcılıq
yolunu müəyyən edir, ona istiqamət verir. Dörd il
ərzində bəstəkarın 7 yeni əsəri
tamaşaya qoyulur. Şərqin ilk operası - "Leyli və
Məcnun" operası isə Üzeyir bəyə dünya
şöhrəti qazandırır. Bütün dünyanı
dolaşan bu əsər bir əsrə yaxındır ki,
Azərbaycan səhnəsindən düşmür.
Üzeyir bəy daim oxumaq, dünya musiqi
mədəniyyətinə daxil olan istedad sahibi kimi yetişmək
istəyirdi. Moskvaya oxumağa getdikdən sonra dostları,
qohumları, hətta dövrünün bütün
qabaqcıl ziyalıları ona maddi kömək
göstərirdilər. C.Qaryağdıoğlu
1912-ci ildə Varşavadan qayıdarkən, o zaman Moskvada
təhsil alan Üzeyir bəyin şərəfinə bir
neçə konsert vermiş və yığılan
vəsaiti gənc bəstəkarın təhsilinə,
eləcə də ehtiyaclarına sərf edilməsinə
yönəltmişdi. Bununla belə Üzeyir bəy maddi
vəziyyətinin ağırlığı ucbatından
Moskvada çox qala bilməyərək, Bakıya
qayıdır. Maddi vəziyyəti bir
qədər düzələndən sonra Leninqrada gedir və
burada yazdığı məşhur "Arşın mal
alan" musiqili komediyası ona dünya şöhrəti
qazandırır. Əsər tezliklə bir sıra
dillərə tərcümə edilərək Bakı teatr
səhnələrində bir il ərzində 150 dəfədən
çox oynanır.
1938-ci il. Moskvada Azərbaycan
incəsənəti dekadası keçirilir. Üzeyir
bəyin illərlə çalışıb, min-bir
zəhmət və yuxusuz gecələr hesabına yazdığı
"Koroğlu" operası Kremlin möhtəşəm
salonunda böyük hadisəyə çevrilir. Stalin və
onun silahdaşları Azərbaycan incəsənət
işçilərini Kremldə qəbul edir. Stalin Üzeyir
bəyə operanı çox bəyəndiyini
söyləyir. Hətta o, operanı tam mənası ilə,
ayrı-ayrı pərdələrinə görə təhlil
edir, nöqsanlardan da yan keçmir. Voroşilov isə
"Koroğlu" kimi daha iki opera yazmağı
tövsiyə edərkən Stalin Üzeyir bəyə:
"Siz iki deyil, 4 belə opera yazmalısınız" -
deyə bildirir. Dahi bəstkar "Koroğlu" operasına görə,
SSRİ xalq artisti adına, SSRİ Dövlət
mükafatına layiq görülür, müxtəlif orden
və medallarla təltif olunur. Azərbaycan SSR EA-nın
həqiqi üzvü seçilən bəstəkar
Konservatoriya təsis ediləndən sonra bu musiqi
ocağının ilk rektoru vəzifəsini icra etməyə
başlayır.
Tələbələrin
mənəvi atası
Üzeyir bəy nə
qədər böyük vəzifələr
daşıyıcısı olsa, başı
işlərinə nə qədər qarışsa da,
tələbələrinə olan diqqət və
qayğısını bir an belə əskiltmir.
Tələbələri onu mənəvi ataları hesab
edirdilər. Çünki Üzeyir bəy onlara müəllim
yox, həqiqi ata idi. Bu böyük qəlbli insan
hamının ehtiyacını gözündən duyar və
heç birindən köməyini əsirgəməzdi.
Tələbələri ondan təkcə xalq musiqisinin
paklığını mənimsəmirdilər,
həmçinin həyat, təmizlik dərsi
öyrənirdilər.
Xalq artisti Şəfiqə Axundova
"Üzeyir bəy olmasaydı, mən də olmazdım. Bu,
mənim yaradıcılıq epiqrafımdır" deyir:
- Üzeyir müəllimin konservatoriyada
açdığı hazırlıq kursunda dahi
bəstəkarın sinfində kompozisiyanı və
Azərbaycan xalq musiqisinin əsaslarını
öyrənirdim.
...Müharibə illəri idi. Bir gün
dərsdə müəllimim rəngimi solğun görüb
soruşdu: "Bəlkə acsan?". "Yox" - deyə
utanıb üzümü o yana çevirdim. O, özü
üçün gətirdiyi yağ-çörəyi
çıxarıb mənə verdi və üstəlik,
çay da gətizdirdi.
Müharibə illərində Üzeyir
müəllim öz qonorarından mənimlə Ağabacı
Rzayevaya maddi yardım göstərirdi. Biz uzun illər
Üzeyir müəllimin sayəsində yaxşı təqaüdlə
təmin olunmuşduq.
Yadımdadır, 1944-cü ildə Zaqafqaziya
musiqi ongünlüyünə getməli idik. Bizim geyimimiz
müəllimimizi düşündürürdü. Bir gün
Ağabacı ilə mən onun kabinetinə getdik. Əynimizi
görən kimi o, göstəriş verdi ki, bizi palto ilə
təmin etsinlər. Bundan əlavə kostyum tikilmək
üçün də atelyeyə göstəriş verildi
və hətta tapşırıldı ki, o kostyumun fasonunu
Şövkət Məmmədova seçsin. Elə də oldu.
Üzeyir müəllim yaddaşımda
mehriban, səmimi, qayğıkeş və böyük
ürəkli bir insan kimi qalıb.
"Hər dəfə keçdiyim
sənət yolu haqda fikirləşəndə
istər-istəməz dahi bəstəkarımız Üzeyir
bəy yada düşür" - deyə Xalq artisti
Əminə Dilbazi xatırlayır:
- 1935-də Filarmoniyada yeni yaradılan rəqs
ansamblına üzv yazıldım. Uzun ayrılıqdan sonra
tale məni böyük bəstəkarla yenidən
görüşdürdü. O illərdə Üzeyir
Hacıbəyov "Kolxoz çölləri" adlı yeni
mahnı bəstələmişdi. Bu melodiya ürəyimə
elə yatmışdı ki, onun musiqisi əsasında rəqs
düzəltmək qərarına gəldim və
məşqə başladıq. Kimsə bu
xəbəri Üzeyir Hacıbəyova
çatdırmışdı. Sən demə, o, filarmoniyada
məşq etdiyimiz zaman bizdən xəbərsiz gəlib
salonda oturubmuş. "Kolxoz çölləri"nin oynaq
melodiyaları altında səhnəyə yenicə çıxmışdım
ki, birdən gözüm lap arxa cərgədə oturmuş
bəstəkara sataşdı. Əvvəlcə
özümü itirdim, sonra isə həyəcanım
əriyib yox oldu. Məşqdən sonra Hacıbəyov
məni yanına çağırtdırdı. Düzü,
cəsarət edib ona yaxınlaşa bilmirdim. Bunu görən
bəstəkar özü mənə yaxınlaşdı,
diqqətlə üzümə baxandan sonra dedi:
- Balaca qız (boyum balaca olduğuna
görə o, həmin vaxtdan məni belə
çağırırdı), bəs sən konservatoriyada
oxumurdun? Birdən-birə hara getdin? - Sonra nə isə
fikirləşib, - amma zərəri yoxdur. Səni orda
itirdiksə, burda tapdıq. Balaca olmağına baxmayaraq,
çox qoçaq qızsan. Sənin məharətini elə
indicə gördüm.
Üzeyir Hacıbəyov bildirdi ki, rəqsin
quruluşu çox xoşuna gəlib. Sonralar
bəstəkar bu rəqsi tez-tez konsert proqramlarına
salardı.
Onun dilinə
"yox" kəlməsi gəlməzdi. Bir
işin düşdü, o dəqiqə köməklik
göstərərdi.
1945-ci ildə
"Arşın mal alan" musiqili
komediyası ekranlaşdırılırdı. Üzeyir
Hacıbəyov məni filmdəki rəqslərə
quruluş verməyə dəvət etdi. Mən
bu böyük etimadı və məsuliyyəti
dərindən dərk edirdim. Ona
görə də bütün qüvvə və
bacarığımı bu işə yönəltdim. Nəticədə isə bəstəkarın
etimadını doğrulda bildim.
Sonralar "Leyli və
Məcnun" operasında, "O olmasın bu olsun" və
"Arşın mal alan" (ikinci
çəkiliş) operettalarındakı rəqslərin
quruluşu da mənə tapşırıldı.
Üzeyir
Hacıbəyovun musiqisi və şəxsiyyəti mənim
qəlbimdə ayrıca yer tutub. Hər
dəfə onun ecazkar musiqisini dinlədikcə sanki yenidən
gəncləşirəm, Üzeyirli günlər
üçün qəribsəyirəm.
Kaspi.-2007.-18 sentyabr.-S.16.