Əsədov B.

Yeddi yox, yetmiş arxa dönənimiz İrəvan torpağının altında uyuyur

Cəlil Məmmədquluzadə yana-yana yazırdı: "Gəlin biz də bir dəfə oturaq və keçə papaqlarımızı ortalığa qoyub bir fikirləşək - haradır bizim Vətənimiz?" Ərəb tarixçisi Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Cəfər ət-Təbərinin sözlərinə istinad etsək "Həmədan həddinin ibtidasından ta Zəncana və Əhbərə və axırı Dərbənd - Xəzərə çıxınca - buna Azərbaycan deyilir". Azərbaycanın bir hissəsi də mərkəzi İrəvan şəhəri olan Ermənistandadır. Burada tarixən azərbaycanlılar - Oğuz türkləri yaşayıblar. XIX əsrin əvvəllərində doğma torpaqlarımıza yadlar doluşub, onu əlimizdən zor-güclə alıb ermənilərə veriblər.

Soykökümüz

Filologiya elmləri doktoru, əməkdar elm xadimi, professor, mərhum Mirəli Seyidov İrəvanda doğulmuş, təhsil almışdı. Sonra böyük elm yoluna çıxdı, ömrünü soyumuzun beşik yurdunu axtarmağa həsr etdi. Bu, təsadüfi deyildi. Əlində atasından-İrəvanın nüfuzlu bəylərbəyi Mir Ələkbər Ağadan və əmisindən - üləma din xadimi Mir Abbas Ağadan yadigar qalmış əski kitablar vardı. Evlərində ədəbi, elmi məclislərə yığışan ziyalılarla onların söhbətlərini xatırlayırdı.
- Yeddi yox, yetmiş arxa dönənimiz İrəvan torpağının altında uyuyur, - deyərdilər. - Bunu öyrənən, üzə çıxaran, aləmə bildirən oğul gərəkdir.
Nə bilərdilər ki, taleyin qismətindən bu oğul elə Mirəli olacaq və onların niyyətlərini yerinə yetirmək naminə o, nə qədər əzab-əziyyətlə üzləşəcək. Amma yolundan dönməyəcək, əyilməyəcək, sınmayacaq, bütün təzyiqlərə baxmayaraq Azərbaycan xalqının soykökünü tapmağa çalışacaq.
Görkəmli alim 1989-cu ildə nəşr etdirdiyi, uzun elmi axtarışlarının yekunu olan "Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən" adlı kitabında Qafqazın və Azərbaycanın türk xalqlarının ilk beşiklərindən biri olduğunu təsdiqləyir. M.Seyidov eradan qabaq və eranın ilk yüzilliklərində Qafqazda və Azərbaycanda yaşamış qəbilələrin öyrənilməsindən bu qənaətə gəlir ki, o çağlar etnik üstünlük türk qəbiləbirləşmələrində olub: "Əgər Azərbaycanda eradan qabaq və eranın ilk yüzilliklərində yaşayan qəbiləbirləşmələrinin soy-etnik xəritəsi tərtib edilərsə, həmin torpaqda Azərbaycan xalqının soykökündə duran Qaşqaylar, Saqlar, Arsaqlar, Buntürklər, Varsaqlar, Basillər, Bulğarlar, Şiraqlar/Siraqlar, Hunlar, Xeylantürklər, Xəzərlər və başqa türkdillilər başlıca, böyük yer tutar. Bəllidir ki, bu qəbiləbirləşmələrinin bir çoxu qonşu ölkələrdə də yaşayıblar. Adları çəkilən qəbiləbirləşmələri təkcə Azərbaycanda deyil, Qafqazın ictimai-mədəni həyatında da böyük rol oynamış, ərazinin müdafiəsində iştirak etmiş, vuruş cəbhələrində misilsiz igidliklər göstərmişlər. Türkdilli, o sıradan Azərbaycandilli qəbiləbirləşmələri silsilələrinin sıxlaşması Azərbaycan xalqının biçimlənməsinin - formalaşmasının gedişini sürətləndirirdi. Çünki onlar birləşir, qaynayıb-qarışır və başqalarını da öz içərilərinə alırdılar".
Beləliklə, M.Seyidova görə eradan qabaq türk soyları Çin Türküstanından tutmuş Qara dənizədək bir ərazidə yaşamış və zaman keçdikcə çoxalmış, sıxlaşmış, dövlətlər yaranmışdır. Bu proses hərdən dinc şəraitdə, hərdən isə mübarizələr şəraitində Qafqazda, o sıradan Azərbaycanda da getmişdir. Türk, Azərbaycandilli qəbiləbirləşmələri silsilələri eradan azı-azı on altı əsr əvvəl bu ölkənin sakinləri olmuşlar. Qaynaqlar eradan qabaq XVI yüzillikdə Qaşqayların Azərbaycanda, eradan qabaq VI yüzillikdə və ondan öncə türkdilli Saqların Qafqazda yaşamaları haqqında bilgi verir, M.Seyidovun qənaətini bir daha möhkəmlədirlər. Eradan qabaq Azərbaycanda başlıca türkdilli qəbiləbirləşmələri məskunlaşmış, eranın ilk yüzilliklərində Xəzərlərin, Varsaqların, Oğuzların və başqalarının hesabına onlar daha da çoxalmışlar. Bu çağlarda, yəni eramızın beş-altıncı yüzilliklərindən tutmuş ta XII yüzilliyinə qədər Azərbaycanda əsasən Azərbaycandilli qəbilələr yaşamış, türkdilli qəbiləbirləşmələrinin dilləri qaynayıb-qarışmışdır.
Azərbaycan xalqının soykökündə duran güclü qəbilələrdən biri Bulğarlardır. Bu böyük, adlı-sanlı qəbilənin eramızdan qabaq nəinki Azərbaycanda, hətta Ermənistanda da yaşaması barədə bilgi vardır. V yüzilliyin erməni tarixçisi Movses Xorenasi eradan əvvəl 138-ci ildə hakim olmuş Vağarşaqdan danışarkən türkdilli Bulğar qəbiləsini də anır: "Eköç səbəbilə Bulğar Vğndur Vund bu yerlərdə (Yuxarı Basyanda) yurd saldı, Vanand onun adı ilə adlandı və bu günə kimi (yaxın) kəndlər onun qardaşının və soyunun adını daşıyır". M.Xorenasi eramızdan qabaq 110-cu ildə hakimiyyət sürmüş I Arşaqdan söhbət açarkən də yenə Bulğarları xatırlayır: "O zaman Qafqazın böyük dağlarının ətəklərindəki Bulğarların ölkəsində düşmənçilik (küsülülük) başladı və onların çoxu oradan bizim ölkəyə gəldilər və Qoğdan aşağıdakı bərəkətli yerlərdə uzun müddətli yurd saldılar".
M.Seyidov erməni tarixçisinin bu qısa bilgisi ilə bağlı yazır: "Onun dediyinə görə yeni eradan çox-çox qabaqlar Ermənistanda Bulğar türkdillilər yaşamış, güclü və çox olduqlarından yaşadıqları yerlərə öz adlarını vermişlərE Qafqaz dağlarının ətəklərində Bulğarların doğma yurdu varmış. İndi də həmin torpaqlarda türkdilli Bulğarlar yaşayırlar. Görünür, eradan qabaq Bulğar qəbiləbirləşmələri Qafqazda, Azərbaycanın Qafqaz dağlarına yaxın yerlərində yaşamış, qəbilələr, soylar arasındakı vuruşmalardan sonra M.Xorenasinin dediyi yerlərdə də yurd salmışlar. Bulğar türkdilli qəbiləbirləşmələri indiki İrəvan yaxınlığındakı Qoğdan aşağıdakı düzənlikdə də yerləşmişdilər".
Qoğ İrəvan yaxınlığında yaşayış məntəqəsi, türkdilli Bulğarların doğma yurdu olub. Qoğdan aşağıdakı düzənlikdə - Zəngibasar, Qəmərli rayonlarında və digər rayonlarda ötən əsrin axırlarına qədər azərbaycanlılar yaşayıblar. Onların soykökündə başqa türkdilli qəbilələrlə birgə Bulğarlar da iştirak ediblər.

Qalalarımız

İrəvan qalasının işğalında rus ordusuna komandanlıq etmiş general İvan Paskeviçə bu qələbəyə görə "Qraf Erivanski" rütbəsi verilmiş və qalanın tutulması Sankt-Peterburq şəhərində imperatorun iştirakı ilə qeyd olunmuşdu.
Bu, nə qala idi belə, necə qala idi ki, işğalı rus generalına Erivanski rütbəsi qazandırmış və imperatoru sevindirmişdi.
İrəvanda general İvan Paskeviçin abidəsi ucalır. "Qolos Armenii" qəzetinin yazdığına görə, fevralın 10-da abidənin önündə Türkmənçay müqaviləsinin (məhz bu müqavilə sayəsində Rusiya erməniləri Türkiyədən və İrandan Cənubi Qafqaza köçürmüş, torpaqlarımızı onlara peşkəş etmişdir - B.Ə.) 180-ci ildönümü şərəfinə təntənəli tədbir keçirilib. Daha maraqlısı budur ki, həmin ərəfədə İrəvan tarixi muzeyinin fondları Paskeviçlərin ata-baba mülkündən-Belarusun Qomel şəhərindən gətirilmiş otuz tarixi sənədin fotosurətləri ilə zənginləşib. Bunların arasında məşhur müqavilənin imzalanmasını əks etdirən və Paskeviçlərin üzərində İrəvan qalası həkk olunmuş soyad bayrağının təsviri olan iki sənədin fotosurəti də var. Lakin sülh müqaviləsinin əslinin yerini nə Qomelin, nə də İrəvanın muzey əməkdaşları bilmirlər, daha doğrusu, özləri onu yoxa çıxarıblar. Çünki müqavilədə söhbət uydurma Şərqi Ermənistandan yox, Rusiyanın himayəsi altına keçən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarından gedir, İrəvan sərdarı Hüseyn xanın, onun qardaşı Həsən xanın və Naxçıvan hökmdarı Kərim xanın adları çəkilir.
Qədim tarixə malik İrəvan qalası Zəngi çayının sağ tərəfindəki sərt sahildə yerləşən hündürlükdə kvadrat formasında tikilmişdi. Yalnız Zəngi çayının sahili boyu salınmış qərb divarı qövsvari formadaydı. Bayırdan tikilən divar beş sajen hündürlüyündəydi və on yeddi bürclü idi. Qalanın iki böyük darvazası vardı - Təbriz və Şirvan darvazaları. Biri şimala, digəri cənuba açılırdı. Qalaya gedən su xəttini sonralar ruslar dağıtmışdılar.
Fransız səyyahı J.Şardon İrəvan qalasında olmuş, onu müstəqil şəhər kimi təsvir etmişdir. Bu şəhərcikdəki 800 evin hamısında azərbaycanlılar yaşayırdılar. Ermənilər bura yalnız ticarətə gəlirdilər.
Qala daxilində şəhər Şərq üslubunda tikilmişdi. Küçələr xeyli dar, evlərin divarları hündür idi. Rusların qala üzərinə son hücumunda keçmiş dekabrist E.Laçinov da iştirak etmişdi. Onun yazdığına görə, qala daxilində iki məscid olub, amma dörd məscid olduğunu deyənlər də var. Ən qədim məscid 1510-cu ildə Şah İsmayıl Xətainin göstərişi ilə inşa edilmişdi. Cümə məscidinin əsasını isə Şah Abbas qoymuşdu. Bu məsciddə mədrəsə, kitabxana və qonaq otaqları fəaliyyət göstərirdi.
Qalanın daxilində ən möhtəşəm tikili Sərdar sarayı idi. Xanlığın dəftərxanası və hərəmxanası burada yerləşirdi. Əsası elə qala tikildiyi vaxtdan qoyulmuşdu. Sonradan gözəl bir memarlıq abidəsinə çevrilmişdi. XVIII əsrin axırlarında Hüseynəli xan və onun oğlu Məhəmməd xan dövründə memar Mirzə Cəfər sarayda yeni tikinti işləri aparmış, onu daha baxımlı etmişdi. Otaqlar sonsuz zövq və ustalıqla bəzədilmişdi, nəfis şəkildə işlənmiş portretlərlə zəngin idi. Yenə dekabrist E.Laçinovun şəhadətinə görə, Azərbaycan memarlığının incilərindən olan bu sarayı ermənilər dağıtmışlar.
Sərdar sarayı qalanın Zəngi çayı ilə sərhəd sahilində ucaldılmışdı. Çayın o biri sahilində isə Sərdar bağı salınmışdı. Bağda istirahət üçün eyvan və otaqlar vardı. İrəvanın sonuncu mühasirəsi zamanı qoşunların hərəkətini yaxşı müşahidə etmək üçün ağacların bir hissəsi qırılmışdı. Lakin bu da kömək etməmiş, qala işğal olunmuşdu.
İrəvan xanlığının ərazisində ikinci böyük müdafiə qalası Sərdarabad qalası idi. XIX əsrin əvvəllərində İrəvan sərdarı Hüseynqulu xanın göstərişi ilə tikilmiş və onun şərəfinə Sərdarabad qalası adlandırılmışdı.
Sərdarabad qalası İran və Türkiyə ilə sərhədin yaxınlığında, Eçmiədzin monastrından 25 verst aralı, Alagöz dağı istiqamətindəki böyük düzənlikdə yerləşirdi. Qalanın düzənlikdə tikilməsi düşmən mühasirəsi zamanı ətrafı yaxşı müşahidə etməyə imkan verirdi. Qalanın qoşa divarlı olması müdafiə qabiliyyətini artırırdı. Divarların üstündə toplar qoyulmuşdu. Qalanın müdafiəsində iki min nəfərlik qarnizon dayanırdı.

Məktəblərimiz

İrəvanda ilk qəza məktəbini 172 il öncə, 1836-cı ildə Mirzə Molla Məhəmməd oğlu yaradıb. 1881-ci ildə İrəvan quberniyasında üç təhsil ocağı - İrəvan Gimnaziyası, İrəvan Müəllimlər Seminariyası və Uluxanlı kənd məktəbi açılmışdır. Bundan bir il əvvəl İrəvanda ibtidai məktəb, iki il sonra isə Böyük Vedidə yeni tipli məktəb fəaliyyətə başlamışdır.
Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirmiş Cəlil Məmmədquluzadə ilk dərsini Uluxanlı məktəbində demişdir. Firudin bəy Köçərli 1885-ci ilin iyun ayında İrəvan Gimnaziyasına Azərbaycan dili və şəriət müəllimi təyin olunmuş, düz on il burada çalışmışdır.
Əməkdar elm xadimi, yazıçı Əziz Şərifin xatirələrindən bilirik ki, azərbaycanlı uşaqlar gimnaziyaya daxil olmaq üçün əvvəlcə hazırlıq mərhələsindən keçməliydilər və bu məqsədlə iki pansionun xidmətindən istifadə edilirdi. Atası onu ikinci pansiona qoymuşdu. Həmin il Mustafa bəy Topçubaşov və qardaşı Mehdi bəy Topçubaşov da pansionda oxuyublar.
Müəllimlər Seminariyasının nəzdində hazırlıq şöbəsi kimi ibtidai sinif fəaliyyət göstərirdi. Burada azərbaycanlılar, ermənilər, ruslar, gürcülər, ukraynalılar və digər millətlərin nümayəndələri təhsil alırdılar. Onlara riyaziyyat, həndəsə, astronomiya, tarix, coğrafiya, rus dili, biologiya fənləri öyrədilirdi.
Filologiya elmləri namizədi, İrəvan tarixinin tədqiqatçısı Əsgər Zeynalov Firudin bəy Köçərlinin İrəvanı "əhli üləma və şüəra şəhəri" kimi qiymətləndirdiyini vurğulayaraq yazır:
"İstər İrəvan Gimnaziyasında, istər İrəvan Müəllimlər Seminariyasında təhsil o dərəcədə yüksək idi ki, onların məzunları Rusiyanın, eləcə də Avropanın ən güclü ali məktəblərində lazımi səviyyədə təhsillərini davam etdirə bilirdilər. Məsələn, İrəvan Gimnaziyasının və Müəllimlər Seminariyasının məzunlarından dünya şöhrətli alim, akademik Mustafa bəy Topçubaşov Kiyev universitetində, gimnaziyanın sonuncu qızıl medalçısı, görkəmli alim və ictimai xadim Əziz Əliyev Peterburq Hərbi Akademiyasında, professor Mehdixan Yerevanski, məşhur hüquqşünas alim Miryusif Mirbabayev, ictimai xadim Maqsud Məmmədov Moskva Universitetində, akademik Əhməd Rəcəbli İtaliyanın Peruça şəhərində Ali Kral Eksperimental Aqrar İnstitutunda, ziyalı ocağının layiqli övladları Adil və Əslidar Muğanlinski qardaşları Almaniyanın Leypsiq Universitetində təhsillərini davam etdirmişdilər... Akademik Heydər Hüseynov, böyük bəstəkarımız Səid Rüstəmov, görkəmli elm xadimi və ictimai xadim Həsən Seyidov da ilk təhsillərini İrəvan Gimnaziyasında almışlar".
İrəvan Gimnaziyasının və Müəllimlər Seminariyasının fəaliyyətinə 1919-cu ildə ermənilər son qoydular.

Torpaqlarımız

İkinci Yekaterina ilə rus dövlət və hərbi xadimi, diplomat Q.A.Potyomkin arasında belə bir söhbət olmuşdu:
General-feldmarşal: - Ermənilərin vətəni olmaya-olmaya onlar özlərinə paytaxt salırlar.
İmperatriça: - Eyb etməz, sonradan vətənləri də olacaq.
İndi Azərbaycan torpaqları hesabına ermənilərin vətənləri də var, paytaxtları da. Bəs əzəli torpaqlarımız kimin ucbatından itirilib, nəyə görə ermənilərə verilib?
1914-cü il yanvarın 26-da Konstantinopolda Rusiya ilə Türkiyə arasında müqavilə imzalandı. Ancaq Ermənistanda islahatlara dair bu müqavilə havadan asılı qaldı. İyulun 19-da Birinci Dünya müharibəsi başlandı. Ermənilər könüllü silahlı dəstələr təşkil edərək Rusiya ordusunun tərkibində və Anadolunun daxilində Türkiyəyə qarşı döyüş meydanına atıldılar. Baş komandan, Qafqaz canişini 1916-cı ilin mayında erməni könüllü silahlı dəstələrinin tərxis olunması haqqında əmr verdi və əslində bununla da 1917-1920-ci illərdə Azərbaycan türklərinə qarşı soyqırımın başlanmasını elan etdi. Könüllü silahlı dəstələrin çoxu rus ordusu zabitlərinə tabe olmaqdan imtina edərək quldur dəstələri kimi müsəlman kəndlərini qarət etməyə, dinc əhaliyə divan tutmağa başladı. Beləliklə, "erməni məsələsi" Zaqafqaziyada cəmləşdi. "Böyük Ermənistan"la bağlı bütün ümidlərinin açıq-aydın puça çıxmasına baxmayaraq daşnaklar burada davakar millətçilik siyasəti yeritməkdə davam edirdilər.
Erməni könüllü silahlı dəstələri Türkiyə ərazisindən çıxmağa məcbur olduqdan sonra Qars-Aleksandropol yolu ilə geri qayıtdılar. Talin, Əşmərək, Qurdqulu, Uluxanlı kəndlərini qarət edib müsəlmanları qətlə yetirə-yetirə İrəvana çatdılar. Başqa bir dəstə də Iqdır, Kərimarx, Eçmiədzin və İrəvan yolu boyunca olan müsəlman kəndlərini yerlə-yeksan edir, camaatı qırır, evləri yandırır, sanki Türkiyədəki məğlubiyyətin intiqamını almaq istəyirdi.
İrəvandan sonra erməni silahlı könüllüləri Qəmərli, Vedibasar, Sədərək yolu ilə Dərələyəzə doğru irəlilədilər. İkinci istiqamət İrəvandan Dərəçiçək, Nor Bəyazid, Basarkeçər, Zəngəzur, Qarabağ yolu boyunca qatarlanmış kəndlərə doğru yönəlmişdi. Təkcə 1917-ci ilin dekabrından 1918-ci ilin martınadək erməni quldur dəstələri İrəvan qəzasında 32, Eçmiədzin qəzasında 84, Nor Bəyazid qəzasında 7 - cəmi 197 kəndi qarət edib yandırmış və dağıtmışdılar. On minlərlə əhali qılıncdan keçirilmiş və ya doğma diyarından didərgin salınmışdı.
İrəvan azərbaycanlılarına qarşı ən qəddar dövr isə 1918-1920-ci illərdə daşnak partiyasının hakimiyyəti vaxtında olub. Ermənilər 600 min soydaşımızı bir dəfəyə qırıblar.
1918-ci il mayın 28-də erməni dövləti -Ararat respublikası yaradıldı. Ermənilər siyasi mərkəz kimi yeganə yararlı şəhər olan İrəvanı özlərinə paytaxt etmək istəyirdilər. İrəvan şəhər müsəlmanlarının Milli Şurası Mir Hidayət Seyidov, Bağır Rzayev, Nərimanbəy Nərimanbəyov rəsmi qaydada etirazlarını bildirdilər. Amma Azərbaycan Milli Şurasının mayın 29-da keçirilmiş geniş iclasında Erməni Milli Şurasının xahişinə əməl olundu. Fətəli xan Xoyski elə həmin gün xarici işlər naziri Məmmədhəsən Hacınskiyə yazırdı: "Biz ermənilərlə bütün məsələləri həll etdik. Onlar ultimatumu qəbul edəcək və müharibəni qurtaracaqlar. Biz İrəvanı ermənilərə güzəştə getdik".
Beləcə, İrəvan əlimizdən çıxdı, ermənilərə pay verildi. Bundan sonra oradakı azərbaycanlıların vəziyyəti daha da ağırlaşdı. İndi onlar öz torpaqlarında, ancaq yad dövlətdə yaşayırdılar. Daşnaklar özlərini şəhərin sahibi kimi aparır, yerli əhalini gözümçıxdıya salır, işdən uzaqlaşdırır, qovmaqla hədələyirdilər.
Bu proses heç zaman səngiməyib, az və ya çox dərəcədə müntəzəm davam edib. Atam danışardı: "Ermənilər bizim nəslin kökünü kəsiblər. Nə atam yadıma gəlir, nə anam. Onlar mən körpə olanda, 1905-ci il qırğınında məhv ediliblər. Nə qardaşımın yerini bilirəm, nə də bacılarımın. 1918-ci il qarışıqlığında itirmişik bir-birimizi. İrəvan Yerevan olduqdan sonra ermənilər lap qudurdular, başımıza min oyun açır, kəndlərimizdən çıxarır, qəbiristanlıqlarımızı dağıdırdılar. Daha heç yanda sözümüz keçmirdi, Moskvadan üzü bəri hər yerdə erməniləri müdafiə edir, azərbaycanlıları onların ayağına verirdilər. Buna etirazını bildirənlər tədricən aradan götürülürdü. Məni də artıq ora-bura çağırmağa başlamışdılar. Boynuma qoymaq istəyirdilər ki, sovet hökumətinin əleyhinə işləyirəm, Moskvanın ermənilərin tərəfini saxladığını, onları azərbaycanlılara qarşı qızışdırdığını iddia edirəm. Doğrudur, belə bir söz demişdim. Amma məsələni şişirtmiş, xüsusi dəstə düzəldib qiyam hazırladığımı uydurmuşdular. Odur ki, 1945-ci ildə, müharibə qurtaran kimi sizi də götürüb qaçdım Azərbaycana. Yoldaşlarım da İrəvanı - dədə-baba yurdlarını tərk etməyə məcbur oldular. Eybi yox, su axdığı yerdən bir də axar, biz əl-əlbət İrəvana qayıdacağıq".
Azərbaycanlılar tarix boyu düşmənçilikdən uzaq olublar, bütün xalqlarla dostluğa can atıblar, heç vaxt özgə torpaqlarına göz dikməyiblər, hər zaman vətən eşqi, vətən sevgisi ilə yaşayıblar, təcavüzkarlıq, qisasçılıq xislətimizə yaddır. Lakin min-min şəhidimizin müqəddəs ruhu, ana-bacılarımızın ümmanlanmış göz yaşları, sönmüş çıraqlarımız, tüstüsüz ocaqlarımız, niskilli dağ-daşlarımızın sızıltısı, çökmüş məzarıstanlarımızın iniltisi bizi ata-babalarımızın canından - qanından yoğrulmuş torpaqlarımızın əğyar tapdağından azad olunması uğrunda mübarizəyə səsləyir.

Azərbaycan.- 2008.- 13 aprel.- S. 4.