Laçınım...

Ermənistan - Azərbaycan münaqişəsinin həlliylə bağlı danışıqlarda böyük mübahisə predmetinə çevrilən Laçın rayonunun tarixi, arxeologiya və etnoqrafiyası indiyədək geniş şəkildə öyrənilməyib. Amma bu belə tədqiqatların olmaması anlamına gəlmir. Azərbaycanın mədəniyyət abidələrini öyrənən Abidələri Müdafiə Təşkilatı İctimai Birliyi sədri Faiq İsmayılov maddi və mənəvi mədəniyyətimizin ən gözəl nümunələrinin cəmləşdiyi Laçın haqqında tədqiqatlarının ictimaiyyətin nəzərinə çatdırılmasını vacib sayır. Bu ümimiləşdirilmiş məqalə Laçın rayonunun tarixi abidələri haqqında təsəvvür yaratmaq üçün diqqətinizə çatdırılır.

Daş tarix

Alimlərimizin araşdırmasına görə, Azərbaycan ərazisində ilahiləşdirilmiş təbii obyektlərdən də ən qədimi daş olub. Laçının bir çox kəndlərində o cümlədən Cicimli, Quşçu, Sadınlarda daşlar, qayalar var ki, insanlar bu daşları ziyarət edib, nəzirlər qoyub, onlardan imdad gözləyiblər. Bu qayalara və daşlara pir kimi etiqad edilib. Oyma, yonma, cızma üsulu ilə daş üzərində həkk olunmuş bədii daş nümunələrinə Güləbird, Cicimli, Malxələf, Zabux, Malıbəy, Zeyvə, Kosalar, Katos, Pircahan, Seyidlər kəndlərində rast gəlinir. Bu ərazilərdəki oymalar içərisində insan, quş, heyvan işləmələrilə yanaşı süjet xarakterli oymalara və daş üzərində hətta bütöv ov səhnəsinin cizgilərinə də rast gəlinir. Malıbəy, Varazuğun, Mirik dərəsi deyilən ərazilərdə mürəkkəb xarakterli oymalar və müxtəlif ölçülü (dairəvi, yumru, yarımsilindirik, dördbucaqlı və çoxbucaqlı) daş fiqurların mövcudluğu xüsusi maraq daşıyır. Daş üzərindəki həndəsi və digər ornamentlər, eləcə də oyma tipli bəzəklərə memarlıq abidələri və qəbir daşları üzərində də rast gəlmək olur. Əksəriyyəti statik vəziyyətdə oyulsa da bunların arasında dinamik, həyati təsvirlərə də təsadüf edilir. Ancaq bunlar xeyli səthi, daha çox cızma üsulunda icra edilirdi. Bunu biz Cicimli kəndi yaxınlığındakı Məlik Əjdər türbəsinin rəsmlərində görürük.
Laçın rayonunda daş üzərində oyulmuş orijinal bəzək nümunələrinə həm də məzarüstü abidələrdə rast gəlinir. Bu ərazilərdə bir neçə qrup məzar daşları mövcuddur. Bunlardan yuxarı hissəsi düz, dairəvi, çatma başdaşlarını və eyni zamanda horizontal sənduqələri, at, qoç fiqurlu heykəlləri göstərmək olar. Buna misal olaraq ay-ulduz, günəşi bildirən svastika və ya zolaqlı dairə və s. naxışları göstərmək olar. Bu abidələr rayonun əsasən Abdallar, Xallanlı, Malıbəy, Zeyvə, Qaragöl, Güləbird, Cicimli, Malxələf, Fərəcan, Seyidlər və Ərikli ərazilərində daha çox rast gəlinir. Burada biz qədim türkdilli tayfaların etiqadıyla əlaqədar təsviri sənətə gəlmiş bir çox orijinal sujetli motivlərə rast gəlirik. Buna şamanların dini mərasimlərini, qədim türkdilli xalqlarda zoomorf anlayışlarla əlaqədar meydana gəlmiş onqon quş totemlərinin təsvirlərini göstərmək olar.

Dyubua-de Monperenin Qarabağ səfəri

Orta əsrlərdə kişinin məzarı üstünə at, qoç fiqurları qoyulurdu. Bu təsvirlər içərisində ən qiymətlisi daşdan yonulmuş qoç fiqurlarıdır. Bu bölgələrdəki daş fiqurlar, bu ərazilərə qonaq gələn əcnəbi tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmayıb. Belə ki, 1834-cü ildə Azərbaycanda olmuş Fransız səyyahı Dyubua-de Monpere Qarabağda çoxlu daş heyvan fiqurlarını gördüyünü və yerli türk əhalinin onlara xüsusi hörmət bəslədiyini qeyd edib. Bunu eyni zamanda rus alimi V.M.Sosıyev 1926-1927-ci illərdə Azərbaycanın Naxçıvan, Ordubad və Laçın rayonlarında olarkən yazırdı ki, yerli əhali burada tez-tez təsadüf olunan daş qoç fiqurlarını müqəddəs sayaraq ona sitayiş edirlər.
Laçın rayonunun ərazilərində olan daş qoç fiqurlarının özünə məxsus xüsusiyyətləri vardır. Burada Bozlu, Zabux, Güləbird, Malıbəy, Pircahan, Seyidlər adlı kəndlərin ərazilərindəki daş qoç fiqurları daha çox uzaq keçmişlərin arxaik sənət nümunələrini xatırladır. Uzunluğu 80, 90 sm, hündürlüyü 50, 60 sm-ə çatan daş qoç fiqurları başqa yerlərdəki bu tipli abidələrdən həm real təsviri, həm də zəngin bədii tərtibatları ilə fərqlənirlər. Müxtəlif formalı qoç fiqurlarına Azərbaycanda hələ eramızdan əvvəl X, VI, III əsrlərdə təsadüf olunub.
Laçın ərazisində daş qoç fiqurlarından sonra atın ən çox təsadüf edilən daş fiqurlarıdır. Keçmişdə Azərbaycanda dəfn edilən qəhrəmanın qəbri üstünə daşdan yonulmuş at fiqurları qoyardılar. Bu həm də keçmişdə el arasında müqəddəs bir heyvan olduğunu göstərir. Laçında at fiqurunun daha çox qoç heykəlləriylə yanaşı qoyulduğunu görürük. Bu ərazilərdəki daş at fiqurlarının dekorativ bəzəklərinin əsasən ata məxsus əşyaların şəkillərilə bəzədildiyini görürük. Bu cizgilər əsasən qabarıq şəkildə olub üzəri bəzədilmiş cilov, yüyən, quşqun (quyruğun altından keçən qayış), tapqır (qarnının altından keçən qayış), üzəngi, yəhər və yəhəraltı çuldan ibarətdir.
Azərbaycanda XVI-XVII əsrlərdə düzəldilmiş at fiqurlarının ən bədii və orijinal nümunələrinə Laçın rayonunun Zabux, Seyidlər və Gəncənin Göy İmam qəbristanlıqlarındakı fiqurlar aid edilir. Bu fiqurlar yerli boz daşlardan yonulub. Fiqurların uzunluğu 1,5 metr, hündürlüyü 85 sm., eni isə 35 sm-dir. Fiqurların üstü oyma üsulu ilə insan, quş təsviri, nəbati, həndəsi naxışlar və sülüs-nəxs yazılarla bəzədilib. Canlı təsvirlər at fiqurlarının qabaq ayaqları tərəfdə, döş tərəfə yaxın hissədə həkk olunub. Daş abidələrimizin bir çoxunda keçmişin kompozisiyası təkrarlansa da yeni üsullu oymalara da rast gəlirik. Bu səpkidən olan oymalardan biri rayonun Kosalar kəndi yaxınlığındakı Ağoğlan qəsrinin həyətindəki süjetli daşdır.
Laçın rayonunun sərt və mürəkkəb relyefi bu ərazilərdə çoxlu sayda dağ çayları üzərində körpülərin tikilməsinə səbəb olub. Buna misal olaraq, Malxələf, Fərəcan, Abdallar, Zabux, Minkənd, Şeylanlı, Pircahan, Seyidlər kənd ərazilərindəki körpüləri, o cümlədən Mirik kəndindəki Mahmud körpüsünü, Əhmədli kəndindəki Seyid Əmir körpüsünü, Abadxeyir dərəsindəki ikitağlı körpünü misal göstərmək olar.

Alban abidələri üzərində erməni "sənətkarlığı"

Laçın ərazilərindəki Qafqaz Albaniyası dövrü abidələri xüsusi maraq doğurur. Alban dövrü abidələri demək olar ki, Laçının bütün yaşayış məntəqələrində, eyni zamanda əksər əsas yol ayrıclarında, yol kənarlarında tikilib, onların əksəriyyəti bu günə qədər durur.
Qədim Albaniyada şərq xristianlığına məxsus memarlığın bütün növləri inkişaf edib. Alban xristianlığının ilk dövrü üçün xarakterik olan kilsə tikintiləri idi. Bu kilsələr, uzunsov ibadət zalı olan birnefli məbədlərdən ibarət olub. Bu növ məbədlərin üstü ikiqatlı sadə daşla örtülürdü. Bu cür abidələr Şəlvə, Qorçu, Piçənis, Ərikli, Korcabulaq, Aşağı Fərəcan, Hoçaz, Əhmədli, Mirik, Sadınlar, Qarakeşdi və Katos kəndlərində təsadüf edilir.
Albaniyada "dairəvi məbədlər" deyilən xüsusi memarlıq da geniş yayılıb, bu abidələr siyahısına Minkənd kəndindəki abidəni aid etmək olar. Albaniyanın xristian memarlığının ən kütləvi forması isə sovmələrdir. Sovmələr, karvan yolları kənarında kiçik ibadətgah rolunu oynasalar da, əslində momerial tikililərdir. Bu ərazilərdə həm mehrabsız, həm də merablı sovmələrə təsadüf olunur. Belə abidələrin siyahısına Sadınlar dərəsindəki və Mirik dərəsindəki sovmələri və Qarıqışlaq kəndi ərazisindəki "Dəmiovlu pir" adlanan sovməni misal göstərmək olar. Bu sovmələrin divarları bir qayda olaraq, zəif naxışlı nişan daşlarıyla bəzədilir.
Alban dövrünün ən mürəkkəb quruluşlu tikililəri isə bir qayda olaraq monastırlar hesab olunurlar. Monastr tipli abidələr siyahısına isə Laçın rayonundakı "Ağoğlan qəsri"ni aid etmək olar. Bir çox tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu üslub Cənubi Qafqazda yalnız Alban dövrü memarlıq abidələrinə məxsusdur. Çünki Alban dövrü memarlıq abidələrinin daş və divarları üzərindəki elementlər yalnız bu dövr abidələrinin özünəməxsus xüsusiyyətləri kimi dəyərləndirilir. Amma ermənilər Alban dövrünün memarlıq abidələri üzərindəki bəzəklərin, müxtəlif növ sujetlərin ornamental quruluşunda forma və məzmun dəyişiklikləri edərək bu abidələri erməni mədəniyyətinin memarlıq nümunəsi kimi təqdim edirlər. Bu yolla işğal edilmiş Azərbaycanın qədim Alban mədəniyyətini erməniləşdirməyə çalışırlar.

"Qasımuşağı"nın şöhrəti

VII əsrdən Azərbaycanın bütün ərazilərində olduğu kimi, Laçında da daha mürəkkəb xarakterli memarlıq abidələri, qəbir daşları, qəbirüstü abidələr, inanc yerləri, türbələr və bir sıra bədii daş nümunələri meydana gəlməyə başladı. Onlardan Ciçimli kəndindəki Məlikəjdər türbəsi, Malxələf kəndində Xəlifə türbəsi, Güləbird kəndində türbə, Qaragöl yaylağında məscid, Qarıqışlaq kəndində məscid, Zeyvə kəndində Soltan Baba türbəsi, Şeyx Əhməd türbəsi, Əhmədli kəndində Seyid Cabbar ocağı, Piçənis kəndində türbə və digər onlarla memarlıq abidələrini misal göstərmək olar.
Laçında su dəyirmanları və "qaradam"lar xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu ərazidəki bütün çay axarları boyuca demək olar ki, yaşayış məntəqələrinin (kəndlərin) hər birinə məxsus bir və ya iki su dəyirmanı olub. Su dəyirmanlarının çoxu dövrümüzə qədər gəlib çıxıb, yerli əhali bu dəyirmanların bir çoxunu yeniləşdirərək son dövrlərə qədər istifadə edib.
Laçın ərazisində qədim insanların yaşayış evləri əsasən kahalardan və qaradamlardan ibarət idi. Kaha qayadan oyulardı, əsasən çox da böyük olmayan, birgözlü yaşayış sahəsindən ibarət olurdu. Bəzənə iki və ya üç otaqlı kahalara da təsadüf edilirdi. Kahalar əsasən sadə formada olurdu. Hansısa əşya qoymaq üçün divarlvrda bir və ya bir neçə dolab (taxça) olardı. Qayalıq olmayan yerlərdə isə əsasən qazma və qaradamlar tikilərdi. Belə yaşayış evlərində pəncərə olmazdı. İşıq damın ortasındakı oyuqdan yəni bacadan düşərdi. Baca qaradamdan həm də tüstünün çıxmasını təmin edərdi. Ənənəvi qaradamlarda əhalinin ev məişət avadanlığıyla yanaşı, mal-qarası da saxlanardı. Sakinlər bir qayda olaraq evin bir hissəsində xalça-palazla örtülmüş yerdə yatıb- durardı.
Zaman keçdikcə qaradamları "ev damları" əvəzlədi. Ev damları da əsasən qaradamlar kimi tikilirdi. Ev damlarında da baca ləğv edilməmiş, amma ocaq evin ortasından evin divarına köçmüşdü. Belə ki, evin divarının içində təqribən 1-1,2 metr hündürlüyündə 50-70 sm enində oyuq düzəldilirdi, buna "buxarı" deyirdilər. Buxarının içindən divarın içi ilə yuxarı evin damı istiqamətində bayıra tüstü çıxmaq üçün yer qoyulurdu. Ev damlarında bir yenilik də ondan ibarət idi ki, burada mal-qara saxlanmırdı. Qaradamlardan fərqli olaraq ev damlarında yatıb durmaq üçün ağacdan düzəldilmiş taxt və ərzaq saxlamaq üçün "kəndi" adlanan taxta qutu qoyulurdu. Damlar hazırda rayonun Qarıqışlaq, Sadınlar, Quşçu, Mirik, Əhmədli, Şeylanl, Katos və digər kəndlərində qalır. Laçın ərazisində toxuculuq sənəti də inkişaf edib. Burada yundan toxunan at çulu, palaz, kilim, xalça, zili, xurcun, fərməş xüsusi gözəlliyilə seçilib. Təsadüfi deyil ki, dünyada "Qasımuşağı" adı ilə tanınan xalçanın yaranması məhz bu bölgənin adıyla bağlıdır.

Xalq cəbhəsi.- 2008.- 9 aprel.- S. 15.