Əsədov V.
Tarixin ibrət dərslərindən nəticə
çıxarmalıyıq
Azərbaycana
qarşı əsassız ərazi iddiaları irəli
sürüb torpaqlarımızı zaman-zaman işğal
edən erməni şovinistləri
işğalçılıq əməllərinə haqq
qazandırmaq, yeni təcavüzkarlıq planlarını tarixi
nöqteyi-nəzərdən əsaslandırmaq və ictimai
fikri çaşdırmaq məqsədilə indiki Ermənistan
Respublikasının ərazisində mövcud olan bütün
tarixi və mədəniyyət abidələrini, Qafqaz
Albaniyasının xristian kilsəsinə aid bütün
kilsə, məbəd və monastırları erməni
abidələri elan edirlər. "Böyük
Ermənistan" imperiyası barədə uydurmalarını
şişirdərək təkcə Azərbaycanın deyil,
Gürcüstan, İran və Türkiyə ərazilərinin
də xeyli hissəsini ermənilərin "tarixi torpaqları"
hesab edirlər.
İndiki Ermənistandakı bir çox maddi
mədəniyyət abidələrini ermənilər
özününküləşdirsələr də,
bunlar Azərbaycan xalqının mədəni irsinə aiddir.
Qafqaz Albaniyası dövlətinin ərazisi,
antik müəlliflərdən Klavdi Ptolemeyin və digər
çoxsaylı yazılı tarixi mənbələrin
məlumatına görə, eramızın
əvvəllərindən VIII əsrin
əvvəlinədək cənubda Araz çayından
Şimali Qafqazadək, şərqdə Xəzər
dənizinin qərb sahilindən Göyçə
gölündən qərbdə yerləşən
torpaqlaradək geniş bir sahəni əhatə etmişdir.
Bu yerlərdə qədim zamanlarda maldarlıq,
əkinçilik və sənətkarlıqla
məşğul olan müxtəlif dilli tayfalar
yaşamışlar. Bunlar içərisində saklar,
qarqarlar, kanqarlar, hunlar, şamaklar, türklər, muğlar,
icmaxilər, suranlar, şirvanlar və digər türkdilli
tayfalar üstünlük təşkil etmişlər.
Eramızdan əvvəl V əsrdə yaşamış antik
müəllif Herodot yazır ki, skiflər - türkdilli tayfalar
midiyalılarla müharibədə qələbə
çaldıqdan sonra Qafqaz ərazisində dövlət
yaratmışlar. Skif çarlığı kimi
tanınmış bu dövlətin qədim Albaniya
dövləti olduğu güman edilir.
Eramızın I əsrinin
əvvəllərində (8-ci ildə) Roma imperatoru Avqustun
əmri ilə paytaxtdan Qara dəniz sahillərinə
sürgün edilmiş və uzun müddət bu yerlərdə
yaşayıb-yaratmış imperiyanın məşhur saray
şairi Publiy Ovidiy Nazonun əsərlərindən məlum
olur ki, eramızın əvvəllərində Qara
dənizin şərq sahillərindən Xəzər
dənizinədək böyük bir ərazidə skiflər -
türkdilli tayfalar yaşamışlar. Bu fikri bir çox
antik müəlliflər də təsdiq etmişlər. Tarixin atası Herodot (e.ə. V əsr), Miletli
Qekatey (e.ə. VI-V əsr), Dionisiy Perieqet (e.ə. II əsr), K.Ptolomey (II əsr) və digər
müəlliflərin əsərləri Qafqazın türk
etnosunun vətəni olduğunu təkzibedilməz
şəkildə sübut edir.
Qafqaz Albaniyasının tayfa ittifaqları
başçılarının və çarlarının bir
çoxunun adları türk mənşəli olmuşdur:
Aran, Aray, Ərbaq, Baştaq, Əmbək, Ərnək,
Həraq, Nuray, Dalak, Huray, Hiyran, Əncaq, Borc, Ərbun,
Bəzək, Yusaq, Qaynaq, Sqayordu, Körnəg,
Vaçıağan, Uray, Urnair, Satay, Asay, Varaz, Javanşir,
Şiroy (Şiruyyə). Respublikamızdakı
arxeoloji tapıntılar, xüsusilə arxeoloqlar R.Vahidovun,
F.Osmanovun, A.Nuriyevin və T.Əliyevin aşkar etdikləri
qədim türk kitabələri sübut edir ki, bu
ərazidə qədim türk yazıları gürcü,
erməni və alban yazılarından xeyli əvvəl
mövcud olmuşdur. Bu əlifbaların hər
üçü, xüsusilə alban əlifbası qədim
türk əlifbası əsasında tərtib edilmişdir.
Eramızın əvvəllərində Qərbi
Azərbaycanın bir çox bölgələri Albaniyanın
sak tayfalarının adları ilə bağlı olmuşdur.
Bu isə təsadüfi deyil. Eramızdan xeyli əvvəl
Qafqaz dağlarından cənubda türkdilli sak tayfaları
yaşamışlar. Qafqaz Albaniyasının ərazisində
sakların adları ilə bağlı Sakasena, Balasakan,
Sisakan, Saki, Arsak və bir sıra digər yer adları
mövcud olmuşdur. Eramızın birinci əsrində
yaşamış antik müəllif Strabon "Coğrafiya"
əsərində bu faktı təsdiq edərək yazır:
"Saklar da kimmerlər və trerlər kimi
yürüşlər edib ən yaxşı torpaqlarda
məskunlaşmışlar və bu ərazilərə öz
adlarını qoymuşlar, məsələn - Sakasena".
Qənimət və qul ələ
keçirmək məqsədilə qonşu tayfalar
tərəfindən tez-tez edilən qarətçilik
yürüşləri və daxili iqtisadi problemlərin
birgə həll edilməsi zərurəti eramızdan
əvvəl burada tayfa ittifaqlarının yaradılmasına
və dövlətin meydana çıxmasına
səbəb olmuşdur. Strabonun gözəl, ucaboy,
ürəyiaçıq və səxavətli insanlar kimi
xarakterizə etdiyi albanlar özlərini "ağuanlar",
yəni "mehriban insanlar", yaşadıqları
ölkəni isə "Ağuvan"
adlandırmışlar. Qədim Roma və yunan
mənbələrində isə dövlətin adı
"Albaniya" şəklində yazılmış,
tarixə elə bu adla da daxil olmuşdur. Klavdi Ptolemey II
əsrdə ölkədə 29 şəhər və iri
yaşayış məntəqəsinin olduğunu yazır.
Zaqafqaziyanın ərəblər tərəfindən
işğalı dövründə, VIII əsrin
əvvəllərində bu dövlət
dağılmışdır. Hal-hazırda Azərbaycan
Respublikası ərazisində Qafqaz Albaniyasının
zəngin memarlıq irsinə aid xeyli məbəd, kilsə
və monastırlar vardır. Albaniyanın
həqiqi tarixinin və abidələrinin öyrənilməsi
sahəsində son vaxtlar tədqiqatçı alimlərimiz
tərəfindən müəyyən işlər
görülmüşdür. İndiki Ermənistan
ərazisində hələ xristianlıqdan xeyli əvvəl
müxtəlif alban məbədləri mövcud olmuşdur.
Eramızdan əvvəl I əsrin sonlarında
yaşamış antik müəllif Strabon Albaniyada yaşayan
tayfaların dini etiqadlarından bəhs edərək yazır
ki, onlar Heli (günəş), Zevs (atəş) və Selen (ay)
ilahələrinə sitayiş edirlər. Xüsusi
etiqad etdikləri Ay ilahəsinin müqəddəs
məbədi İberiya yaxınlığında
yerləşir. Ölkədə günəş, ay və
bütpərəstlik məbədləri ilə yanaşı,
çoxlu sayda atəşpərəstlik məbədləri
də mövcud olmuşdur.
Məbədlərin inşasına və
fəaliyyətinə rəhbərlik edən baş kahin çardan
sonra ən hörmətli şəxs hesab olunurmuş.
Məbədlərdən qaçıb meşələrdə
gizlənən məbəd qulları kahinlərin
göstərişi ilə tutulub müqəddəs
zəncirlə bağlanır, bir il təmtəraqlı
şəraitdə bəslənilib saxlanıldıqdan sonra
məbəddə qurban verilirmiş. Bu məbədlərin bir
hissəsi sonralar xristian məbədlərinə
çevrilmiş, əksər hissəsi isə islam dininin
yayıldığı dövrdə
dağıdılmışdır. Qafqaz Albaniyasında
atəşpərəstlik məbədlərinin tikilməsi
eramızdan əvvəl VII əsrdə zərdüştilik
dininin yayılması ilə əlaqədar idi. Bu məbədlərin
qalıqlarına Qərbi Azərbaycanda indi də
təsadüf edilir.
Eramızın I əsrindən başlayaraq Roma imperiyası
ərazisində yaranmış xristianlıq dini imperiya ilə
iqtisadi və mənəvi əlaqələri olan Zaqafqaziyaya
da yayılmağa başlamışdır. Alban tarixçisi
Moisey Kalankatuylunun "Aqvan tarixi" əsərində Qafqaz
Albaniyasında xristianlıq dininin yayılması,
müxtəlif kilsə və məbədlərin tikilməsi
barədə qiymətli məlumatlar vardır. Tarixi
mənbələrdə Alban kilsəsi apostol kilsəsi
adlandırılır. Çünki xristianlığı
Albaniyaya eramızın 54-57-ci illərində apostol
müqəddəs Yelisey gətirib. Təqribən üç
əsr sonra parfiyalı missioner müqəddəs Qriqorisin
fəaliyyəti nəticəsində ermənilər
bütpərəstlikdən əl çəkib 327-ci ildə
xristianlığı qəbul etmişlər. Bu barədə
Alban salnaməçisi Moisey Kalankatuklunun əsərində
kifayət qədər məlumat vardır.
Albaniya çarı III Vaçaqanın,
ölkənin görkəmli din və dövlət
xadimlərinin iştirakı ilə keçirilmiş Alban
kilsəsinin 488-ci il Aquen məclisindən sonra xristian
memarlığı üslubunda məbədlərin inşası
geniş vüsət almışdı. III Vaçaqanın
(487-510-cu illər) hakimiyyəti dövründə
Albaniyada 300-dən çox kilsə və məbəd
tikilmişdir. VII əsrin ortalarına yaxın
ölkədə ixtiyarlarında kəndlər və torpaq
sahələri olan 30-dan artıq monastır olmuşdur.
Qərbi Azərbaycan ərazisində Albaniya çarları
tərəfindən xristian məbədləri və
monastırların tikilməsi barədə "Alban
tarixi" salnaməsində məlumatlar vardır. Alban xristian
məbədlərinin bir qismi hal-hazırda mövcuddur. Lakin ermənilər tərəfindən
müxtəlif dövrlərdə bu abidələrin
kitabələri pozulmuş və məbədlərin
ermənilərə aid olduğunu göstərən yeni
şaxta kitabələrlə əvəzlənmişdir.
İndiki Ermənistan ərazisindəki alban xristian
məbədlərini buna misal göstərmək olar:
Zəngəzurda Tatev monastır kompleksi (IX-XII əsrlər);
İcevanda Ağarçin monastır kompleksi (IX-XII
əsrlər); İcevanda Kecəris monastır kompleksi (XI
əsr); Karkor məbədi (X əsr); Qoşavənd
kilsəsi (XIII əsr) və s.
Şaqakat məbədi Üçkilsə (1945-ci ildən
Eçmiədzin) rayonunda Üçkilsə
məbədindən şimal-şərqdə,
Üçkilsə və Müqəddəs Ripsime
məbədlərinin arasında yerləşir. V əsrə
aiddir. Masdərə məbədi Talın rayonunun
Masdərə (1965-ci ildən Dalarik) kəndində,
Masdərə çayının kənarında
yerləşir, V-VII əsrlərə aiddir. Günbəzli
məbədi öz adını Masdərə kəndindən
almışdır. Aşelişad-Xorvirab məbədi Vedibasar
mahalının aran hissəsində, Araz çayı
sahilində yerləşir. V əsrə aiddir. Avan
məbədi Qırxbulaq mahalında, Ellər (1961-ci ildən
Abovyan) rayonunun Avan kəndində, İrəvandan Baş
Gərniyə gedən yolun üstündə yerləşir.
VI əsrdə tikilmişdir. Uzunlar məbədi Allahverdi
(1969-cu ildən Tumanyan) rayonunun Uzunlar (1968-ci ildən Odzun)
kəndində yerləşir, VI əsrdə inşa
edilmişdir. Yağaverdi məbədi Əştərək
rayonunun Yağaverdi kəndində yerləşir. VI-VII
əsrlərə aiddir. Putqun məbədi Qırxbulaq
mahalında, Ellər rayonunun Putqun kəndində
yerləşir. VI əsrin sonları, VII əsrin
əvvəllərinə aiddir. Üçkilsə
məbədi Üçkilsə ərazisində yerləşir.
V əsrə aiddir. Müqəddəs Ripsime məbədi
də Üçkilsə rayonu ərazisində,
Üçkilsə məbədindən təxminən
"Alban tarixi" salnaməsinin müəllifi
Moisey Kalankatuklunun, salnaməçi Mxitar Qoşun və
digər çoxsaylı tarixi mənbələrin
məlumatlarına görə, XIII əsrdə Yuxarı
Xaçın alban knyazı, Arsax hakimi Həsən Calal
Dövlə, onun anası Vaxtanq, gəlini Arzu xatun, oğlu
Baxram və knyaz Həsənin nəslindən olan
digər knyazlar indiki Ermənistan ərazisində xeyli xristian
məbədləri tikdirmiş və təmir
etdirmişlər. Alban xristian kilsəsi 1836-cı ildə
Rusiya dini işlər idarəsinin qərarı ilə
ləğv olunana qədər xristian kilsə və
məbədlərin inşası işini davam etdirmişdir.
Tədqiqatçı alimlərin fikrincə,
ərəb işğalından sonra Albaniyanın Sisakan-Sunik
vilayətində xristian memarlıq məktəbi IX-X
əsrlərdə güclü inkişaf etmişdi.
Ərəb xilafətindən asılı olan Sisakan xristian
vilayətində özünəməxsus memarlıq
planlaşdırma xüsusiyyətləri olan xristian məbədləri
inşa edilmişdir. Zəngəzurda tikilmiş və
zəmanəmizə gəlib çatmış məşhur
Tatev monastır kompleksi (IX-XII əsrlər) bu abidələr
içərisində orijinal memarlıq kompozisiya həlli
nöqteyi-nəzərindən diqqətəlayiqdir.
VII əsrin ortalarında Qafqaz Albaniyası
ərəblər tərəfindən işğal
edildikdən sonra Qafqaz Albaniyası ərazisində əhalinin
bir hissəsinin islamlaşması, dağlıq hissəsində
isə xristian dinli əhalinin erməniləşməsi kimi
mürəkkəb etnik proses uzun müddət davam etmiş
və alban tayfalarının birləşib vahid xalq halında formalaşmasına mane
olmuşdur.
Ərəb işğalçılarına qarşı
baş verən üsyanlardan təşvişə
düşən Xilafət ölkədəki şəhərlərin
qala divarlarını, güclü qalaları,
məbədləri dağıdır, cəza
tədbirlərinə və hiylələrə əl
atırdı.
Elmə çoxdan məlum olan belə bir tarixi
həqiqəti bir daha xatırlatmaq istərdik ki, nəinki
indiki Ermənistanın ərazisində, ümumiyyətlə
Qafqazda belə heç vaxt ermənilərin vətəni
olmamışdır. Nüfuzlu şərqşünas
alimlərin fikrincə, erməni etnosu eramızdan əvvəl
II minilliyin sonu, I minilliyin I yarısında Fərat
çayının yuxarı vadilərində
formalaşmışdır.
Məlum olduğu kimi, eramızdan əvvəl 66-cı
ildə II, Tiqranın hakimiyyəti dövründə
Ermənistan dövlət müstəqilliyini itirərək
Roma imperiyasının vassalına, əyalətinə
çevrilmişdi. Bu hadisəni təsdiq edən antik Roma
müəllifi Fest "Roma xalqının tarixinin qısa
xülasəsi" əsərində yazır:
"Eİmperator Troyanın hakimiyyəti dövründə
Ermənistan çarının hakimiyyəti əlindən
alındı: Ermənistan, Mesopotamiya, Assuriya və
Ərəbistan əyalətlərə
çevrildilər".
Tarixi faktların və mənbələrin
araşdırılması göstərir ki, indiki Ermənistan
ərazisindən həmvətənlərimizin deportasiyası
və ermənilərin orada məskunlaşdırılması
XIX əsrin birinci yarısında Rusiya-İran və
Rusiya-Türkiyə müharibələri nəticəsində
bu ərazilər Rusiyanın tərkibinə
daxil edildikdən sonra başlamış, gah müxtəlif
bəhanələrlə gizli, gah da açıq zorakarlıq
yolu ilə həyata keçirilmişdir.
1988-1991-ci illərdə SSRİ imperiyasının süqutu
dövründə milli şovinizm siyasəti faktiki olaraq
dövlət siyasətinə çevrilmiş Ermənistandan,
bütün azərbaycanlı əhali ulu
əcdadlarının min illər boyu yaşadıqları
torpaqlardan zorla qovulmuşlar. İndi Qərbi
Azərbaycanın əhalisi ancaq ermənilərdən
ibarətdir. Xalqımızın tarixi
keçmişinə aid maddi-mədəniyyət
abidələrinin bir hissəsi erməniləşdirilmiş,
islam mədəniyyəti abidələri isə yerlə yeksan
edilmişdir.
1832-ci ildə Rusiya mütəxəssisləri İrəvan
şəhərində 12 məscid binasını qeydə
almışlar. Bunların bir çoxunun adları
məlumdur: Qala məscidi, Şah Abbas
məscidi, Zal xan məscidi, Novruzəli bəy məscidi,
Sərtib xan məscidi, Hüseynəli xan məscidi, Hacı
İmamverdi məscidi, Hacı Cəfər məscidi və
başqaları.
Vaxtilə indi Ermənistan adlanan ərazidə mövcud
olmuş abidələrimizdən bəzilərini xatırlatmaq
istərdik.
Elmi ədəbiyyatda olan məlumatlara görə,
İrəvan qalası Səfəvilər dövlətinin
banisi Şah İsmayıl Xətainin göstərişi
ilə XVI əsrdə inşa edilmişdi. Osmanlı-İran
müharibələri zamanı qalanın
dağılmış hissələri 1582-83-cü
illərdə bərpa edilmişdi. Qalanın uzunluğu 850,
eni
Sərdar xan sarayı adlandırılan memarlıq abidəsi
İrəvan qalasında yerləşirdi. Səfəvilər
dövründə inşa edilmiş, sonralar İrəvan
xanlarının sarayı olmuşdur. 1760-1770-ci illərdə
İrəvan hakimi Hüseynəli xan (1762-1783-cü illər)
binanı əsaslı bərpa etdirmiş, oğlu
Məhəmməd xan (1784-1805-ci illər) isə sarayın
məşhur Güzgülü zalını və yay iqamətgahını
inşa etdirmişdi. Sərdar xan sarayı XX əsrin I
yarısında ermənilər tərəfindən
dağıdılmışdır.
Şah Abbas məscidi İrəvan qalasında
yerləşirdi. Sərdar sarayının şərqində
yerləşən bu məscid 1606-cı ildə Səfəvi
hökmdarı I Şah Abbas (1587-1629) tərəfindən
inşa edilmişdir. Məscidin ətrafında
mədrəsə, kitabxana, karvansara və onları
əhatə edən böyük həyət,
həyətdə hovuz olmuşdur. Qala Sərdar məscidi -
"Qala məscidi" və ya "Köhnə
məscid" İrəvanda 1510-cu ildə Şah
İsmayılın əmri ilə tikilmişdir. 1589-cu ildə
osmanlılar tərəfindən bərpa edilmişdir. Onu
"Sərdar məscidi" də adlandırırdılar.
Hacı Novruzəli məscidi İrəvan şəhərində
yerləşirdi. XVIII əsrin ikinci yarısında
tikilmişdir. Məscid şəhərin Hacı Novruzəli
məhəlləsində (dəmiryolu vağzalı
yaxınlığında) yerləşir. Orta
əsrlərdə Səfəvilərin hakimiyyəti
illərində və İrəvan xanlarının
dövründə İrəvan şəhərində və
bazar meydanının ətrafında karvansaralar inşa
edilmişdi. Bişmiş kərpicdən tikilmiş bu
memarlıq abidələri XVI-XVIII əsrlərə aiddir. XIX
əsrin birinci yarısında İrəvanda
aşağıdakı karvansaralar mövcud olmuşdur: Culfa
karvansarası, Gürcü karvansarası, Zöhrab xan
karvansarası, Tahir karvansarası, Hacı Əli
karvansarası, Sulu karvansara, Susuz karvansara və
başqaları. Bu milli memarlıq abidələrimizin
çoxu ermənilər tərəfindən dağıdılmışdır.
Dəmirbulaq məscidi İrəvan şəhərində
yerləşir. Şəhərin Dəmirbulaq
məhəlləsində yerləşdiyi üçün
"Dəmirbulaq məscidi" adlanır. Bu məscidə
xalq arasında "Günlüklü məscid" də
deyilir. Məscidi Hacı Müzəffər XVII-XVIII əsrlərdə
inşa etdirmişdir.
Pir Hüseyn türbəsi - Zəngibasar rayonunun mərkəzi
olan Uluxanlı qəsəbəsindən 14 kilometr şimalda,
İrəvan şəhərinin
yaxınlığındakı Cəfərabad kəndində
yerləşir. Qırmızı tuf daşdan inşa
edilmişdir. Səkkizgüşəli türbədir.
Qaraqoyunlu əmirlərinin sərdabəsi üstündə
ucaldılan türbənin hündürlüyü
1921-ci ildən sonra Qərbi Azərbaycan ərazilərində
olan şəhər, yaşayış
məntəqələri və kəndlərin tarixi adları
dəyişdirilib erməniləşdirilmişdir. Allahverdi, Qızılqoç, Calaloğlu, Karvansara,
Hamamlı, Böyük Qarakilsə, Gümrü, Barana,
Vorontsovka, Amasiya, Əltik, Əştərək, Molla
Göycə, Abaran, Yuxarı Talın, Dilican,
Qırmızı kənd, Yelenovka, Axta, Kəvər,
Basarkeçər, Aşağı Qaranlıq, Soylan,
Keşişkənd, Gorus, Qafan, Qarakilsə və Meğri
yaşayış məntəqələrində
azərbaycanlılara məxsus orta əsrlərə aid
qəbiristanlıqlar, qoç və at fiqurlu dekorativ məzar
daşları, türbələr, məscidlər,
ümumiyyətlə, islam mədəniyyətinə aid
bütün maddi-mədəniyyət abidələri
ermənilər tərəfindən
dağıdılmışdır.
İctimai fikri çaşdırmaq məqsədilə
İrəvan şəhərində yerləşən Göy
məscid "Fars məscidi" adlandırılıb və
təmir edilib ki, İrandan gələn tacirlər və
iş adamları ibadət etsinlər.
1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan
Respublikasına qarşı əsassız ərazi iddiaları
irəli sürüb, beynəlxalq hüquq
normalarını pozaraq hərbi təcavüz yolu ilə
ölkəmizin ərazisinin bir hissəsini işğal
etmiş Ermənistan hərbi birləşmələri milli
mədəniyyət abidələrimizi qəddarcasına
dağıtmışlar. İşğal zonalarında maddi
mədəniyyət yadigarlarımızın dağıdılması prosesi hələ də
davam edir. İşğal zonalarında xalqımızın
mədəni irsinə aid yüzlərlə abidə
qalmışdır. İşğalçılar genişmiqyaslı,
qeyri- peşəkar arxeoloji qazıntı işləri
aparır, kurqanları dağıdır, qarət etdikləri
tapıntıları Ermənistana daşıyırlar.
Azərbaycan xalqının mədəni irsi
bəşər mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib
hissəsi olduğundan işğal edilmiş
ərazilərdə xalqımızın çoxəsrlik
tarixi keçmişindən yadigar qalmış
abidələrin dağıdılması beynəlxalq
əhəmiyyət kəsb edən bir problemdir. Bu,
erməni şovinistlərinin bütün
bəşəriyyətə qarşı
törətdikləri cinayətdir.
Azərbaycan.- 2008.-18 aprel.- S. 7.