Hidayətoğlu Y.

Şuşa Xalça Muzeyi

"... Ermənilər onu qarət edə bilmədilər

Çünki şəhərin süqutundan bir müddət əvvəl muzeyin

eksponatlarını Bakıya çatdırmışdıq..."

Həmsöhbətimiz Şuşa Rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin müdiri Zahid Abbasovdur. Onu həyəcansız dinləmək qeyri-mümkündür.

- 1992-ci ilin əvvəlləri idi. Vəziyyət daha da gərginləşmişdi. Şəhər darmadağın olmuşdu. Şuşaya ardı-arası kəsilmədən silahlı hücumlar davam edirdi. İşıqlar tez-tez sönür, siqnalizasiyalar işləmirdi. Respublikanın digər bölgələrindən köməyə gələnlər də vardı. Ekstremistlər tərəfindən talan və yanğınlar törədilirdi. Bir də baxdıq ki, Ü.Hacıbəyov muzeyinin qapısı qırılıb. Məqsəd oradan hansısa qiymətli eksponatı aparmaq idi. Nə yaxşı ki, biz o eksponatları xeyli əvvəl Bakıya gətirmişdik - 1991-ci ilin noyabrında.

İndi də o epizodu unuda bilmirəm. Sonuncu dəfə Ü.Hacıbəyov muzeyinin qapısını mismarlayanda hönkürtü məni boğdu. Heç kəs yoxdur. Qadın və uşaqlar 5-6 ay əvvəl evakuasiya olunmuşdu. İdarələr işləmirdi. Çəkici vururam, exo səs verir."Allah, axı bu zülm nə vaxtadək davam edəcək?!"

Baxmayaraq ki, mən orada həm də hərbiçi, alay komandiri idim. Mədəniyyət işçilərindən ibarət alay düzəltmişdik. Şuşanın müdafiəsi uğrunda vuruşmuşduq.

Müharibədir. Hələlik onu müvəqqəti olaraq uduzmuşuq. Odur ki, göstərdiyimiz şücaət haqqında danışmaq bir az qəribə səslənə bilər. Ancaq, heç kəsə asan gəlməsin. Düz dörd il yarım döyüşdük, mübarizə apardıq.

Siz təsəvvürünüzə gətirin ki, Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan 58 kəndinin sosial problemlərinin həlli də Şuşaya tapşırılmışdı. Təbii ki, balaca bir rayon üçün müharibə şəraitində bütün bu işlərin öhdəsindən gəlmək çox çətin idi.

Belə bir ağır vaxtda mən qərara gəldim, Xalça Muzeyinin eksponatlarını Şuşa türməsinə yığaq ki, talan edilməsin. Bununla bağlı türmə rəisinin razılığını da almışdım. Çünki ora təhlükəsiz yer idi.

Lətif Kərimov əslən şuşalı olduğu üçün bu yerin övladı kimi ən qiymətli xalçalarını bu muzeyə bağışlamışdı. Orada cəmi 284 eksponat var idi. Bunun 150-ə qədəri son dərəcə qiymətli xalçalar idi. Qalanı gümüş məmulatları idi.

Bu vaxt Bakıdan bir teleqram aldım. Xalça Muzeyinin direktoru Röya Tağıyeva göndərmişdi. Onda mən Röya xanımı şəxsən tanımırdım. Teleqramda bildirirdi ki, təcili surətdə Şuşa Xalça Muzeyinin eksponatlarını Bakıya çatdırmalıyıq.

İlk baxışdan bu adi bir iş təsiri bağışlaya bilər. Əslində isə çox çətin və məsuliyyətli bir məsələ idi. Niyə? Əvvəla, bunun üçün xüsusi sərəncam lazım idi. İstər bu sərəncamı vermək, istərsə də onu yerinə yetirmək həm də ona görə çətin idi ki, bu, şəhərdə bir çaxnaşmaya, ajiotoja səbəb ola bilərdi: "Demək Şuşa ermənilərə təhvil verilir?!" Belə bir hadisə ilə bankı köçürmək istəyərkən rastlaşılmışdı. Bu gözlənildiyindən də güclü səs-küylə qarşılandığından o vaxt bank köçürülmədi.

Odur ki, bu işi əhalidən bir az gizli həyata keçirmək lazım idi. Tərəddüd içində götür-qoy etdiyimiz vaxtda Röya xanım bizə zəng vurdu. "Mən Sizə nazirin xüsusi tapşırığına əsasən qəti tapşırıram. Ləngimədən Xalça Muzeyi Bakıya köçürülməlidir".

Başladım maşın axtarmağa. O zaman Şuşa-Ağdam yolu bağlı olduğundan Qubadlı-Zəngilan istiqamətində hərəkət edilməli idi. Nəticədə yol xeyli uzaq düşürdü. Odur ki, heç bir sürücü razılıq vermirdi. Nəhayət, Allahverdi adında bir sürücünü dilə tuta bildik. Danışığımıza əsasən o, xalçaları Bərdəyə çatdırmalı idi. Muzeyin müdiri burada məskunlaşmışdı.

Gecə saat 2-də, hamı yatan vaxt maşın gəldi. Əmim uşaqlarına tapşırdım ki, səssiz-küysüz bu xalçalar yığılmalıdır. Elə də etdik. Səhər açılmamış maşın yola düşdü. Beləcə eksponatları Bərdə rayonuna çatdırdıq.

Nazirliyin göndərdiyi maşınla xalçalar elə həmin gün Bakıya gətirildı.

Bilirsiz, indi danışmaq asandır. Elə “Mədəni maarif”in oxucuları da düşünər ki, əşi nə böyük iş imiş, xalçadır də yükləyib gətiriblər. Amma şəhər xəbər tutsaydı necə ajiotaj yaranacağını təsəvvür etmək çətin deyildi: "Məni də öldürərdilər ki, Zahid burada provakasiya ilə məşğuldur". İkincisi, heç kəs bu işi boynuna çəkmək istəmirdi. Üçüncüsü, yolda maşına bir mərmi düşsəydi hamı mənim üstümə düşəcəkdi ki, sən hansı əsasla bu işə qol qoyubsan.

Amma Röya xanım bu riskin altına girdi. Neçə dəfə təkid elədi. Həmin eksponatlar bu gün də Bakıda çox gözəl saxlanılır, nümayiş etdirilir.

Ü .Hacıbəyovun muzeyinin köçürülməsinin də öz tarixi var. Qadın və uşaqlar evakuasiya olunarkən belə qərara gəldik ki, muzeyin müdirəsi Nəsibə xanım öz ev əşyalarını aparırmış kimi şəhərdən çıxarsın. Elə də etdik. Bunu biz son dövrlərədək məxfi saxlayırdıq. Bildiyiniz kimi indi həmin eksponatlar Bakıdakı Ü.Hacıbəyovun ev-muzeyində saxlanılır.

Təbii ki, bu işi mən görərkən bir məqsəd güdmüşəm. Bir azərbaycanlı kimi milli-mədəni dəyərlərimizi qorumuşam. Bunun üçün mənə heç kəsin "sağ ol"u lazım deyil. Adamı ağrıdan odur ki, əksinə məni qınayanlar çox oldu. Təsəvvür edin ki, o qiymətli əşyaları o vaxt çıxarmasaydıq indi ermənilər onları da öz adlarına çıxaraq dünya bazarlarında satacaqdılar. Biz xalçaları fevralda çıxardıq. Mart ayında artıq söhbət gəzirdi ki, Zahid Abbasov Şuşa xalçalarını Yevlaxda satdırır.

Düz beş il bu söhbət səngimədi. Nə qədər hissiyatıma toxunub, əsəblərimlə oynadılar. Mən prokurorluq orqanlarına müraciət etdim ki, bu işi yoxlayıb həqiqəti üzə çıxarsınlar. Yalnız bundan sonra dedi-qodulara son qoyuldu. Hər necə olsa da mən fəxr edirəm ki, milli-mədəni dəyərlərimizin qorunmasında bu dərəcədə rolum olub. Bu mənada, Röya xanımın rolu daha böyükdür. Nə danım, onun təkidi olmasaydı bəlkə də mən o xalçaları heç Bakıya gətizdirməyəcəkdim...

Mədəni-maarif.- 2008.- № 3.- S. 31-32.