Qaliboğlu E.

Molla Nəsrəddin jurnalının 102 yaşı tamam olur

Cəlil Məmmədquluzadə: "Yüz il sonra "Molla Nəsrəddin"in saralmış və cırılmış vərəqləri əlinə keçsə, milləti nahaqdan tənqid etdiyimi fikirləşmə"

Aprelin 7-də məşhur "Molla Nəsrəddin" jurnalının 102 yaşı tamam olur. Məhz bu tarixdə - 1906-cı ildə Cəlil Məmmədquluzadənin rəhbərliyi ilə Tiflisdə "Molla Nəsrəddin" jurnalının ilk sayı işıq üzü gördü. Mirzə Cəlil jurnalın maraqlı alınması üçün hər şeyi yüz ölçüb bir biçmişdi: 2 min tirajla çap olunan jurnalın birinci sayı iki saatın içərisində satılıb qurtarmışdı.
Bu barədə yazıçı özünün "Xatiratım" əsərində hər şeyi yerli-yataqlı təsvir edib: naşir və baş redaktor Cəlil Məmmədquluzadə min bir zəhmətlə aldığı "Qeyrət" mətbəəsində silahdaşı Ömər Faiq Nemanzadə ilə səhərə qədər fəhlə kimi çap maşınını da işlətmişdi. Birinci nömrənin üz qabığında yatmış insanlar təsvir olunmuşdu. Əslində bununla milləti ayıltmaq istəyən Mirzə Cəlil Molla Nəsrəddinin dilindən karikaturanın altından "Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım!" yazmışdı. Təbii ki, o dövrdə camaatın böyük əksəriyyətinin savadsız olmasına baxmayaraq, jurnal böyük maraqla qarşılanmışdı, elə ilk sayından oxucu rəğbəti qazanmışdı. Bu səbəbdən də jurnalın ikinci sayı 5 min tirajla çap olundu.
Mirzə Cəlilin "Molla Nəsrəddin" jurnalı millətimizin dərdlərindən hali olması, taleyinin yiyəsi olmasında əhəmiyyətli iş gördü. Onun yazdıqları uzun müddət millətimiz üçün aktuallığını saxlayacaq. Təəssüf ki, biz həmişə daha çox dərdi təsvir etməyə meylli olmuşuq, bu səbəbdən də dərdimiz ölməyib, amma dərdlilərimiz ölüb gediblər. Mirzə Cəlilin qələmi, "Molla Nəsrəddin" jurnalı milləti dərdindən üstün olmağa, taleyi ilə barışmamağa, qaranlıq dünyasını ruhu ilə işıqlandırmağa çalışırdı. "Molla Nəsrəddin" məktəbi sıradan bir ədəbi məktəb deyildi, çünki gerçək dərdlərdən yoğrulan qələm sahibləri millətin problemlərini sadə, anlaşıqlı bir dildə yazmağı bacarırdılar. Bu səbəbdən də jurnalın bütün sayları əl-əl gəzirdi.
"Molla Nəsrəddin"in çıxdığı zaman mürəkkəb bir dövrə təsadüf etmşdi. Zaman o zaman idi ki, millətimiz taleyin ümidinə buraxılmış, başına gələn faciələrin təsirindən sarsılmış, özünə yadlaşmışdı. Mirzə Cəlilin aqibətinə çarəsiz milləti üçün yanıb-yaxılmaq, ona düzgün yol göstərmək, nöqsanlarına güzəşt etməmək, böyüklüyünə inandığı xalqını böyütmək düşmüşdü. O, əlindəki pulla neftli torpaq sahəsi ala, başqaları kimi milyonçu, kapitalist də ola bilərdi, amma bunu etmədi. Mirzə Cəlilin son dərəcə təpərli olduğu məlumdur. O, bütün imkanlarını bir məqsədə yönəltdi: pulunu, var-dövlətini xalqının maariflənməsi, irəli getməsi üçün qoydu, bu yolda fədakar və təmənnasız xidmət göstərdi. Düz yol seçdiyindəndir ki, Mirzə Cəlil yenə də bizimlədir.
"Molla Nəsrəddin"i bu gün də yaşadan dediklərinin, yazdıqlarının yüz il sonra da aktual olmasıdır. Cəlil Məmmədquluzadə elə bir əsaslı məsələdən yapışıb ki, xalqın nadanlıqdan insanlığa, yalandan həqiqətə, qorxudan cəsarətə, naqislikdən kamilliyə, ədalətsizlikdən ədalətə, həqarətdən ləyaqətə, pislikdən yaxşılığa gedib çatacağı günə qədər dediklərinin ona lazım olacağını düşünüb. Bu, xalqın ruhən içəridən dəyişməsi məsələsidir. Mircə Cəlilin böyüklüyünün də əsas cəhəti bundan ibarətdir. Yüz il əvvəlki kimi ağıllı söz eşitməyib it boğuşdurmağa, xoruz döyüşdürməyə, fal açdırmağa, min cür mənasız və axmaq iş dalınca gedənlərin sayı aqillərin, alimlərin, millət üçün lazımlı adamların sayından çoxdur. Bu səbəbdən də Mirzə Cəlil deyirdi: "Ey mənim yüz il sonra dünyada yaşayacaq millətim! Əgər bir gün hardansa "Molla Nəsrəddin"in saralmış və cırılmış vərəqləri əlinə keçsə, onda mənim milləti nahaqdan tənqid etdiyimi fikirləşmə".
Jurnalı vərəqlədikcə adamın qaşları düyünlənir, yumruğu sıxılır; bu gün dünyada erməni təbliğatı və fitnəsi qarşısında gecikdiyimizi etiraf edirik, əslində bu, yüz il əvvəlki halımızın genetik təzahürüdür. "Molla Nəsrəddin"in də səhifələrindən görünür: erməni fitnəsi acı səslənsə də, türk sadəlövhlüyümüz üzərində yaranıb və at oynadıb.
Biz tarixin çox çağlarında düşmənlərimizə belə inancıl olmuşuq, fərqinə varmamışıq ki, qarı düşmən dost olmaz. Mirzə Cəlil millətin bu mənada nöqsanlardan təmizlənməsi yolunda qibtə ediləsi səviyyədə işlər gördü.
"Molla Nəsrəddin"in nəşrindən sonra jurnalın ətrafında satirik realist - mollanəsrəddinçi ədəbi mühit yarandı: C.Cabbarlı, Ə.Haqverdiyev, Ə.Nəzmi, M.Ə.Sabir, Ə.Qəmküsar, M.S.Ordubadi kimi Azərbaycan ədəbiyyatının simaları bir əqidə üçün M.Cəlilin ətrafında birləşdilər. Bu şəxslərin millət uğrunda xidmətləri ancaq təmənnasızlığa əsaslanırdı. "Molla Nəsrəddin"in 25 illik (1906 - 1931) fəaliyyəti dövründə yalnız M.Ə.Sabirə ayda 10 manat qonorar verilib, bu, şairin jurnalın ikinci sayından başlayan əməkdaşlığından ölümünə qədər davam edib.
Azərbaycanda, eləcə də dünyada satira ilə məşğul olanlar digər janrlarda yazıb-yaradanlardan həmişə az olublar. Bu gün də belədir. Karikatura janrında gülüş bütün tərəfləri ilə açılır. Gülüşlə insanı müəyyən mənada islah etmək olar, amma bütün hallarda şübhəsiz, gülüş insanı xilas etmir. Əgər ədəbiyyatla, rəssamlıqla, sənətlə insan xilas olsaydı bu, xoşbəxtlik olardı. Sənət bu mənada yaxşı bir vasitədir, amma onun məqsədə çevrilməsi gərəkdir. Sənət məqsəd olanda xəlqi xəttə çevrilir, vasitə olanda isə özünü tam ifadə edə bilmir. 20-ci yüzilin əvvəllərində xeyli satirik jurnallar vardı. İlk satirik jurnal "Molla Nəsrəddin"dən sonra (1906-1920) 15-dən çox jurnal çıxmışdı. Düzdür, o dövrdə xeyli siyasi-ictimai nəşrlər də vardı, amma satirik nəşrlərə maraq birdən-birə yarandı. Və bu nəşrlərin hər birinin özünəməxsus yönü, yolu vardı. Mirzə Cəlilin ən böyük fədakarlığı onda idi ki, o dövrdə avam camaata şəkillə çox söz deyə bildi. 8 səhifəlik jurnalda çox zaman elə olurdu ki, şəkil bütün səhifəni tuturdu. "Molla Nəsrəddin"i o dövrün adamlarının hamısı oxuya bilmirdi, amma jurnalda qaldırılan problemlərə demək olar, avamlar da anlayıb gülə bilirdilər.
Burada əsas məsələ həm də jurnalın Rotter, Şmerlinq, Əzim Əzimzadə kimi güclü rəssamlarının olması idi. İlkin dövrlərdə jurnalla güclü əməkdaşlığa başlayan Rotter və Şmerlinq o dövr Azərbaycan tipini bütün incəliklərinə qədər öz karikaturalarında ifadə edə bilmişdilər. Hər halda belə cəhətlərin ifadə edilməsi birbaşa Mirzə Cəlilin hünəri idi.
Bütün karikaturaların ideyavericisi Mirzə Cəlil idi. Bu rəssamlar doğrudan da peşəkar idilər. Jurnalın ilk sayından başlayaraq rəğbət doğurmasının səbəblərindən biri bu idi.
İndi dünya karikatura sənətində elə silsilə əsərlər yaranır ki, bunlar sözün əsl mənasında insanı güldürməkdən daha çox düşündürür. Sırf güldürən karikaturalarla yanaşı sarsıdıcı karikaturalar da var. Bu karikaturalarda gülüş tamaşaçını yaxşı mənada sarsıda bilir. Əslində bu, tamaşaçının boyunu qaldırır. Rəssamlıqda karikaturanın başqalarından fərqli gücü var, amma xilasedici halı yoxdur.
Karikaturada insan idrakın məntiqi ilə gülür. Mirzə Cəlilin yazdıqları idraki gülüş idi. Böyük yazıçı mövzunu dərk etdiyi dərəcədə aydın şəkildə oxucuya çatdırırdı. Ümumiyyətlə, böyük əsərlərdə ifadə olunan gülüş əslində idraki gülüşdür. Mövzu idraki qayğılandırır ki, onun belə bir sanballı biçimi yaranır. İdrakın mövzusuna çevrilməyən gülüş uğur qazana bilmir. Mənalı gülüş cəmiyyətdəki avamlıq səviyyəsini hədəf seçir. Mirzə Cəlilin gülüşü dərdli gülüş idi. Gülüşün böyüdücülük xüsusiyyəti də var. Elə bir oxucu varmı ki, "Poçt qutusu"ndakı Novruzəlinin avamlığına gülməsin və həm də güldüyü dərəcədə kədərlənib düşünməsin? Məşhur "Ölülər" də həmçinin. Artıq bu əsər xalqın yaddaşında örnəyə çevrilib. Mirzə Cəlil bu mövzunu obrazlaşdıra bildi. Düzdür, Şeyx Nəsrullahlar yenə də var, amma artıq xalqı aldatmaq olmur. Mirzə Cəlil xalqın oyanmasında misilsiz iş gördü, Sabirin satiraları da bu işdə əhəmiyyətli rol oynadı.
Son tədqiqatlar nəticəsində adıçəkilən jurnalda 21 karikaturaçı rəssamın çıxış etdiyi təsdiqlənir. Bu gün biz həm də fəxrlə karikatura sənətimizin 102 yaşını qeyd edirik. Bir əsrlik dövr isə dünya karikaturası tarixində böyük mərhələ təşkil edir. Bir dəfə Ə.Hüseynzadə Türkiyəyə yollanarkən yolüstü Tiflisdə düşür, fürsətdən istifadə edib "Molla Nəsrəddin" jurnalının redaksiyasına gedir. Mirzə Cəlillə xeyli söhbətdən sonra deyir: "Yaxşı yazırsınız. Doğrudan da ana dilində yazmağı bacarmaq lazımdır".
"Molla Nəsrəddin" 25 il müddətində Tiflis, Təbriz (8 sayı çıxıb) və Bakıda fəaliyyət göstərib. Bakıdan başqa Tiflis və Təbriz də o dövrdə jurnal üçün çox doğma mühit idi.
Mirzə Cəlil bütün varlığını min bir əziyyətlə ərsəyə gətirdiyi jurnalına həsr etdi. Diqqətlə baxanda mahiyyətcə 100 il əvvəllə indi bizi çox az şeyin ayırdığını görürük. Xalq öz nöqsanları ilə az qala 100 il əvvəlki vəziyyətdədir. Deməli, daxildən böyümə çox az gedib. Nə qədər ki, bu vəziyyətdəyik, bütün üzdə görünən uğurlarımıza baxmayaraq yerimizdə sayacağıq. Hər halda bu məqamdan o yana geriyə yolumuz olmamalıdır. "Molla Nəsrəddin" kimi ədəbi abidələrimizdən bu mənada daim bəhrələnməyimiz milli imkanlarımızı aşkarlamağımızda hələ bizə çox yardımçı olacaq.

Xalq cəbhəsi.- 2008.- 5 aprel.- S. 14.