Mükərrəmoğlu M.

Milli teatr və kinomuzun Turabov səhifəsi

Hərdən düşünəndə ki, aktyorlar bu qədər rollar ifa edir, hərəsi də bir biçimdə, bir xasiyyətdə – adama qəribə gəlir. Yəni doğrudanmı, insan bu qədər özgələşə bilər, başqalarının hiss və duyğuları ilə yaşaya bilər? Xalq artisti Həsən Turabovun onlarla səhnə və ekran qəhrəmanlarının da hərəsi bir ölçüdə olan obrazlardır.
Həsən Turabov Azərbaycan mədəniyyəti tarixində öz yeri olan, istedadlı bir sənətçi idi. Onun yaratdığı rollar bizim teatrın və kinomuzun çox qiymətli nümunələridir. Bu rolların kiçiyi də olub, əsas qəhrəmanları da. Ancaq Həsən müəllim onların hər birinə öz qəlbinin işığını verib. Onları sevə-sevə yaradıb. Həsən Turabovun yaradıcılığı sənət tariximizin çox böyük bir dövrünü əhatə edir. O, ilkin olaraq teatra gəlsə də, kinoda da çox qiymətli rollar yaradıb.
Həsən müəllim Mehdi Məmmədovun tələbəsi olub. Mən onu Mehdi müəllimin rejissoru olduğu səhnə əsərlərində dəfələrlə görmüşəm. Üstəlik, çox vaxt Mehdi Məmmədovu əvəzləyirdi də. Dramatik aktyor idi. Gərgin situasiyalarda, ümumiyyətlə, onu tanımaq olmurdu.
Həsən Turabov 1938-ci ilin mart ayında baharın yenicə gəldiyi günlərdən birində Bakıda dünyaya göz açmışdı. Əvvəlcə 31 nömrəli, sonra isə 14 nömrəli məktəblərdə orta təhsil almışdı. Bunları ona görə xatırladıram ki, həmin məktəblərdə o səhnəyə ilk qədəmlərini basmışdı və buradan güc almışdı. 1957-ci ildə Teatr İnstitutuna daxil olmuşdu. Bir il sonra televiziyanın aktyor qruppasına işə qəbul olunan Həsən Turabov gözəl diksiyası, istedadlı oyunu ilə çoxlarının diqqətini çəkə bilmişdi. Bir il sonra isə radioya diktor-tərcüməçi kimi işə qəbul olunmuşdu.
İlkin nailiyyətlər çox yaxşı idi. İşi düz gətirəndə insanda həvəs də artır. Həsən gəncliyin bu uğurlarından məharətlə bəhrələndi, gecəsini gündüzünə qatıb həm təhsil aldı, həm də işlədi. Sənət dünyası ilə tanışlığı artdıqca məsuliyyəti də qat-qat artırdı. Çünki ətrafında nəhəng aktyorlar işləyirdi. Öyrənirdi, çalışırdı ki, heç kəsə bənzəmədən öz yolunu getsin. Belə də oldu — Həsən Turabov heç kəsə bənzəməyən bir aktyor kimi yetişdi. Öz sənəti ilə yeni bir aktyor məktəbi yaratdı.
Akademik Milli Dram Teatrına gəldiyi vaxtdan ona xüsusi etimad göstərirdilər. 60-cı illərin əvvəllərindən aktyor kimi bu teatrda onlarla qəhrəmanın həyatını canlandırdı. Həmin teatrda onun bir neçə roluna tamaşa etmişəm. “Mahnı dağlarda qaldı” tamaşasının premyerasında Nicatı oynayırdı. Tərəf-müqabili isə Amaliya xanım Pənahova idi. Necə gözəl, necə istedadla yaradırdı Nicatı. Dramatik situasiyalarla zəngin olan bu tamaşadan hamı böyük zövqlə ayrıldı.
Roldan-rola püxtələşən Həsən Turabov az vaxt içərisində böyük ad-san qazandı. Şöhrət onun “qapısını tez döydü”. Onu görüşlərə dəvət edir, filmlərdə sınaq çəkilişlərinə çağırırdılar. Hamleti oynayanda hələ çox gənc idi. Amma, buna baxmayaraq, təcrübəsi var idi. Götür-qoy etməyi bacarırdı. Hamlet onun ifasında tamamilə yeni obraz idi. O, sevə-sevə yaratmışdı Hamleti. Erosu da (“Antoni və Kleopatra”) beləcə yüksək səviyyədə təqdim edə bilmişdi. Həsən Turabovun hansı rolunu götürürsən götür, onda nikbin ruh, həyatsevərlik var. O, qəhrəmanlarını daxili dünyasından keçirərək yaradır. Xüsusilə lirik dramatik rolların mahir yaradıcısı idi. “Unuda bilmirəm” tamaşasındakı Kamran necə təsirli, necə maraqlı obraz idi.
O, komediya, faciə janrlarından olan əsərlərdə də oynayırdı. Amma faciələr daha uğurlu alınırdı. Hamlet, Xəyyam, Qurbanın (“Pəri Cadu”), Aydın rollarında Turabov əsl aktyor idi, öz sənətini sevən və ona dərindən bağlı olan bir aktyor.
Əslində elə İsgəndər də (“Ölülər”) onun ifasında əvəzi olmayan bir obraza çevrildi. Bu obrazın ictimai mahiyyətini aktyor elə məharətlə açırdı ki, tamaşaçı ona böyük həvəs və məhəbbətlə baxırdı.
Kino onun yaradıcılığına hələ gənc vaxtlarından daxil olmuşdu. Bir sıra filmlərdə kiçik və orta səviyyəli rollarda oynadı. Amma 1969-cu ildə rejissor Tofiq Tağızadə ona baş rolu — Gəray bəyi həvalə etdi. Gəray bəyin ekran taleyi barədə tənqidçilər, kinoşünaslar çox yazıblar. Onu sevdirən çox cəhətlər var. Tamaşaçı film boyu onun taleyini böyük diqqətlə izləyir. Olduqca mürəkkəb, dövrün ictimai yükünü özündə daşıyan bir qəhrəmandır. Həsən Turabov Gəray bəyin düşdüyü situasiyanı gözəl anlayırdı. O, yaxşı başa düşürdü ki, Gəray bəyin geriyə yolu yoxdur və onsuz da o məhvə məhkumdur. Sovet hökuməti onun hər şeyini əlindən alandan sonra kimin qapısında qərar tuta bilər. Bəli, Gəray bəy öz faciəsini görə-görə mübarizliyindən də əl çəkmir, dağa – Qan çanağına çəkilib, özünü qorumağa, bir az bəyliyinin vaxtını uzatmağa çalışır. Bu, əslində, suda batanın saman çöpündən yapışmasına bənzəyir. Bunu isə aktyor öz oyununda çox məharətlə verib.
Gəray bəy dünyanın gərdişini başa düşən adamdır. Onun içində humanist duyğular da var. Onun “heyif ki, cavandılar” ifadəsi istər-istəməz tamaşaçıda bu duyğuları oyadır. Amma hədsiz qəddardır da. Bu onun bəylik xislətindən doğur. Öz qızını belə bağışlaya bilmir. Duz-çörək kəsdiyi Şəkər bəyin oğlunu qətlə yetirir. Bu paradokslar aktyor üçün müəyyən imkanlar yaratsa da, əslində, ifa zamanı müəyyən çətinliklər də ortaya çıxarır.
O, öləndə də düşmənə əyilmir. Gülür və bu gülüşləri ilə bəylik xislətini bir daha təsdiq edir. Hərdən tamaşaçı ilə onun gözləri toqquşur. Necə də qəzəblidir. Aktyor bu qədər enerjisini haradan tapır? Başqa bir obrazını götürək. “Yaramaz” filmindəki Qəzənfər Mamedoviç onun böyük istedadla yaratdığı rollardandır. Gəray bəy kimi o da sərt, zəhmli, varlı, özünə görə uzaqgörən bir insandır. Bu oxşar cizgilər aktyoru çaşdırmır. Əslində, o, ən fərqli cəhətləri qabardır və tamaşaçını hər iki qəhrəmanın taleyinə biganə qoymur. Və düşünürsən ki, bu var, dövlət, sərvət hərisləri son anda elə onun qurbanı olurlar.
H.Turabovun kino rollarını saymaqla qurtaran deyil. Onların arasında xalq rəhrəmanları da var, tarixi şəxsiyyətlər də, bu günümüzün insanları da. Qaçaq Nəbi (“Atları yəhərliyin”) obrazını teatrda oynayan çox aktyorlar olub. Amma onun ifasında Qaçaq Nəbinin ilk ekran təcəssümü çox maraqlıdır. O həm də filmin şərikli rejissorudur. Afşin (“Babək”) də yaddaqalan obrazdır. O, Babəkin qətlinə hökm verən qaniçən, hiyləgər sərkərdədir. Afşinin simasını aktyor böyük ustalıqla yaratdı.
“Ürək...Ürək”, “Sevinc buxtası” və onlarla digər filmlərdə onun ifa etdiyi qəhrəmanlar bizim kinonun uğurlu aktyor işləridir.
“Qəm pəncərəsi” filmi isə böyük dramaturq Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoluna həsr olunub. Bu tarixi şəxsiyyətin ekran taleyini Həsən müəllim böyük uğurla yaşadı.
Onun yaradıcılığında Kəbirlinski də var. Kəbirlinski (“Dantenin yubileyi”) çox mürəkkəb, çətin bir roldur. Amma aktyor üçün aktyor həyatını oynamaq, məncə, o qədər də çətin olmadı. O, çox ustalıqla yaradıb Kəbirliskini. Deyirdi ki, mən bu insanla elə bil teatrın divarları arasında rastlaşmışdım. Onun bütün hərəkətlərini, mimikasını – vəziyyətini yaşamaq çətin olmadı mənimçün.
Həsən Turabovun ifasında Kəbirlinski bir az abırlı, öz şəxsiyyətinə hörmət edən, ancaq həyatda bəxti gətirməyən bir insandır. O, film boyu nəyisə arzulayır, nəyəsə çatmağa can atır. Əfsus ki, illər ötür, onun karyerası isə düzələnə oxşamır.
Bir müddət Həsən Turabov Akademik Milli Dram Teatrına rəhbərlik etmiş, əvvəl direktor, sonra isə həm də bədii rəhbər kimi çalışmışdı. O teatrın repertuarının zənginləşməsində, yeni yaradıcı gənclərin bu teatra cəlb olunmasında böyük xidmətlər göstərmişdi. Ömrünün son illərini isə Teatr Xadimləri İttifaqına rəhbərlikdə keçirmişdi. Bu dövrdə o, teatr xadimlərinin sosial problemlərinin həllinə yaxından köməklik göstərmişdi. Məhz onun rəhbər olduğu dövrdə neçə-neçə rejissor, aktyor və digər sənətçilər fəxri adlara layiq görülmüşdü.
Onun 40 ildən artıq davam edən yaradıcılığı yüksək qiymətləndirilmiş, “xalq artisti” fəxri adına layiq görülmüşdür, üç dəfə Dövlət mükafatı laureatı adını almışdı. Dəfələrlə, yüksək dövlət orden və medalları ilə təltif olunmuşdu.
Həsən Turabovun sənəti milli mədəniyyətimizin çox qiymətli səhifələrini təşkil edir. Xalqımız bu böyük sənətkarın xatirəsini heç zaman unutmayacaq.

Xalq qəzeti.- 2008.- 4 aprel.- S. 7.