Qaliboğlu E.

Gülüş sağlam olmalıdır

Həsən Cəbrayıllı: "Ciddi gülüş yaratmaq üçün çox əziyyət çəkmək lazımdır
Rəhman Rəhmanov: "Söz xətrinə gülüş tamamilə mənasızlıq yaradır"

Hər il aprelin 1-i bütün dünyada Beynəlxalq Gülüş Günü kimi qeyd olunur. Amma təəssüf ki, bu beynəlxalqlaşmalar çox zaman insaniliyin mahiyyətini ifadə etmir, milli ölçülərə ziyan verir. Bəşərin həqiqətə yad, yabançı nəsnələrə gülmək ənənəsinin yaşı qədim olsa da, hələ də davamlı, ciddi gülüşü formalaşmayıb. Çox zaman insanların gülüşü gerçəklik səviyyəsini aşa, sabaha gərəkli ola bilmir. Bu da hər şeydən əvvəl insanların daxilən köklənməməsi, insani imkanlarını aşkarlamaması, böyük mənada halına yiyəlik duyğusunun yaranmaması ilə bağlıdır.

Hər halda bəşərin minillərdən bəri gülüş kimi ruhsallıq nişanəsinə, mənəviliyə qanad ola biləcək imkanı bu və ya digər dərəcədə incəsənətin müvafiq janrlarında ifadəsini tapıb. Amma teatrda eybəcərliyə gülən tamaşaçı zaldan çıxan kimi yenə də öz adi həyat tərzini başının üstə bayraq kimi qaldırırsa, o zaman gülüşün insanı yetkinləşdirməsindən danışmaq olmur. Rəssamlıqda, xüsusən də karikatura sənətində eybəcərliyə gülüş ifrat həddə ifadəsini tapıb, indi də belə nümunələr yaranır. Di gəl ki, tamaşaçı özündə ciddi köklənmək, eybəcərliklərdən islah olunmaq üçün güc tapa bilmir. Bunun əsas səbəbi sənətin büsbütün insaniliyin tələblərinə köklənə bilməməsidir. Əgər tamaşaçı sənətkarın şəxsiyyəti ilə onun sənətinin insani, uca tələbləri arasında təzad, ya uçurum görürsə, belədə şübhəsiz, gülüşün də insani, tərbiyəvi əhəmiyyətinə zərbə dəyir. Əsil gülüş insanın istənilən vəziyyətlərdə nikbin qalmasına yardımçı olur, onu naşı, hərcayi gülüşlərdən qoruyur. Özünə müəyyən mənada sahib olan insan əslində sənətdəki ciddi məqamları ağlına, ürəyinə yığır, onları daxilində böyüdür, artırır.
Zamanımız həmişə olduğu kimi yenə də təlatümlər, çırpıntılar içərisindədir. Ümumiyyətlə, insanın özünü təsdiq etməsi üçün heç vaxt yaxşı zaman olmayıb. Yaxşı zamanı insan özü hünəri ilə yaradır. Deyirlər ki, indi hərcayi gülüşlərin, qeyri-ciddi məqamların artmasının səbəbi zamandır. O zaman sual yaranır: bu pis zamanı yaradan insan deyilmi?
Gülüşün mahiyyətcə ciddiliyindən, onun insanı ifadə etməsi gərəkliyindən danışırıq. Əslində insan daxilən köklənəndə onda heç tez-tez gülmək tələbatı da yaranmır. Gülüşdə bir sövqi-təbiilik, gözlənilməzlik halı da var.
Parodiyaçı Həsən Cəbrayıllı bu qənaətdədir ki, ciddi gülüş insanı düşündürür, əxlaqı təmizləyir, mənəviyyata qüvvət verir: "Mən Arkadi Raykindən çox bəhrələnmişəm. Onu ciddi yumorist hesab edirəm. Belə bir qənaət var ki, gülüş
çox ciddi bir işdir. Yoxsa yumorist fikirləşə ki, küçə səviyyəsi ilə insanları güldürəcəyəm; bu, adi, məzmunsuz hərəkətdir. Gərək yumorçu aşağı səviyyəlilərin halını qaldırsın, onları ciddi gülüşlə islah eləsin, amma ki, onların səviyyəsinə düşməsin. Təəssüf ki, indi peşəkar sayılan yumorçular belə aşağı səviyyəli gülüş yaratmağa üstünlük verirlər. Fikirləşirlər ki, əgər belə etsələr, o zaman daha çox tamaşaçı cəlb edəcəklər. Təbii ki, əsil, ciddi gülüş yaratmaq üçün çox əziyyət çəkmək lazımdır.
Adi gülüş yaratmağa nə var ki,? Yaşadığımız çağda adamlarda rast gəldiyimiz çatışmazlıqlar çox zaman hər birimizdə təbii olaraq acı gülüş doğurur. Yumorçu bu vəziyyətdə çox məharətli olmalı, kinayəli gülüşdən istifadə etməlidir. Sovet dövründə varlanmaq ehtirası ilə yaşayanlar, rüşvətxorlar bu yolla tənqid edilirdi, cəmiyyətdə onlara qarşı tənqidi gülüş yaradan münasibət formalaşdırılırdı. İndi özümüz gəlib yenə kapitalizm dövrünə çıxmışıq. Nə qədər qəribə səslənsə də, insafla, sosializmdə müəllimə, məktəbə hörmət vardı. O dövrdə indiki kimi sənət adamları açıq-aşkar biri-birinin ardınca qeybət etmirdilər, bundan şöhrət qazanmaq üçün yararlanmırdılar. İndiki belə münasibətlərdən tamaşaçı nə götürə bilər? Tanınmış müğənnilərdən eşitmədim ki, biri-birləri haqqında sayğısız söz desinlər, qəbahətli məqama yol versinlər. O dövrün estradası da indikindən çox ciddi idi. Gülüş sağlam olmalıdır. Mən insanların ələ salınmasının, dolanmasının əleyhinəyəm. Səhnədə parodiyaçı bu mənada çox ehtiyatlı olmalıdır. Xüsusən etniklərə münasibətdə çalışıram ləhcələrindən istifadə edərək onlara məxsus gülüşü təzədən dirçəldim, hamınınkı eləyim. Bu danışıqları eşidən kimi ləhcənin təsiridir, nədir, o saat ürəyin açılır".
Teatr sənətinin bu gün ciddi, düşündürücü gülüşdən uzaqlaşmasının əsas səbəbini H.Cəbrayıllı bu mövzuda səhnə əsərlərinin yazılmamasında görür: "Mən parodiyaçıyam və bu sənətin öz qaydaları var. Görürsən, indi çoxu tamamilə mental qaydalara zidd hərəkətlər etməklə tamaşaçını güldürməyə üstünlük verir, hətta söyüşlərə keçir. Mərhum sənətkarlar Əliağa Ağayevlə Fazil Salayevin vaxtilə oynadıqları məşhur səhnəciyi xatırlayaq. Adam baxdıqca yenə də baxmaq istəyir. İndi belə aktyorlar varmı? "Məşədi İbad" filminə, "Arşın mal alan"a nə qədər baxmışıq? Klassik tamaşalarımızda bircə bayağı məqam tapmaq olmaz. Çünki bu tamaşalar xalqın zövqünün süzgəcindən keçib, beləcə formalaşıb. Yoxsa indi nə oldu danış, təki gülüş olsun; bu, olmaz. Meyxanada da bayağılıq çox artıb, indi hamı meyxana deyir. Bu janrı da pis günə qoydular. İndi qafiyə, tamaşaçını güldürmək xatirinə rusca, ingiliscə kəlmələr işlədirlər. Nə bilim, "iynəni belə vurdun", "nəşəni belə çəkdin"; bu onu, o bunu söyür. Qabaqlar meyxanaçılavr bilirdilər ki, nəyi danışmaq olar, nəyi olmaz.
Bu gün parodiya və satira üçün estrada teatrımız demək olar, yoxdur. Parodiyalarımı həmişə özüm yazmışam. Bu sahədə qələm çalmış adamların yazdıqlarını oxumuşam. Səhnədə hər şeyi demək olmaz. Dəfələrlə keçmiş postsovet məkanında keçirilmiş tədbirlərdə iştirak etmişəm. Ruslarda estrada teatrları çoxdur, bu sahə onlarda yaxşı inkişaf edib. Özü də bol tamaşaçıları var."
Görəsən, bu gün cəmiyyətdə ciddi gülüşün olması üçün nə lazımdır? N.Cəbrayıllı deyir ki, bundan ötrü konsertlər olmalıdır: "Sənətə təsadüfi adamlar çox gəlib. Estradaya gəlirlər, baxırsan, bir aydan sonra bahalı maşınlar sürürlər. Bu gün yumor bizdə demək olar, yoxdur. Bu gün nəsə, gülüşün dadı-duzu da itib. Rus mətbuatında elə yumorlar verirlər ki, adam tərcümə etməyə xəcalət çəkir".
Dövlət Gənclər Teatrının baş rejissoru, dramaturq Rəhman Rəhmanov da ciddi gülüşün tərəfdarıdır: "Hırıltılı gülüş millətin ziyanınadır. Ciddi gülüşün mayası kitabdan
gəlir. Ciddi düşünəndə ciddi də gülüş yaranır. Belə gülüş cəmiyyətin sağlamlaşdırılmasına xidmət edir. Gülüş təhqir etməməlidir, insanı alçaltmamalıdır. Millətin də nöqsanlarına elə gülmək lazımdır ki, onun hissiyyatına toxunmayasan. Əsil gülüş insana həmin hərəkətin düzgün olmadığını başa salmağı bacarmalıdır. İndiki tamaşalara, şoulara baxırsan, orada gülüş islah eləməkdənsə, tamaşaçının tərbiyəsini daha da korlayır. Lağlağılıq cəmiyyətin halını daha da pozur. Əsl peşəkar gülüş başqa şeydir. Söz xətrinə gülüş tamamilə mənasızlıq yaradır. Molla Nəsrəddin lətifələri tamamilə ciddilik ifadə edir".

Xalq cəbhəsi.- 2008.- 1 aprel.- S. 14.