Mənəvi rahatlıq
axtarışı: bu dəfə Arılar arasında
"Mən
uşaqlarımı çox
istəyirəm, onlar da məni, bəs
onda həyat niyə qüssəli olur?" Xalq yazıçısı Elçinin
personajının dilindən
səslənən insanın,
sənətin bu əzəli, əbədi sualına indiyədək yüzlərlə cavab verilib. Amma bu
cavablar və insanların gündən-günə dəyişən
həyat tərzi adamların arasında özünü tək-tənha hiss edənlərin sayını
azaltmır ki, azaltmır.
Aprelin 11-12-də
Akademik Milli Dram Teatrında premyerası keçirilən
"Arılar arasında"
tamaşasının qəhrəmanlarının
hərəsi bir cür tənhadır. Adamlar arasında özünə qulaq yoldaşı, sirdaş tapmayan Baba (Nurəddin Mehdixanlı) dağların qoynunda dinc, sakit həyat
qurub. Onun yalqızlığı dərhal
görünsə də,
şəhərdə yaşayan
doğmalarının tənhalığı
məhz arıların
arasında üzə
çıxır. Dincəlmək üçün dağların
qoynuna üz tutan ailənin arzu və ümidlərini
arılar və insan cəmiyyəti yox, özləri alt-üst edir.
Əslində təklik və tənhalıq mövzusu Elçinin yaradıcılığında,
xüsusən dramaturgiyasında
mühüm yer tutur, amma "Arılar arasında" görünən insan tənhalığı
bir başqadır. Əgər "Qatil"də insanın psixoloji sarsıntıları
daha qabarıq görünürdüsə, "Arılar arasında" daha çox cəmiyyətin iç üzü, astarı açılır. Baba hər addımbaşı
onu arı kimi sancanlardan, başqa sözlə,
"insan zəhəri"ndən qurtulmaq üçün dağlara
çəkilib. İnsan
üzü görmədiyi,
səs-küylü şəhər həyatından
ayrıldığı üçün
mənəvi rahatlıq
tapıb. Qısamüddətli
olsa belə, məhz belə bir rahatlığa qovuşmaq arzusuyla qızı, kürəkəni,
nəvələri arıların
arasına, yəni təbiətin qoynuna (saf, duru bir
məkana) gəlirlər.
Burada bir ailənin üzvlərinin
bir-birindən nə qədər uzaq olması üzə çıxır.
"Məni gərək
arı sancsın? 35 ildir ki, məni
sancırlar..." Bu sözlər personajın incikliyi ilə yanaşı, insan cəmiyyətinin, Azərbaycan
ədəbi mühitinin
təbii mənzərəsini
canlandırır. Kimdir
quzuların kəsilməsinə
etiraz edənlər, gözəl, poetik cümlələrlə ətrafındakıları
humanizmə çağıranlar?
Hadisələrin dramatik
inkişafı gözəl
sözlərin həqiqət
olmadığı və
ya həqiqətin gözəl sözlərlə
ifadə edilmədiyini
üzə çıxarır.
Bu insanın və cəmiyyətin simasıdır: heyvanların
kəsilməsinə etiraz
edən sentimentallar quzu kababının ləzzətindən doya bilmirlər! Sözü ilə əməli
tərs mütənasib
olan insanlardan üz çevirib "içək arıların
sağlığına" demək olar, amma arılar aləminin (bir başqa dünyanın, şəraitin, arzulanan irreal məkanın və s.) ədaləti
də mütləq deyil. "Pətəkdəki
bütün arılar
Ana arıya qulluq edir, amma
qocalanda onu öldürüb təzəsini
seçirlər". Bu
da örnək gətirilən arı sədaqəti, arı fədakarlığı, tez-tez
misal çəkilən
arı ailəsinin monolitliyi! Ona görə də, Ana arının portreti yarımçıq
qalır, bütövləşə
bilmir, çünki o da qatildir.
"Məgər insanların
özləri bütövdür?"
- arının bu sualında azacıq improvizə ilə cavab da var:
çəkilən, əbədiləşən
insan portretləri də yarımçıqdır!
Bu həqiqətdən
qaçmaq, insanlardan küsmək-incimək çıxış yolu deyil. Ona görə
də Baba yenə də insana sığınır,
həyatını dayə
ilə birgə davam etdirməyə qərar verir. Həyat da elə budur
- arıların (insanların)
sancmağı, küləyin
əsməyi, bir şüşə şərab,
küsüb-barışmaq,
xoşbəxtlik axtarışları...
Əməkdar incəsənət xadimi Bəhram Osmanovun quruluşunda, xalq artisti Firəngiz Mütəllimova, əməkdar
artist Cəfər Namiq Kamal, Mətanət
Atakişiyeva və başqalarının
ifasında canlanan bu müasir həyatın dramatikliyindən
çox, adiliyinə alışmışıq. Cavanların özlərindən
əvvəlki nəslin
bostanına daş atmasına, "əhədi
kəsilən atların
güllələnməsi" və ya Ana
arının qocalanda öldürülməsi həqiqətinə,
eləcə də insanların arı kimi sancmasına Məşədi İbad demişkən, bir növ adətkərdə olmuşuq. Bəlkə ətrafımızda
baş verənləri
"Həyat budur!"
təsəllisi ilə
seyr etmək vərdişindən qurtulmağın,
nələrəsə asanlıqla
adətkərdə olmağımızın
səbəbini axtaraq?
Bəlkə bu səbəblərin varlığını
və ya əksinə, yoxluğunu özümüz üçün
dramatikləşdirək? Yəni,
doğrudanmı, insan
arı kimi sancmasa və ya onu arı
kimi sancanlara dözməsə, ölə
bilər?! Yaxşı
dramatik suallardır, amma heyf ki,
həyati deyil...
Həyatdan fərqli
olaraq, dramaturgiya qəfil, gözlənilməz
döngələrdir, birindən
qurtulan kimi, yoluna o biri
çıxır, başqa
sözlə, tamaşaçıya
nəfəs almağa
aman verilmir. "Arılar arasında" isə yetərincə düşünməyə, "həyat nədir" sualına verilən cavabları xəyalında
saf-çürük etməyə
imkan var. "Həyat nə
çox pis, nə də çox yaxşıdır"
(G. D. Mopassan), "Bütün
xoşbəxt ailələr
bir-birinə oxşayır, bədbəxtlərin
hərəsi bir cür bədbəxtdir"
(L. Tolstoy) qənaətləri yada düşür.
"Arılar arasında"kı təhkiyə və təsvir, hekayəçilik, üstəlik
mövzunun çağdaşlığı
və aktuallığı
müəllifin dramdan
daha çox, məhz publisistikadan ötrü darıxdığını
deməyə əsas verir. Yəni geyim (forma) bədənə
(məzmuna) münasib
seçilir. Bu baxımdan, hekayə,
publisistika, dram, tragediya üçün seçilən mövzular
ilk növbədə bir-birindən fərqlənir. Əslində
roman və ya povest əsasında
çəkilən filmlərin,
qoyulan tamaşanın
adətən zəif alınmasının əsas
səbəbi də elə budur.
"Arılar
arasında" Firəngiz
Mütəllimovanın aktyor
plastikası, Cəfər
Namiq Kamalın simasında dalğın, qətiyyətsiz kişi obrazı, gənc qızın ağırlıq
qaldırma yarışlarında
qalib olmaq iddiası ilə müasir qızların çiyinlərinə ağır
yük götürməyə can atması, Nurəddin
Mehdixanlının yaşa
dolması faktı göründü. Rejissorun
it-pişiyi XXI əsrdə
tamaşaçıya oyuncaqlarla
təqdim etməsi isə bir tamaşa
və ya tapmaca idi. Əgər
personajlar it-pişik əvəzinə onların
oyuncaqlarına quluq etmələri ilə təsəlli tapırlarsa,
həqiqətən də
vay onların halına, yox, əgər rejissor qəhrəmanların heyvanlara
qulluq etdiyini göstərmək üçün
səhnəyə bu oyuncaqları gətiribsə,
onda...
525-ci
qəzet.- 2008.- 15 aprel.- S. 7.