Qəhrəmanov Ə.

Naxçıvanda teatr milli-tarixi zərurətdən yarandı

XIX əsrdə Azərbaycanın hər yerində olduğu kimi Naxçıvan da iqtisadi, siyasi və mədəni həyatda baş vermiş ciddi dəyişikliklər nəticəsində yeni inkişaf mərhələsinə daxil oldu. Bu dövrdə Avropa ilə Şərq arasında gedən ticarətdə Naxçıvanın vasitəçilik rolu oynaması, bir çox nümayəndələrinin Rusiya və Avropanın şəhərlərini gəzmələri və onların əhali arasında apardıqları söhbətlər xalqın mədəni dirçəlişinə, maarif və mədəniyyətinin inkişafına təsir göstərdi.
1837-ci ildə Naxçıvan və 1851-ci ildə Ordubad şəhərlərində rus-tatar (rus-Azərbaycan — Ə.Q.), az sonra Naxçıvan və Ordubad qəzalarının iri kəndlərində də rus-tatar məktəbləri açıldı. 1873-cü ildə Naxçıvan və Ordubadın 58 məktəbində 1332 şagirdin təlim-tərbiyəsi ilə 73 nəfər müəllim məşğul olurdu. Bu məktəblər vasitəsilə Naxçıvan və Ordubad qəzalarının qabaqcıl adamları dünya xalqlarının mədəniyyəti, ədəbiyyatı, tarixi ilə tanış olur, nəticədə ictimai-siyasi, fəlsəfi-estetik fikirlərin Azərbaycanda yayılması üçün münasib şərait yaranırdı.
1838-ci ildə yerli şairlərin, maarifpərvər adamların təşəbbüsü ilə Ordubad şəhərində "Əncüməni-şüəra" ədəbi məclisi yaradılır. Müəyyən fasilədən sonra 1863-cü ildə bu məclis yenidən fəaliyyətə başlayır və ətrafına görkəmli ziyalılardan Məmməd Tağı Sidqi, Hacı ağa fəqir, Əhməd ağa Şəmi, Usta Zeynal Nəqqaş, Məşədi Həsən Dəbbağ, Hacı Hüseyn Bikəs və başqalarını toplayır. Məclisdə ədəbiyyata, maarifə dair söhbətlər aparılır.
Əsl teatr meydana gəlməmişdən çox-çox əvvəl Naxçıvan və Ordubad şəhərlərində əhali arasında kütləvi əyləncələr, teatrlaşmış səhnəciklər göstərilirdi. Belə tamaşalar əsasən Bahar bayramı — Novruz şənliklərində Naxçıvan və Ordubad şəhərlərinin küçə və meydanlarında, böyük kəndlərin əksəriyyətində təşkil olunurdu. Bu tamaşalarda günün ən vacib məsələləri — siyasi-ictimai hadisələr də öz əksini tapırdı. Meydançalarda oyunbazların ağzından ən yeni xəbərləri eşitmək olurdu. Şekspirin dediyi kimi, "Həqiqəti həmişə küçələrdə eşitmək olar", ancaq heç kəs ona fikir vermir. Oyunbazlar ciddi bir hadisəyə öz meyxanalarında kinayəli yanaşır, bunu eşidən tamaşaçılar bu və ya başqa ictimai hadisələrə öz münasibətini aydınlaşdıra bilirdi. Buna görə də ruhanilər və hakimlər oyunbazlara qarşı daim mübarizə aparır, onların işini şeytan əməli hesab edirdilər.
Naxçıvan teatrının yaranması o zaman Naxçıvanda maarif-məktəb və mədəniyyətin inkişafı, qabaqcıl, tərəqqipərvər ziyalı kadrların yetişməsi ilə sıx surətdə bağlı idi.
Naxçıvan ziyalıları içərisində öz biliyinə, bacarığına və təşkilatçılığına görə Eynəli bəy Sultanov (1866-1935) fərqlənirdi. Eynəli bəy Sultanov hələ 1882-ci ildə öz evində "Ziyalılar cəmiyyəti" təşkil edir, qabaqcıl adamlarla, savadlı gənclərlə, məsləkdaşlarla əlaqə saxlayır. Şəhərin bütün tərəqqipərvər, açıq fikirli adamlarından Paşa ağa Sultanov (1849-1902), Mirzə Cəlil Mirzəyev (Şürbi) (1874-1915), Mirzə Ələkbər Xəlilov(1862-1896), Əsəd ağa Kəngərli, Qurbanəli Şərifov (1854-1917), Baxşəli ağa Şahtaxtlı, Nəsrulla Şeyxov (1863-1921) və başqalarını həmin cəmiyyətə cəlb edir. Eynəli bəy Sultanovun təşkilatçılığı və rəhbərliyi altında "Ziyalılar cəmiyyəti"ndə dövrün ictimai-siyasi, qadın azadlığı məsələləri müzakirə edilir, yeni məktəblər, kitabxanalar açmaq qərara alınır, elmi-ədəbi mübahisələr keçirilirdi. Burada Puşkin, Tolstoy, Belinski, Dobrolyubov kimi görkəmli rus yazıçı və şairlərinin də əsərləri oxunur, tərcümə edilir və fikirləri üzərində elmi mübahisələr aparılır, xalqı qəflət yuxusundan oyatmaq üçün hər cür səy göstərilirdi.
Dövrün tərəqqipərvər, açıq fikirli ziyalılarından Məhəmməd ağa Şahtaxtlı (1846-1931), Qurbanəli Şərifov (1854-1917), Məhəmməd Tağı Sidqi (1854-1903), Cəlil Məmmədquluzadə (1869-1932), Eynəli bəy Sultanov (1866-1935), Mirzə Əlməmməd Xəlilov (1862-1896), Mirzə Ələkbər Bəyalı oğlu Süleymanov (1862-1921), Mirzə Məmməd Zamanbəyov və başqalarının təşəbbüsü və səyi nəticəsində 1883-cü ildə Naxçıvanda ilk dəfə olaraq "Müsəlman incəsənəti və dram cəmiyyəti" (R.Nəcəfov. Uzun bir xatirə. "Dan ulduzu" jurnalı. 1928, № 12) adlı bir ədəbi cəmiyyət yaradılır. Şəhərin tərəqqipərvər, yeni fikirli adamları cəmiyyətin fəaliyyətinə kömək etsələr də, o dövrdə ruhanilər, hökumət məmurları onlara yaxşı münasibət bəsləmirdilər.
Yazıçı, şair, dramaturq, publisist, tərcüməçi, pedaqoq, teatr xadimi, teatr tənqidçisi Eynəli bəy Sultanovun fəaliyyəti Azərbaycan teatr tarixində ən gözəl səhifələrdən birini təşkil edir. Onun qaynar, çoxcəhətli fəaliyyəti və fədakarlıqla dolu həyatı Naxçıvan teatrının yaranma və təşəkkülündə çox əhəmiyyətli olmuşdur. Eynəli bəy Sultanov həmməsləklərini öz ətrafında toplamağı, gənclərin qəlbində incəsənətə sönməz məhəbbət alovu yandırmağı, xalqına vətənpərvərlik hissləri aşılamağı bacarırdı.
1883-cü ildə Cəlil Məmmədquluzadə və onun naxçıvanlı həmyaşıdları Qori seminariyasında tələbə ikən, Eynəli bəy Sultanov təhsilini başa vurub doğma şəhərinə qayıdır, lakin burada əvvəlki həyat tərzinin hökm sürdüyünü, ətalət və xurafatın həmyerlilərini əsrlərin mürgüsündə saxladığını görür və böyük həvəslə huşyar dostlarından Paşa ağa Sultanov, Mirzə Ələkbər Süleymanov, Qurbanəli Şərifov, Nəsrulla və fərəculla Şeyxov qardaşları (Nəsrulla və fərəculla Şeyxovlar şair Əliqulu Qəmküsar Nəcəfovun dayılarıdır — Ə.Q.) ilə birlikdə ilk mədəni tədbirlərin həyata keçirilməsində əvəzsiz rol oynayır. Eynəli bəy Sultanov və dostlarının bu təşəbbüsü, fəaliyyəti Cəlil Məmmədquluzadəni də ruhlandırır. Böyük demokrat yay tətilində Naxçıvana gələrkən görür ki, onun gənc ziyalı dostları artıq yenilik toxumunu səpmişlər. Buna görə də o, dostlarının səy və təşəbbüslərini alqışlayır. Cəlil Məmmədquluzadə təhsilini başa vurub Naxçıvana qayıtdıqda Eynəli bəy Sultanovla görüşür, onun dərin biliyi, yüksək mədəniyyəti Mirzə Cəlili valeh edir. O, Eynəli bəy Sultanovu köhnəliyə qarşı mübarizədə özünün ən yaxın silahdaşı hesab edir və onunla birlikdə fəaliyyətə başlayır. Bu münasibətlə böyük demokrat yazır: "Mən darülmüəllimini qurtaran zaman Naxçıvanda özümdən artıq huşyar dostlarıma rast gəldim. Mənim səsimə səs verən sindaşlarımdan qabaqca əzizim Eynəli Sultan oldu".
E.Sultanov və C.Məmmədquluzadə Naxçıvan teatrının yaradılmasında əsas rol oynayırdılar. Faktlardan aydın görünür ki, Naxçıvanda teatrın əsasının 1883-cü ildə qoyulması ilk peşəkar dünyəvi Azərbaycan teatrının yaradılmasının 10 illiyinə təsadüf edir. Bu tarixi sübut edən bir sıra mənbələrə nəzər salmaq məqsədəuyğundur. Belə ki, o dövrdə Naxçıvanda fəaliyyət göstərən "Naxçıvan müsəlman incəsənəti və dram cəmiyyəti"nin nümayəndələri M.F.Axundovun "Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah" əsərini tamaşaya hazırlamış və İrəvana, xalq məktəbləri inspektoru Tselovalnikova aşağıdakı məzmunda teleqram göndərirlər:
"Naxçıvandan İrəvana teleqraf
1883-cü ilin 11 aprelində qəbul edildi.
Xalq məktəblər inspektoru Tselovalnikova.

Naxçıvan müsəlman (şiə) dram sənəti həvəskarları tərəfindən may ayında acların xeyrinə, 1848-ci ildə nəşr edilmiş "Çadust" kitabından teatr tamaşası göstərməyə icazə vermək haqqında səadətli qubernator yanında vəsatət etməniz rica olunur.
Fayfi (İmza:)"
Teleqrama razılıq alındıqdan sonra tamaşa 1883-cü ilin may ayında Hacı Nəcəf Zeynalovun evində göstərilir.
Aparılan tədqiqat aydınlığı ilə sübut edir ki, 1883-cü ilin may ayının 15-də M.F.Axundovun "Müsyö-Jordan və Dərviş Məstəli şah" əsərinin tamaşası ilə Naxçıvan teatrının təməli qoyulur. Bundan sonra yerli müəllimlər "Kəl döyüşü" və "Üsuli-çədid" adlı iki vedovildə yazıb (1885) tamaşaya qoymuşlar. "Qafqaz" qəzetinin 23 avqust 1886-cı il tarixli nömrəsində yazılır ki, çərşənbə axşamı, avqustun 12-də məktəb səhnəsində gənc müsəlman müəllimləri cəmiyyəti üzvlərinin iştirakı ilə tatar (Azərbaycan — Ə.Q.) dilində tamaşa göstərilmişdir. Axundovun "Müsyö-Jordan" komediyası və "Görünməyən şal" vedovili oynanılmış, tamaşadan hasil olan pul yoxsul şagirdlərin xeyrinə sərf olunacaqdır
Bundan başqa ikinci bir sənəd isə "Novoye obozreniye" qəzetinin 10-22 noyabr 1884-cü il nömrəsindəki məlumatdır. Orada da qeyd edilir ki, bu ilin maslyannoy həftəsində (fevralın 2-ci yarısında — Ə.Q.) Naxçıvan şəhər məktəbinin inspektoru Nikolayevin təşəbbüsü və həvəskarların iştirakı ilə xeyriyyə məqsədi üçün rus dilində tamaşa göstərilmişdir. Bu göstərilən tamaşa E.Sultanovun "Tatarka" ("Azərbaycan qadını" — Ə.Q.) əsəri idi.
Eynəli bəy Sultanovun "Tatarka" əsərinin rus dilində oynanılmasının əsas səbəbi o dövrdə ruhanilərin, çar senzor idarəsinin Azərbaycan dilində yaxşı əsərlərin yoxluğunu bəhanə gətirməsi, hər vəchlə tamaşaların oynanılmasına mane olmaları idi. Odur ki, Eynəli bəy Sultanov "Tatarka" əsərini rus dilində yazır və bir növ yeniliyə can atan gənclərin köməkliyi ilə rus dilində tamaşaya qoyur.
Akademik İsa Həbibbəyli Eynəli bəy Sultanovun "Tatarka" pyesi ilə bağlı fikrini belə ifadə edir: "Doğrudan da XIX əsrin ikinci yarısında qadın taleyi ilə bağlı bu cür hadisələr Azərbaycan milli məişəti üçün səciyyəvi idi... "Tatarka" pyesi də milli Azərbaycan mühiti və məişətindən doğmuşdur". Pyes tamaşaya qoyularkən Sənəm rolunu Əbülqasım Sultanov, Nisə rolunu Rəhim Xəlilov, Pəri rolunu Nəsrulla Şeyxov, Ağaşərif rolunu Mirzə Ələkbər Süleymanov oynamışdılar.
1884-cü ildə əyalət teatrında rus dilində göstərilən bu komediya həm Naxçıvan teatrının tarixini, həm də Azərbaycan-rus ədəbi əlaqələrini öyrənmək üçün maraqlı materialdır. Eynəli bəy Sultanovun müasirlərindən Ə.Sultanov yazır: "Eynəli Sultanovla məni yaxınlaşdıran Naxçıvan səhnəsi olmuşdur. O, olduqca tərəqqipərvər bir şəxs idi. Dövrün xüsusiyyətləri ilə əlaqədar olaraq səhnə aləmində çətinliklərə qarşı yorulmadan çalışır, əmələ gələn çətinlikləri nəyin bahasına olursa-olsun, aradan qaldırırdı. O, bizə həm artistlik, həm də rejissorluq edirdi. Biz ondan çox şeyi öyrəndik".
Eynəli bəyin bu dövr fəaliyyəti təkcə teatr tamaşaları təşkil etmək, ədəbi məclislərdə yeni, qabaqcıl fikirləri təbliğ etməklə məhdudlaşmır. O, eyni zamanda bədii yaradıcılıqla da məşğul olur. 1892-ci ildə dostu Əsəd ağa Kəngərli ilə birlikdə gizli mətbəə təşkil edir. Burada ictimai-siyasi məzmunlu bəyannamələr çap etdirir.
Onların bu işindən xəbər tutan Naxçıvan xanları ədibi ələ verirlər. Gizli mətbəə müsadirə olunur. Bundan sonra qəza rəisinin göstərişi ilə Eynəli bəy təqib olunur. "İnqilabi fikirlər təbliğ etməkdə təqsirləndirilib" nəzarət altında saxlanılır. Nəhayət, 1908-ci ildə vətənindən sürgün edilir.
O dövrdə çar senzurası nəinki Naxçıvanda, hətta Azərbaycanda milli məktəblərin təhsisinə, ana dilinin tədrisinə, milli dildə qəzet və jurnalların nəşrinə hər vasitə ilə qadağa qoyur, mane olmağa çalışırdı. Naxçıvanda da göstərilən müvəffəqiyyətli tamaşadan narahat olan çar çinovnikləri hər vasitə ilə onun göstərilməsinə mane olurdular. Lakin bütün manelərə, qadağalara baxmayaraq, şəhərin açıq fikirli ziyalıları dilimizi, tarix və ədəbiyyatımızı geniş təbliğ edir, yeni üsullu məktəblər təsis edirdilər. 1887-ci ildə ziyalıların yaratdıqları "Xeyriyyə cəmiyyəti"nin təşəbüsü və köməkliyi ilə Naxçıvanda "Üsuli-cədid" məktəbi açılır. Yeni açılmış məktəbə şagird cəlb etmək, yoxsul şagirdlərə yardım etmək məqsədilə ziyalılar Mirzə Fətəli Axundovun "Molla İbrahim Xəlil kimyagər" komediyasını Hacı Nəcəf Zeynalovun evində tamaşaya qoyurlar.
Məktəbi yaşada bilmək və yoxsul uşaqları məktəbə cəlb etmək üçün "Müsəlman incəsənəti və dram cəmiyyəti"nin təşəbbüsü ilə 1887-ci il sentyabr ayının 2-də Naxçıvan şəhər məktəbinin ana dili və şəriət müəllimi Mirzə Sadıq Qulubəyovun vəsatəti ilə M.f.Axundovun "Molla İbrahim Xəlil kimyagər" komediyası oynanılır. Cəlil Məmmədquluzadə — Molla İbrahim Xəlil, Mirzə Ələkbər (Bəyalı oğlu) Süleymanov — Şeyx Saleh, Məmməd Tağı Səfərəlibəyov — Molla Həmid, Mirzə Əliməmməd Xəlilov — Hacı Kərim Zərgər, Mirzə Əhməd Hüseynov — həkim Ağazaman rollarını oynayırlar. Tamaşaya rejissorluğu Cəlil Məmmədquluzadə və Mirzə Əliməmməd Xəlilov, süfliyorluğu isə Mirzə Sadıq Qulubəyov edir. Hacı Nəcəf Zeynalovun zalında oynanılan bu tamaşadan toplanılan 22 manat 50 qəpik pul Naxçıvan şəhər deputatları kassasına verilir . Tamaşa böyük müfəvvəqiyyətlə keçir və bu xəbərlər az müddətdə ətraf kəndlərə yayılır.
Tamaşadan sonra 1887-ci il sentyabr ayının 25-də şəhər deputatı Starova Naxçıvan şəhər məktəbinin ana dili və şəriət müəllimi Mirzə Sadıq Qulubəyovun vəsatəti ilə raport verirlər.

Raport:
"Məlum edirik ki, şəhər müəllimlərinin təşəbüsü ilə şəhərin birinci hissəsində olan Hacı Nəcəf Zeynalovun salonunda şəhərdə oxuyan yoxsul şagirdlərin nəfinə tamaşa göstərilmişdir. Əldə edilmiş 22 manat 50 qəpik kassaya təhvil verilmişdir. Bu tamaşada iştirak edənlər: Əsgər Şeyxhüseyn oğlu, Əkbər Molla Bəyalı oğlu, Mirzə Məmməd Musarza oğlu, Məmmədtağı Səfərəli oğlu, Ələkbər Məmmədqulu oğlu cəmiyyət bu adamlara öz təşəkkürünü bildirir."
Bu mədəni hadisə şəhər mollalarının, hacılarının və kərbalayılarının xoşuna gəlmir, tezliklə onun yığışdırılmasını tələb edirlər. Hökumət dairələri tərəfindən teatr tamaşalarının göstərilməsi qadağan edilir.
Naxçıvan mühitində mətbuat və teatrın fədakar carçılarından biri olan Əliməmməd Xəlilov Naxçıvan teatrında rejissor və aktyor kimi fəal iştirak etmiş, teatr təşkilatçısı olmuşdur. Əliməmməd Xəlilov Naxçıvanda "Qafqaz" qəzetinin təmsilçisi funksiyasını yerinə yetirmişdir. Həmin qəzetdə Naxçıvandan verilmiş xəbərlər və məlumatların əksəriyyəti onun tərəfindən yazılmışdı. Onun "Qafqaz" qəzetindən alınaraq "Tərcüman" qəzetində dərc edilmiş bir məqaləsində milli maarifçilik hərəkatında məktəbin, teatr və ədəbiyyatın rolu yüksək qiymətləndirilmişdir. Akademik İsa Həbibbəyli çox haqlı olaraq göstərir: "Çox ehtimal ki, Naxçıvanda ilk teatr tamaşasının göstərilməsi haqqındakı məlumat da onun qələmindən çıxmışdır".
Bütün bunlara baxmayaraq, zaman öz işini görür, Naxçıvan ədəbi-mədəni mühiti durmadan öz axarına düşür. Naxçıvanın mədəni dirçəlişində bir çox ziyalılarla yanaşı, görkəmli pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqi də yaxından iştirak edir. Həyatın əsas amalını vətənə və xalqa xidmətdə görən və bu məqsəd uğrunda mübarizə aparan Məhəmməd Tağı Sidqi xalqın maarifsizlikdən çəkdiyi əziyyəti görür, nəyin bahasına olursa-olsun, ana dilində bir məktəb təsis etməyi qarşısına məqsəd qoyur. Hacı ağa fəqir, Hüseyn Soltan Kəngərli, Hüseyn İsmayılov, Salman Əsgərov kimi ziyalıların köməyi ilə 1892-ci ildə Ordubadda ilk milli anadilli məktəbini açıb ona "Əxtər" adını verir.
Məhəmməd Tağı Sidqi elmsiz, savadsız çadra örtən qız uşaqlarının da halına yanırdı. Qız və qadınları zülmət "səltənətində" saxlayanları, onlara kölə-kəniz münasibəti bəsləyənləri, onların təhsili qeydinə qalmayanları tənqid edirdi. Qız və qadınların azadlığı məsələsini irəli sürən Sidqi 1896-cı ildə ilk "Qız məktəbi"ni təsis edir. On nəfər qızın təhsili ilə məşğul olur. Bu, bir qrup köhnə fikirli, dar düşüncəli, cəhalətpərəst ruhanilərin xoşuna gəlməsə də, Sidqi inadından dönmür.
Böyük demokrat, yazıçı Cəlil Məmmədquluzadə Məhəmməd Tağı Sidqinin məktəbşünaslıq və Azərbaycan maarifi səhnəsində göstərdiyi misilsiz xidmətləri yüksək qiymətləndirərək yazmışdı: "Sidqinin vətənimizə etdiyi qulluğun qədrini bilməkdən ötrü lazımdır müqabilə etmək camaatımızın savad və maarif aləmində olan indiki əhvalı ilə on il bundan əqdəm olan halətini. Tərəqqi çox görünür. Əgər söyləsək ki, bu tərəqqinin onda doqquzuna bais məhz Sidqidir. İnsafdan və həqiqətdən bilmərrə uzaq olmaz".
"Tərcüman" qəzeti 1898-ci ildə öz səhifələrində Məhəmməd Tağı Sidqinin məktəb və maarifçilik sahəsindəki fəaliyyətini işıqlandırırdı. Bu qəzetə Naxçıvan haqqındakı xəbərləri Məhəmməd Tağı Sidqinin yaxın dostu Cümşüd bəy (Paşa oğlu) Sultanov yazırdı. "Tərcüman" qəzetində Cümşüd bəyin “Naxçıvandan məktub” adlı yazısında bldirilir: "Naxçıvanın uyezdnaçalniki Slavoçinski Batum okruquna dəyişdirildyi üçün Naxçıvanı tərk edir. Yerli ziyalılar onu yola salmaq üçün ziyafət vermək məqsədilə 300 manat pul yığmışlar . Lakin Slavoçinski bu ziyafəti qəbul etməmiş və yığılan pulları Naxçıvan məktəbinə uşaqların nəfinə vermişdir... Vidalaşanda məzkur məktəbin müəllimləri Məşədi Təği əfəndi ilə Süleymanovu ("Məktəbi-tərbiyə"nin rus dili müəllimi Mirzə Ələkbər Süleymanov nəzərdə tutulur — Ə.Q.) qucaqlayıb öpüb getdiyi cümləyə pək təsir etdi. Məktəbə öz kassasından 200 ruble qədər ianə vermiş idi ".
Məhəmməd Tağı Sidqinin Azərbaycan maarif və mədəniyyətinin inkişafında göstərdiyi xidmətlər bu faktlarla yekunlaşmır. Naxçıvan ziyalılarının ən görkəmli nümayəndələrindən Məhəmməd Tağı Sidqi və Qurbanəli Şərifov 90-cı illərdə qəzet nəşr etdirmək fikrinə də düşürlər. Onlar Peterburqda yaşayan və müsəlman xeyriyyə cəmiyyətinin katibi vəzifəsində işləyən Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevə (1870-1933) müraciət edir, ondan məsləhət alırlar.
Əbdürrəhim bəy Naxçıvan ziyalılarının bu nəcib təşəbbüsünü alqışlayır və bu dövrdə Naxçıvan şəraitində mətbuatın mühüm rolundan bəhs edərək Qurbanəli Şərifova yazır: "Sidqi qəzet barəsində yazmışdı. Əgər o, mümkün olsa, qəzet üçün məbləğ cəm etsin. Məsləhət görürəm gəlsin Peterburqa, mən icazəni alaram. O, özü də qəzetin naşiri ola bilər". Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Naxçıvan ziyalılarına kömək əlini uzatsa da, onlar maddi çətinlik qarşısında qalaraq, fikirlərindən daşınırlar.
Naxçıvan ziyalıları bir yazıçı kimi Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi sevirdilər. Onun hər hansı bir əsərini səbirsizliklə gözləyir, alıb oxuyur və müzakirə edirdilər. Buna görə ədib yeni yazdığı əsəri mütləq onlara göndərir, əsər haqqında onların fikrini bilmək istəyirdi. Odur ki, 1899-cu ildə Peterburqda ayrıca kitabça şəklində nəşr olunmuş "Dağılan tifaq" faciəsinin ilk nüsxəsini Qurbanəli Şərifova göndərir, iki min nüsxədən ibarət olan bu kitabın bir hissəsinin Naxçıvanda yayılmasını onlardan xahiş edir.
Naxçıvan ziyalıları "Dağılan tifaq" əsərinin ilk nüsxəsini alan kimi əsəri tamaşaya qoyurlar. Tamaşanın əsas təşkilatçıları Məhəmməd Tağı Sidqi və Eynəli bəy Sultanov olur. Ümumiyyətlə, Məhəmməd Tağı Sidqi Naxçıvanda göstərilən tamaşaların hazırlanmasına da çox əmək sərf edirdi. Onun teatr sənətinin inkişafında əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Odur ki, böyük dramaturq Cəlil Məmmədquluzadə yazırdı: "Allah şahiddir ki, Sidqinin vətənimizə varid olmağı şəhərimizin mədəniyyət və maarif tarixi üçün mühüm fəqərə oldu".
Məhəmməd Tağı Sidqinin teatr fəaliyyətindən xəbər tutan İrəvan quberniyasının xalq məktəblər direktorluğu Sidqiyə yazdığı 20 iyul 1901-ci il tarixli xüsusi məktubunda təşəkkür edir. 1894-cü ildə Mirzə Cəlilin və Məhəmməd Tağı Sidqinin təşəbbüsü ilə Mirzə fətəli Axundovun "Molla İbrahim Xəlil kimyagər" komediyasının tamaşaya qoyulması qərara alınır. Bu münasibətlə də İrəvan xalq müfəttişliyindən icazə almaq üçün 1894-cü il sentyabr ayının 16-da aşağıdakı məzmunda teleqram göndərilir: "Naxçıvan müsəlman incəsənəti və dram cəmiyyəti" yoxsul şagirdlərin xeyrinə olaraq teatr tamaşası verilməsinə icazə vermənizi xahiş edir".
Teleqrama razılıq cavabı alındıqdan sonra Cəlil Məmmədquluzadənin rejissorluğu ilə Naxçıvan şəhərində Mirzə Fətəli Axundovun "Molla İbrahim Xəlil kimyagər" komediyasını tamaşaya qoyduğunu böyük ədib öz xatirələrində yazırdı: "Miladi tarixin 1894-1895-ci illərdə Naxçıvanda bən də onların içərisində teatro oynayırdıq. Bu oyunun mənfəəti kasıb şagirdlər üçün idi". Naxçıvanda o vaxt səhnədə göstərilən pyeslər Mirzə fətəli Axundovun "Hacı Qara", "Müsyö-Jordan və Dərviş Məstəli şah", "Molla İbrahim Xəlil kimyagər" komediyası barəsindədir ki, bu gün o pyesi biz həvəskarlar həmən səhnədə mövqeyi tamaşaya qoyduq... O saat camaat dükan-bazarı bağlayıb şəhərin mötəbər mollası Tağının yanına cəm olurlar. Qərar qoyurlar ki, naçalnikə şikayət edib belə nümayişlərin bundan sonra qadağan edilməsini iltimas etsinlər".
Ruhanilər teatro oyunlarının göstərilməsinin qadağan olunmasını tələb edirlər və məqsədlərinə nail olurlar. Beləliklə, "Naxçıvan müsəlman incəsənəti və dram cəmiyyəti"nin tamaşa göstərmək təşəbbüsü ruhanilərin müqaviməti nəticəsində ikinci dəfə qadağan edilir. Bu gərgin müqavimət və təqiblərə rast gələn Məhəmməd Tağı Sidqi, Eynəli bəy Sultanov, Cəlil Məmmədquluzadə və başqaları həvəsdən düşmürlər. Əksinə, onlar hər hansı yolla olursa-olsun, teatr tamaşaları təşkil etmək üçün öz mübarizələrini davam etdirirlər. Məhəmməd Tağı Sidqi, Cəlil Məmmədquluzadə tamaşaların göstərilməsini davam etdirmək üçün onlara köməklik göstərməsini Rəhim xandan xahiş edirlər. Əvvəlcə bu işə razılıq verməyən Rəhim xan onların qarşısında çox çətin bir şərt qoyur ki, xana məxsus olan zalı "yüngülcə" təmir etdirdikdən sonra yalnız bir dəfə onun nəzarəti altında tamaşa göstərilə bilər.
Başqa çıxış yolu olmayan teatr həvəskarları xanın uçub-dağılmış xaraba zalını təmir etmək kimi ağır şərtinə razı olurlar. Zalı təmir edib qurtarırlar. Sonra stol, skamya, səhnə ləvazimatı alıb həvəskarlardan ibarət aktyor dəstəsi düzəldirlər. 1895-ci ilin mart ayında Mirzə fətəli Axundovun "Müsyö-Jordan və Dərviş Məstəli şah" komediyasını tamaşaya qoyurlar. Tamaşanın rejissoru Məhəmməd Tağı Sidqi idi. Müsyö Jordan rolunu Cəlil Məmmədquluzadə, Dərviş rolunu qardaşı Ələkbər Məmmədquluzadə və Süleyman bəy rolunu Rzaqulu Nəcəfov (1885-1937, Əliqulu Qəmküsarın qardaşı) oynayır. Sonralar həmin zalda bir neçə tamaşa da göstərilir ki, bu tamaşalardan yığılan pulun bir hissəsi, yəni 25 faizi Rəhim xana verilir. 1890-cı illərdə teatr tamaşaları Rəhim xanın, Mirzə Əliməmməd Xəlilovun, Məşədi Əlibəy Zeynalovun və Mehdi ağanın xüsusi evlərində, Hacı Vəli ağanın karvansarasında təşkil olunur.
Məlum həqiqətdir ki, Naxçıvan teatrı 1890-cı ildən sonra Eynəli bəy Sultanovun (1866-1935), Cəlil Məmmədquluzadənin (1869-1932), Məmməd Tağı Sidqi Səfərovun (1854-1903) təşkilatçılığı, hüquqşünas Paşa ağa Sultanovun (1849-1902), Fərəculla Şeyxovun, Mirzə Ələkbər Süleymanovun (1862-1921), Mirzə Əlməmməd Xəlilovun (1862-1896), Mirzə Sadıq Qulubəy oğlu (1823-?), Qurbanəli Şərifovun (1854-1917), Mirzə Əliqulu Novruzovun, Baxşəli ağa Şahtaxtlının, Mirzə Məmmədqulu Novruzovun, Mirzə Əhməd Musa oğlu Hüseynovun, Nəsrulla Şeyxovun (1863-1921), Mirzə Ələkbər Məmmədquluzadənin (1872-1922), Əsgər Şeyx Hüseyn oğlunun, Böyükxan Naxçıvanlının (1871-?), Yaqub Kəngərlinin, Mirzə Məmməd Zamanbəyovun, müəllimlərdən Mirzə Cəlil Mirzəyev — Şürbinin (1873-1915), Mirzə Əbülqasım Sultanovun (1866-1916), Sadıq Xəlilovun (1866-1905) və digər yeni fikirli ziyalıların köməkliyi ilə daha da inkişaf etmiş, xalqın maariflənməsində, mədəni səviyyəsinin yüksəlməsində müstəsna rol oynamışdır.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2008.- 18 aprel.- S. 6-7.