Qadir T.

Bu gün milli kinomuzun bayramıdır

110 yaşlı Azərbaycan kinosu yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub

Bir əsrdən artıq yaşı olan Azərbaycan milli kino sənəti yaşadığımız tarixi əks etdirən və milli mentalitetimizin dolğun təsvir olunduğu "Neft və milyonlar səltənətində" ekran işindən başlayaraq "Arşın mal alan" kimi şedevr filmlər də daxil olmaqla əlamətdar hadisələrlə böyük inkişaf yolu keçib. Bəzi mənbələrdə Azərbaycan kinosunun yaranma tarixi rejissor B.Svetlovun 1916–cı ildə çəkdiyi "Neft və milyonlar səltənətində" filmi ilə hesablanır. O dövrdə SSRİ–nin tərkibində olan millətlərin hər biri üçün yeganə tarix mövcud idi. 1919–cu ildə sovet hökuməti Rusiyada kinematoqrafiya və fotoqrafiya müəssisələrinin milliləşdirilməsi üçün dekret imzaladı ki, həmin tarix də son illərə qədər sovet kinosunun yaranışı kimi qeyd olunurdu. Lakin milli kinoşünaslar Azərbaycan kinosunun yaranmasının 1898–ci il avqustun 2–nə təsadüf etdiyi qənaətindədirlər. Bu rəqəm milli kinomuzu dünya kinosundan cəmi bir neçə yaş geridə qoyur. Bir əsrdən artıq müddət ərzində Azərbaycan kinematoqrafiyası – milli rejissorlar, aktyorlar, operatorlar yetişdirib, dövrün və zamanın həqiqətlərini əks etdirən maraqlı filmlər ekranlaşdırıb.

Milli kinonun keşməkeşli tarixi...

...Amma ötən 110 ildə Azərbaycan kinosunun başı bəlasız da ötüşməyib. Ümumiyyətlə, kinomuzun tarixi müxtəlif zaman kəsiyində, dövrün özünə uyğunlaşdırılaraq, dəyişdirilib. XX əsrin əvvələrindən başlayaraq Bakıda yerli materiallar əsasında çəkilən xronikal lentlərin göstərilməsi barədə mətbuatda xəbərlər dərc edilib. Belə ki, "Kaspi" qəzetinin 1898–ci il 17 iyun tarixli sayında dərc edilmiş informasiyada Bakı foto dərnəyinin xeyriyyəçilik məqsədi ilə mayın 31–də Mixaylov bağında xalq gəzinti təşkil etdiyi, yığılan pulların yarısının məhsul qıtlığından zərərçəkənlərə, yerdə qalanını isə dərnəyin inkişafına sərf olunacağı deyilirdi. Bu tədbir "Şəhər Bağında Xalq Gəzintisi" adı altında lentə alınaraq, nümayiş etdirilib.

XlX əsrin 90–cı illərindən başlayaraq dünya neftinin yarısını istehsal edən Bakı artıq Zaqafqaziyanin mədəniyyət mərkəzi kimi tanınmağa başlanıb. Fransalı fotoqraf A.M.Mişon da öz növbəsində Bakıda fotoatelye və nəşriyyat açıb. Fotoqrafiya sahəsində elmi biliklərin qızğın təbliğatçısı A.M.Mişon Bakı mənzərələrini, neft mədənlərini və burada baş verən yanğınları, neft emalını böyük məharətlə çəkərək silsilə şəkillər miras qoyub ki, həmin şəkillər və neqativləri dövlət arxivində saxlanılır. Hər neqativin üzərində "A.M.Mişon" və neqativin çəkiliş tarixi yazılıb. "Bibiheybətdə Neft Fontanı Yanğını" və "Balaxanı Neft Mədənində Fontan" xronikal filmləri bu gün də Beynəlxalq Kino Arxivləri Federasiyasında saxlanılır.

Milli kinoda milli inkişaf yolu...

Dahi Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" operettası 1916–cı ildə ekranlaşdırılıb və 1917–ci il yanvarın 3–də "Forum" kinoteatrında nümayiş olunub. Bu, Üzeyir bəy yaradıcılığına Azərbaycan kinosunun ilk müraciəti idi. "Arşın mal alan" keçmiş sovetlər dönəmində Dövlət mükafatına layiq görülən ilk milli filmdir. 1956–ı ildə Üzeyir bəy yaradıcılığının ən gözəl nümunələrindən olan "O olmasın, bu olsun", daha sonra "Leyli və Məcnun" əsəri ekranlaşdırıldı. Ötən əsrin sonlarına yaxın yazıçı Anarın ssenarisi əsasında isə dahi bəstəkarın həyat və yaradıcılığından bəhs edən "Üzeyir Hacıbəyov: Uzun ömrün akkordları" filmi Azərbaycan musiqi tarixinin böyük bir salnaməsinə çevrildi.

1920–ci illərdə Azərbaycan Foto–Kino İdarəsinin təsis edilməsi, birinci dövlət kinofabrikinin açılması, aktyor və rejissor studiyalarının təşkili, sənədli və elmi–kütləvi filmlərin istehsalı milli kino sənətinin formalaşmağa başlanmasının bariz nümunəsi sayıla bilər. Sonrakı illərdə cizgi kinosunun əsasının qoyulması, respublikada ilk səsli filmin ekranlara buraxılması və filmlərin Azərbaycan dilində səsləndirilməsi, yeni uğurlu kino əsərlərinin yaradılması Azərbaycan kinosunun təşəkkül tapdığını göstərirdi. Bu dövrdə Azərbaycan kinostudiyasında çəkilən bir sıra filmlər xarici ölkələrdə də rəğbətlə qarşılanıb. İkinci dəfə ekranlaşdırılan "Arşın mal alan" filmi ayrı–ayrı dillərə dublyaj olunaraq, dünyanın müxtəlif guşələrində böyük müvəffəqiyyətlə nümayiş etdirilib.
Sovetlər İttifaqında kino sənətindən dövlət ideologiyasının təbliğatçısı kimi istifadə edilsə də, etiraf etmək lazımdır ki, Azərbaycanda kino yaradıcılığı işi həmin dövrdə təşəkkül tapıb. Azərbaycan kinematoqrafiyası məhz, o illərdə sistemli fəaliyyəti sayəsində getdikcə öz imkanlarını artıraraq, ciddi sənət nailiyyətləri qazanıb. Kinomuzun yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyduğu bu dövrdə ssenarist, rejissor, operator, rəssam kadrlarının bir neçə nəsli yetişib və milli özünəməxsusluğu ilə seçilən koloritli, parlaq ekran əsərləri yaradılıb.

Azərbaycan kinosu tarixinin əsl yetkinlik dövrü sayılan 1960–1980–ci illərdə isə kino salnaməmizin unudulmaz səhifələrini təşkil edən və artıq mədəniyyətimizin qızıl fonduna daxil olan tarixi filmlər, ölməz "Kitabi–Dədə Qorqud" eposunun motivləri əsasında "Dədə Qorqud" filmi yaradılıb, digər görkəmli əsərlər ekranlaşdırılıb, müasir mövzulu və sənətkarlıq baxımından diqqətəlayiq filmlər çəkilıb.

1991–ci ildən etibarən dövlətin vahid kino sistemi dağılmağa başladı ki, bu da Azərbaycan kinematoqrafiyasını ciddi çətinliklərlə üz–üzə qoydu. Keçid mərhələsində ciddi problemlər yaşamasına baxmayaraq müstəqillik dövründə Azərbaycan kinosu öz yaradıcılıq potensialı sayəsində qısa vaxt ərzində müəyyən uğurlar əldə etməyi bacardı.

...Müasir dövrdə milli kino sənətinin yeni inkişaf mərhələsi 1993–cü ildən hesablanır. Məhz, 1993–cü ilə qədər incəsənətin bu vacib sahəsi, sözün əsl mənasında, məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdi. Ulu öndər Heydər Əliyevin hakimiyyətə qayıdışı ilə milli kinomuzun da üfüqündə günəş doğdu. Bu sahədə ən mühüm uğurlardan biri "Kino haqqında" Qanunun qəbul edilməsi oldu. Bununla dövlət kinematoqrafın hüquqi bazasını yaratmış oldu. Qeyd edək ki, MDB ölkələri arasında Rusiyadan sonra yalnız Azərbaycanda belə bir qanun qəbul edilib. Azərbaycanda kino çəkilişlərinə dövlətin qoyduğu vəsait hər il daha da artmaqdadır. 2007–ci ildə bu sahəyə 3 milyon 300 min manat vəsait ayrılıb. Bu vəsaitə uyğun olaraq əvvəllər 3–4 ildə cəmi 1–2 bədii film ekranlaşdırılırdısa, son 5–6 il ərzində 15 bədii film, həmçinin, bir neçə sənədli və cizgi filmləri çəkilib.

Azərbaycan Respublikasının dövlət başçısı İlham Əliyev Azərbaycan milli kinosunun respublikamızın mədəni həyatındakı əhəmiyyətini və gələcək inkişaf perspektivlərini nəzərə alaraq 2007–ci il fevralında "Azərbaycanda kino sənətinin inkişaf etdirilməsi haqqında" növbəti sərəncam imzaladı ki, bu sərəncam da kinomuzun maddi–texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə yeni bir təkan vermiş oldu. Ölkə başçısının imzaladığı sərəncamda kino sahəsində məsələlərin həlli kompleks şəkildə qoyulur. Yəni, kinostudiyanın binasının ən müasir tələblərə cavab verən formada yenidən qurulması, ən yeni texniki avadanlıqlarla təchiz edilməsi, kadr siyasətinin həyata keçirilməsi və digər bu kimi mühüm məsələlər öz əksini tapıb. Bundan sonra, xarici kinorejissorların respublikamızda kino çəkilişləri aparmaları və digər məsələlər öz həllini tapmaqdadır. Bundan başqa, sərəncamdan irəli gələrək "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının maddi–texniki bazasının müasir kino texnikası tələblərinə uyğun texnoloji avadanlıqla təchiz edilərək, dünya standartlarına uyğunlaşdırılması, respublikamızda kinoteatrlar şəbəkəsinin yenidən qurulması, o cümlədən, mövcud kinoteatr binalarında təmir–bərpa işlərinin aparılması və sair bu kimi işlər də uğurla həyata keçirilməkdədir. Dünyanın aparıcı kino şirkətlərilə müştərək filmlərin istehsalı da nəzərə alınmaqla, "Azərbaycan kinosu 2008–2018–ci illərdə" Dövlət Proqramının qəbul olunması ilə yanaşı, "Nizami" kinoteatrında müasir tələblərə cavab verən xidmət və texniki şəraitin yaradılması, Azərbaycan Dövlət Film Fondunun yeni binasının inşası kimi mühüm işlərdə başlanıb və artıq başa çatmaq üzrədir. Qeyd edək ki, Nizami kinoteatrı yalnız kinoteatr şəklində deyil, həm də tarixi bir abidə kimi qorunacaq.

Uğurlar və problemlər...

İnkişaf dövrünün ilk illərindən Azərbaycan öz kino sənətini dünya miqyasında nümayiş etdirib, müxtəlif beynəlxaq festivallarda uğurla iştirak edərək, mükafatlara sahiblənib. Milli kinonun inkişafı yönündə çalışanların əməyinin dəyərləndirilməsi üçün 1991–ci ildə Azərbaycan Kinematoqrafçıları İttifaqı tərəfindən "Qızıl Çıraq" Milli Kino Mükafatı təsis edilib. Maliyyə problemləri ucbatından üç il sonra mükafatın verilməsi dayandırılıb, ki, sonradan bərpası da yalnız 2003–cü ildə mümkün oldu. İnkişaf etmiş əksər ölkələrdən olan kino xadimlərini və kinematoqrafçıları Odlar yurdu Azərbaycanda bir araya toplayan, bu il isə onuncu yaşını qeyd edən "Şərq–Qərb" Beynəlxalq Bakı kinofestivalı da milli kinomuzun inkişafında özünəməxsus töhfələr bəxş etməkdədir. Dünya kinosunun incilərini Azərbaycan tamaşaçısına çatdıran festival, həm də dünya kinematoqrafçılarının diqqətini milli kinomuza yönəltməyə xidmət edir. Kino sahəsində əldə olunan uğurlarla bahəm, bəzi problemlər hələ də qalmaqdadır. Kinoşünasların fikrincə, hazırda kinomuzun əsas problemlərindən biri dublyaj işidir. Problemin həlli yalnız dublyajın mərkəzləşdirilmiş qaydada və ixtisaslı kadrlar tərəfindən həyata keçirilməsindədir. Bundan sonra, prokat problemi gəlir ki, zamanla bu məsələnin də çözüləcəyinə ümid bəslənilir.

Milli kinomuzun musiqi ahəngi...

Böyük ekrana ayaq açan, tamaşaçılarla vizual görüşə gələn bədii əsərlər və ssenarilərin qəlblərə daha həlim şəkildə yol tapmasında musiqinin rolu əvəzsizdir. Bu baxımdan da, dünya kino praktikasına nəzər salındıqda görünür ki, filmdə musiqinin mövzu ilə aktuallığı və uyğunluğuna böyük önəm verilir. Ekran işində hansısa bir obrazı açmaq məqsədilə filmin leytmotivi tapılmalıdır. Filmdə bir və ya daha artıq leytmotivin olması da normaldır. Bu bir növ filmdən asılı olan amildir. Milli kinomuzda musiqi–bəstəkar üslubunun formalaşması böyük rol oynayıb. Məhz kino spesifikası ilə ünsiyyətdə yeni dramaturji prinsiplər, ifadə vasitələrinin parlaqlığı, musiqi intonasiyasının tutumluluğu kimi cəhətlər formalaşıb. Bəstəkarlarımızın kinomusiqisi sahəsində aktiv fəaliyyəti 30–cu illərdən hesablanır. Daha öncələr də Bakıda çəkilən filmlərin nümayişi müxtəlif xarakterli musiqilə müşayiət edilib. Amma, musiqi fonu – milli musiqi həm Azərbaycan musiqi ansamblı, müğənni–xanəndələr, eləcə də, Avropa üslublu musiqi – pianoçuların, simli ansamblların çalğısı ilə yaradılıb.

İlk musiqi nümunəsi kimi dahi Ağarza Quliyevin quruluşunda ekranlaşdırılan Niyazınin "Almaz" filminə yazılan musiqini göstərmək olar. Bundan sonra, Səməd Mərdanovun 1939–cu ildə çəkdiyi "Kəndlilər"də xalq musiqisi nümunələrinə geniş yer ayrılıb. 1934–cü ildə ekranlaşdırılan "Azərbaycan İncəsənəti" filmində isə milli musiqi mədəniyyətinin böyük simaları – Üzeyir Hacıbəyov, Hüseynqulu Sarabski, Şövkət Məmmədova, Bülbül, Cabbar Qaryağdı, Qurban Pirimov və başqalarının fəaliyyəti işıqlandırılıb. Filmdə Şərqdə ilk olaraq– Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun", R.Quliyevin xüsusi olaraq Bakı üçün bəstələdiyi "Şahsənəm" operalarından fraqmentlər göstərilib.

Azərbaycan kino musiqisinin keyfiyyətcə yeni mərhələsi eyni zamanda milli bəstəkarlıq məktəbinin iki böyük nümayəndəsi – Qara Qarayev və Tofiq Quliyevin adı ilə bağlıdır. Hər iki bəstəkarın kino musiqisi sahəsində ilk sınaqları 40–cı illərə aiddir. Belə ki, Qara Qarayevin müxtəlif janrlı kinofilmlərə yazdığı musiqi yüksək bədii məziyyətləri, dramaturji vüsəti, parlaq ümumiləşdirici təsir gücü, əsl simfonik mahiyyətilə fərqlənib. Tofiq Quliyevin kino sahəsindəki çoxşaxəli fəaliyyətinə gəlincə, bəstəkarın dillər əzbəri olan ən populyar mahnıları "Bəxtiyar", "Qızmar günəş altında", "Telefonçu qız", "Onu bağışlamaq olarmı?", "Ögey ana", "Nəsimi" və "Qayınana" kimi bu gün də sevilərək izlənilən filmlərə yazılan musiqilər olub. Milli kinoya xüsusi töhfələr verən, öz bəstələrilə filmin dinamikliyinin və təbiiliyinə marağın artırılmasında Rauf Hacıyev, Fikrət Əmirov, Arif Məlikov, Emin Sabitoğlu, Aqşin Əlizadə və Polad Bülbüloğlunu nümunə göstərmək kifayətdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan kinosunun musiqi tərtibatı işinə milli bəstəkarlıq məktəbinin demək olar ki, bütün tanınmış nümayəndələri cəlb olunub. Azərbaycan kinosunun bəlkə də yeganə qüsursuz cəhəti onun kino musiqisidir. Digər tərəfdən, kino üçün bəstələnən musiqilər dövrün dəyişikliyilə də ayaqlaşmaq məcburiyyətindədir. Çünki ümumi musiqi dəyişikliyi, kino musiqisinə də sirayət edir.

Yeni Azərbaycan.- 2008.- 2 avqust.- S. 11.