Mirzəbəyli İ.

Qarabağ folkloru ümumtürk mədəniyyətinin ən zəngin nümunələrindəndir

Rusiya Federasiyasının Tümen vilayətində yaşayan soydaşımız Sahib Alıcanov 22 iyul Mətbuat Günü münasibəti ilə bu sətirlərin müəllifinə göndərdiyi məktubda bir neçə məqamdan söz açmaqla yanaşı, Qarabağ folkloru haqqında ona məlumat göndərməyimizi də xahiş edirdi: “Mən bilirəm, Qarabağ folkloru Azərbaycan və ümumtürk mədəniyyətinin bir parçasıdır. Ancaq buradakı dostlarımızla söhbət zamanı mən Qarabağ folklorunun daha zəngin olduğunu söyləmişəm. Əminəm ki, mənə bu arqumentimi sübut etməkdə yardımçı olacaqsınız”.
Sahib müəllimin işğal altında olan torpaqlarımız barədə belə canıyananlıqla, milli təəssübkeşlik və yurd sevgisi ilə danışmasını alqışlayırıq. Ona lazım olan ədəbiyyatı göndərəcəyik. Hələlik isə qəzet vasitəsiylə bu sətirləri ünvanlayırıq. Bir neçə il əvvəl Avropa rəsmilərinə yazdığım bu fikirlər qəzet məqaləsi deyil, sadəcə, milli təəssübkeşlik hissi ilə qələmə alınmış məktubdur.

Hörmətli Avropa rəsmiləri – siyasətçilər, diplomatlar, deputatlar, ekspertlər və həqiqəti söyləməyi sevən adi avropalılar! Biz bu məktubla sizə 50 milyonluq bir xalqın son iki əsrdə yaşadığı acı bir tarix haqqında böyük həqiqəti – ilk baxışda kiçik görünən, ancaq milli dəyərləndirmə baxımından möhtəşəm olan bir həqiqəti çatdırmaq istəyirik. Söhbət ondan gedir ki, Ermənistan Respublikasının öz himayədarlarının köməyi ilə Azərbaycan ərazilərinin 20 faizini işğal etməsi, eləcə də monoetnik dövlət yaratmaq məqsədi ilə azərbaycanlıların indi Ermənistan adlanan ölkənin ərazilərindən çıxarılması nəticəsində digər maddi və mənəvi dəyərlərimiz kimi folklorumuz da qəsb edilmiş, işğal altına alınmış, məhv olmaq təhlükəsi ilə üzləşmişdir.

İşğal edilmiş Dağlıq Qarabağ və ona bitişik ərazilərdə qalan folklorumuz haqqında həyəcan təbili çalmaq hər bir azərbaycanlının mənəvi borcudur. Həmin ərazilərdəki folklorumuza şəbihlər (dini mövzuda təşkil edilən xalq teatrıdır ki, həmin teatrlardan birinə tamaşa edən Aleksandr Düma heyrətə gəldiyini gizlədə bilməmişdi – “Savadsız xalq artisti əsl müharibə səhnəsini necə də təsirli yaratdı?”), kilimarası oyunları (Ağdam, Kəlbəcər və Laçında el şənliklərində artistlər kilimin arasında gizlənərək maral və ya dəvə fiquru yaradır, yeni ildən ruzi-bərəkət arzulayırdılar), çovkan və cıdır yarışları (təsadüfi deyil ki, şimallı-cənublu bütün Qafqazda Cıdır meydanı təkcə Azərbaycanın Şuşa şəhərində mövcuddur və Qarabağ atları bütün dünyada məşhurdur), muğam (böyük rus şairi Mixail Lermontov Azərbaycanda qarabağlılardan ibarət üçlüyün ifasında müğama tamaşa edərkən ağlamış, “sözünü başa düşə bilməsəm də, o, öz səsi və hissləri ilə necə böyük dərddən, qəmdən danışdı” – deyə ifaçıya yazığı gəldiyini söyləmişdi) və nəhayət, aşıq musiqisi (bütün Şərqin ən böyük və yeganə müəllifli bayatı yaradıcısı olan Sarı Aşığın məzarı işğal olunmuş Laçının Güləbird kəndində, təkcə haqq aşığı və böyük söz sənətkarı kimi deyil, eləcə də müdrik bir mütəfəkkir kimi tarixə düşmüş Aşıq Şəmşirin məzarı isə düşmən tapdağında olan Kəlbəcərin Ağdaban kəndindədir) – daxildir.
Bütün bunlar işğalda qalan torpaqlardakı folklorumuzun hamısı deyil. Lətifələr, müdrik pritçalar, nağıllar, dastanlar, xalq ənənələri (Qarabağ toyları bütün Şərqdə adla tanınır), şikəstə yaradıcılığı, təsnif qoşmaq, bir nəfərin beş-altı musiqi alətində ifa etməsi, deyişmələr, qıfılbənd söyləmələri, tostlar söylənilməsi (böyük Ukrayna şairi İvan Draç yazırdı ki, sən demə, məclisdə tost söyləməyin özü də bir mədəniyyət nümunəsi imiş. Bir şuşalı məclisdə 14 sağlıq dedi və sağlıqların hərəsi bir əsərin mövzusu idi) və başqa qeyri-maddi mədəniyyət nümunələrimiz artıq 15 ildir ki, düşmən işğalındadır.

Qarabağa iddia edən ermənilərin heç olmazsa bir nəfəri “Qarabağ şikəstəsi”ni nə zamansa ifa edibmi və ya ifa edə bilərmi? Əsla yox. Çünki Qarabağın torpağı, daşı, havası, suyu kimi şikəstəsi də bizimdir. Çünki ermənilər bu torpağa gələndə özləri ilə şikəstə, muğam yaradıcılığı deyil, fitnə-fəsad “yaradıcılığı” gətirmişdilər. Ancaq azərbaycanlıların 7 ritmik (zərb) muğamlarından biri olan “Qarabağ şikəstəsi”ni nəinki qarabağlılar, hətta təbrizlilər, gəncəlilər, şəkililər, bakılılar da çox böyük ustalıqla ifa edirlər. Təsadüfi deyil ki, Qarabağ folklorunun mühüm tərkib hissələridən olan “Qarabağ şikəstəsi”ndən (ağır tempdə, “Segah” üstündə, dörddə-iki ölçüsündə ifa edilir) Üzeyir bəy Hacıbəyov “Əsli və Kərəm”, Müslüm Maqomayev “Şah İsmayıl”, Zülfüqar Hacıbəyov “Aşıq Qərib”, Qliyer isə “Şahsənəm” operalarında istifadə etmişlər. Deyilənə görə, “Kəsmə şikəstə”, “Simayi şəms” və “Arazbarı” ritmik muğamları da Azərbaycanın digər ərazilərində deyil, bilavasitə Qarabağda yaranmışdır. Qarabağda və eləcə də bütün Azərbaycanda mövcud olan 7 əsas muğam dəstgahının – muğam biliciləri həmin dəstgahları bu şəkildə sıralayırlar – “Rast”, “Şur”, “Segah”, “Çahargah”, “Bayatı-Şiraz”, “Şüştər” və “Humayun” – heç olmasa birini nə zamansa bir erməni oxuyubmu? Əsla yox. Necə də ifa etsin? Kim özgənin musiqisini həmin musiqi sahibinin özü kimi ifa edə bilər? Ancaq diqqət yetirin, Hacı Hüsü, Cabbar Qaryağdıoğlu, Məşədi İsi, İslam Abdullayev, Keçəçioğlu Məhəmməd, Məşədi Məmməd Fərzəliyev, Bülbül, Seyid Şuşinski, Bülbülcan, Zülfü Adıgözəlov, Xan Şuşinski, Sara Qədimova, Arif Babayev, Qədir Rüstəmov, Səxavət Məmmədov, Mənsum İbrahimov və digər onlarla ustad muğam ifaçılarının hamısı Qarabağ torpağının yetişdirmələridir. Hatta Qarabağda “Segah İslam”, “Zabul Qasım”, “Haşım Segahı” kimi şərti adlar formalaşmışdır. Təsadüfi deyil ki, müasir Azərbaycan tarının atası kimi qəbul edilən böyük sənətkar Sadıq Əsəd oğlu – Sadıqcan da Qarabağda doğulub böyümüş, özünə və tarına dünya şöhrəti qazandırmışdır.

Qarabağ Azərbaycan ərazisində Kiçik Qafqaz dağlarından başlayaraq Kür və Araz çayları arasındakı ərazini əhatə edir. Bütün Şərqdə məşhur olan “Arazbarı” ritmik muğamı da məhz burada – Qarabağın Araz sahilində yerləşən Arazbar kəndində yaranmışdır. Adı tarixi mənbələrdə hələ 12-ci əsrdən başlayaraq çəkilən Qarabağ bu gün dünya tarixində ən hörmətli bir ünvan kimi yaşayır. Çünki Avrasiyadakı ən qədim insan məskənlərindən biri məhz burada – Füzuli rayonundakı “Azıx” mağarasında aşkar edilmişdir. Bu qədimlik Qarabağ folklorunda da özünü açıq şəkildə göstərir. Bu diyarın görkəmli şair və yazıçıları – Qasım bəy Zakir, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Firudin bəy Köçərli, Üzeyir və Ceyhun Hacıbəyovlar, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Süleyman Sani Axundov və digər mütəfəkkirlər öz yaradıcılıqlarında Qarabağ folklorundan kifayət qədər bəhrələnmişlər. Dahi Azərbaycan bəstəkarı Üzeyir bəy Hacıbəyov Qarabağ folklorunu yüksək qiymətləndirərək söyləmişdir ki, bu folklor o qədər zəngindir ki, biz ondan yazılı sənət nümunələrində istifadə etdikcə o, daha da çoxalır, artır, tükənməz olur.

Məqamdan istifadə edərək qeyd etmək istəyirik ki, erməni işğalı nəticəsində bizim təkcə folklorumuz deyil, elə saysız qədər maddi-mədəniyyət nümunələrimiz də düşmən tapdağı altında qalmışdır. Təkcə İrəvanda və Zəngibasarda azərbaycanlılara məxsus 830 məscid, həmçinin qəbiristanlıqlar məhv edilmişdir. Ümumiyyətlə, Ermənistan dövləti tərəfindən işğal edilmiş ərazilərimizdə yüzlərlə tarixi-mədəni abidə, 100 mindən artıq tarixi əhəmiyyətli eksponatın toplandığı 22 muzey, 4,6 milyon kitab fondu olan kitabxanalar, 808 klub müəssisəsi, 8 mədəniyyət və istirahət parkı, 85 musiqi məktəbi, 100 mindən çox mebel və avadanlıq, 5640 musiqi aləti, 481 kinoqurğu və sair varidat qalmışdır. Qeyd edək ki, bu rəqəmlər təkcə mədəniyyət sahəsini əhatə edir. Səhiyyə, təhsil, idman müəssisələri, fabrik-zavodlar, iqtisadi əhəmiyyətli varidatlar isə xüsusi hesablama tələb edir.

Çox təəssüf və təəccüblə qeyd edirik ki, dünya birliyi bu haqsızlığı və həyasızlığı hələ də aradan qaldıra bilmir. Bütün beynəlxalq təşkilatların rəsmiləri “Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa edilməlidir” – bəyanatını verməklə kifayətlənirlər. Ortada isə konkret heç bir nəticə yoxdur. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, 874 və 884 nömrəli qətnamələrinə Ermənistan rəhbərliyi tərəfindən məhəl qoyulmaması dünya ictimaiyyətini qətiyyən narahat etmir. ATƏT-in, İslam Konfransı Təşkilatının, Avropa Şurasının və digər beynəlxalq təşkilatların Ermənistandan Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünə və suverenliyinə hörmət edilməsini tələb edən çoxsaylı qərar və qətnamələr qəbul etməsi də tarixi faktdır. Çox təəssüf ki, həmin sənədlərin heç biri icra edilmir. Amma dünya belə qalmayacaq. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin yeritdiyi siyasət haqq-ədaləti bərpa edəcəkdir.

Sonda qeyd edək ki, xain düşmənin işğal etdiyi Azərbaycan torpağındakı folklorumuz düşmən istilasında olsa da qətiyyən azalmır, tükənmir. Çünki folklor xalq yaradıcılığıdır və murdar siyasətçilərin monoetnik dövlət yaratmaq üçün Ermənistandan qovduğu soydaşlarımız kimi Qarabağdan məcburi şəkildə köçkün düşmüş vətəndaşlarımız da özlərində zəngin folklor xəzinəmizi yaşadırlar. Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyevanın Qarabağ folklorunun qorunması, inkişaf etdirilməsi və gələcək nəsillərə çatdırılması üçün atdığı addımlar təkcə qarabağlılar tərəfindən deyil, eləcə də bütün soydaşlarımız tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır. Mehriban xanımın təşəbbüsü ilə hazırlanıb ərsəyə gətirilmiş “Qarabağ xanəndələri” albom-kitabı milli-mənəvi sərvətlərimizin qorunub saxlanılmasına çox böyük töhfədir.

Xalqımızın qeyri-maddi mədəni irsinin mühüm tərkib hissəsi olan Qarabağ folkloruna bədnam qonşuların haram əli, çirkin niyyəti müdaxilə etsə də, bu təmiz sərvət heç zaman öz böyüklüyünü və ülviliyini itirməyəcəkdir. Çünki Qarabağ folkloru Azərbaycan xalqının damarında, qanında, qan yaddaşında yaşayır. Çünki Qarabağ folkloru ümumazərbaycan, ümumtürk mədəniyyətinin ən zəngin nümunələrindəndir.

Xalq qəzeti.- 2008.- 10 avqust.- S. 6.