Kompyuter proqramları
- konkret məsələnin həllini təmin edən
kifayət qədər tam kompyuter təlimatları
yığımıdır. Proqramlara çox zaman
əlavələr də deyirlər. Üç cür proqram
mövcuddur: Sistem proqramları, tətbiqi proqramlar, alqoritmik
dillər proqramı.
Sistem proqramları - əməliyyat sistemləri,
müxtəlif translyatorlar, drayverlər, xidməti (servis),
konvertasiya (şriftin dəyişilməsi) və s.
proqramlardır.
Tətbiqi proqramlar - hər hansı bir
məsələnı həll etmək üçün
istifadə olunur (mətn redaktorları, elektron
cədvəllərlə işləmək üçün
proqramlar, verilənlər bazası, tərcümə
proqramları, kompyuter qrafikası, arxiv proqramları və s.).
Tətbiqi proqramlar özləri
də tiplərə bölünürlər: Əsas
tətbiqi proqramlar və köməkçi proqramlar
(utilitlər). Utilit - konkret işi görən və ofis
proqramlarına daxil edilən xüsusi proqramdır. Qeyd
edək ki, əsas proqramlardan əlavə köməkçi
proqramlar da mövcuddur ki, onların da
özünəməxsus funksiyaları var.
Köməkçi proqramlar
· Graph proqramı - rəqəmləri qraf şəklində
göstərir.
· Organization Chart - müxtəlif sxemlərin
yaradılmasında, məsələn təşkilatın
struktur sxeminin yaradılmasında istifadə olunur.
· Equation Editor - müxtəlif riyazi ifadələrin
yazılması üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
· WordArt - loqotip və sərlövhələr
üçün nəzərdə tutulmuş rəqəm
və sözləri müxtəlif formalarda təqdim edir.
· ClipArt Gallery - müxtəlif şəkillər daxil
edilmiş kataloqlara baxış keçirmək və
sənədə istənilən təsviri daxil etmək
mümkündür.
· Digər utilitlər: simvollar cəd-vəli, WordPad,
Paint, Bitmap İmage, Calendar Control, MS Equation.3, MS PhotoEd.3 və
s.
Alqoritmik dillər proqramı
Alqoritmik dillər proqramı - hər
hansı proqram dili üçün nəzərdə
tutulmuş proqramlar.
Bundan başqa, digər proqramlar da
mövcuddur. Məsələn, kompyuter
oyunlarının bir proqram olduğu haqda qeyri-peşəkarlar
lap elə adi istifadəçilər xəbərsizdirlər.
Halbuki, kompyuter oyunları özləri də bir
proqramdır. Özü də bu tip proqramlar kompyuter
qurğularını test etmək üçün ən
yaxşı üsuldur. Belə ki, işdə
yüksək surət, daha çox yaddaş və
yaxşı qrafika tələb edir.
Proqramların əsas funksiyaları:
* Proqramların əməliyyat yaddaşına
köçürülməsi və onların tətbiqi
* Standartlara cavab verən informasiyanın daxil edilməsi
və çıxarılması qurğularının
istifadəsinin mümkün edilməsi
* Kompyuterin əməli yaddaşının idarə
edilməsi
* Kompyuterin sabit yaddaşının idarə edilməsi
* İstifadəçi ilə kompyuter arasında
qarşılıqlı əlaqənin yaradılması
Əlavə funksiyalar:
* Bir neçə əməliyyatın parallel olaraq
yerinə yetirilməsi
* Proseslər arasında bağlantının/qarşılıqlı
əlaqənin qurulması
* Kompyuterlər arasında
bağlantının/qarşılıqlı əlaqənin
qurulması (şəbəkə)
* Sistemin sıradan çıxmağının,
informasiyanın itirilməsinin/ikinci şəxsin əlinə
keçməsinin qarşısının alınması
* Qoşulmaların idarə edilməsi
* Əməliyyat sistemlərinin təsnifatı
* Əməliyyat sistemlərinin aşağıdakı
növləri mövcuddur:
* sistemlə eyni vaxtda işləyən
istifadəçilərin sayına görə:
biristifadəçili, çoxistifadəçili;
* sistemin idarə olunması ilə eyni vaxtda yerinə
yetirilən məsələlərin sayına görə:
birməsələli, çoxməsələli;
* prosessorların sayına görə: birprosessorlu,
çoxprosessorlu;
* prosessorun mərtəbələrin sayına görə: 8 -
mərtəbəli, 16 - mərtəbəli, 32 -
mərtəbəli, 64 - mərtəbəli;
* interfeysin tipinə görə: əmrli və
obyektyönlü;
* informasiya emalı rejiminə görə: paket emallı, vaxt
bölgülü, real vaxt miqyaslı;
* resurslardan istifadənin tipinə görə:
şəbəkə, lokal.
* Şəbəkə ƏS-ləri
əksər hallarda şəbəkə üçün
nəzərdə tutulmuş, olduqca güclü bir və ya daha
çox kompyuter-serverlərdə quraşdırılır.
Digər ƏS-ləri lokal sayılır və
ixtiyari kompyuterdə, həmçinin
şəbəkəyə işçi stansiya və ya klient
kimi qoşulmuş kompyuterlərdə də istifadə oluna
bilər.
Proqram növləri
Microsoft Windows
Kompyuterlərdə bir neçə tip əməliyyat
sistemlərindən istifadə edirlər: UNİX, DOS, MS DOS,
OS/2, Windows 9x, Windows 95/98/Me/2000/XP. Fərdi
kompyuterlərdə əsasən Windows 9x (1995-ci ildə
yaradılmışdır) əməliyyat sistemi proqram
təminatından geniş istifadə olunur. Windows 9x çoxməsələli əməliyyat
sistem olub, qrafiki pəncərə istifadəçi
interfeysinə malikdir.
Linux
MSDOS (QDOS) əsasında: Microsoft Windows (+1993 Windows NT
3.1, NT 3.5, Windows 95, NT 3.51, NT 4.0, Windows 98, Windows 2000, Windows ME,
Windows XP, Windows Server 2003, Windows Vista...)
Virus proqramları və ya kompyuter virusları
Virus proqramları və ya
kompyuter virusları - müxtəlif vasitələrlə bir
kompyuterdən digər kompyuterə keçməyə cəhd
edən, verilənlərin korlanmasına (dəyişdirilməsi
və ya silinməsi) gətirən və ya
istifadəçinin işinə mane olan, digər proqramlarda
gizlənmiş kiçik həcmli proqramlardır. Virus proqramları
özünü təxminən bioloji virus kimi aparır:
çoxalır, maskalanır və ziyanlı təsirlər
göstərir.
Virus özgə
disketlərdən, elektron poçt və ya digər İnternet
resurslarından istifadə edilən zaman təhlükə
yarada bilər, bu zaman lazım olmayan və
tanımadığınız məktub və kompyuter
virusları şəklində ortaya çıxa bilər. Qeyd
edək ki, kompyuter virusları təxminən 1980-ci illərin
əvvəllərində meydana çıxmışdır.
«Kompyuter virusu» termini 1984-cü ildə ABŞ-da
keçirilən informasiya təhlükəsizliyi üzrə
7-ci konfransda Fred Koen tərəfindən
işlədilmişdi.
Virus proqramlarının təsnifatı
Virusları aşağıdakı
əlamətlərə görə təsnif etmək olar:
· yaşayış mühitinə
görə: fayl virusları (com, exe, bat, doc virusları),
yükləmə virusları, makro viruslar;
· yaşayış mühitini
yoluxdurma üsuluna görə: rezident və qeyri-rezident;
· əməliyyat sisteminə
görə: MS-DOS virusları, Windows virusları, *NIX
virusları və s.;
· destruktiv imkanlarına görə:
ziyansız, təhlükəsiz, təhlükəli, çox
təhlükəli;
· virus alqoritminin
xüsusiyyətlərinə görə: «tələbə»
virusları, kompanyon-viruslar, «soxulcanlar» (worm), «stels»-viruslar
(«görünməz» viruslar), «polimorf»-viruslar
(özüşifrlənən viruslar), şəbəkə
virusları və s.
Virusların yaradılması
Hər gün 10-15 yeni
növ virus meydana çıxır. Virusların
miqdarı həndəsi silsilə üzrə artır. Bunu statistika və real həyat təsdiq edir. 1990-cı ildə təxminən 500 virus, 1992-ci
ildə - 3 000, 1994-cü ildə - 5 000, 1996 - 9 000, 1999 - 30 000,
2001 - 50 000, 2004-cü ildə 112 000-dən çox virus
məlum idi.
Kompyuter viruslarının
sayının artması ilk növbədə onunla
bağlıdır ki, proqramlaşdırmanı bir
qədər öyrəndikdən sonra istənilən
şəxs virus yaza bilər. Bu
işdə ona leqal və qeyri-leqal ədəbiyyat,
virusların yazılması üçün xüsusi proqram
təminatı kömək edə bilər. Hətta müxtəlif mutasiya generatorları
mövcuddur ki, birinci kurs tələbəsinin
yaratdığı sadə virusdan onun köməyi ilə
mürəkkəb virus yaratmaq olar.
Virusların yayılması
Şəbəkə və
kommunikasiya texnologiyalarında hər bir yenilik virusların
yaradılması və yayılması üçün yeni
imkanlar, yollar açır. Yaxın
vaxtlara kimi viruslar disketlər və digər
daşıyıcılar vasitəsi ilə
yayılırdı, İnternet viruslar üçün
geniş magistral açdı. Kompyuter
virusları İnternetdə bioloji virusların real dünyada
yayılmasından daha sürətlə yayılır. 2003-cü ildə Slammer “soxulcanı” 10 dəqiqə
ərzində 75 min kompyuter yoluxdurmuşdu.
1999-cu ildə ilk
dəfə dünya miqyasında virus epidemiyası
yaranmışdı. Melissa virusu on
minlərlə kompyuteri yoluxdurmuş və 80 milyon dollar ziyan
vurmuşdu. Bu insidentdən sonra dünyada
antivirus proqramlara böyük tələb yarandı.
2000-ci ilin mayında Melissanın rekordunu bir neçə saat
ərzində milyonlarla kompyuteri yoluxdurmuş I Love You! virusu təzələdi. Praktik
olaraq virusla “yoluxdurmaq” mümkün olmayan fayl növü
qalmamışdır. Artıq mobil
telefonları və proqram təminatından istifadə edən
digər qurğuları yoluxduran viruslar da sürətlə
yayılır.
Virus müəllifləri
təkcə texnoloji zəifliklərdən deyil, “psixoloji”
zəifliklərdən də istifadə edirlər. Tədqiqatlar
göstərmişdir ki, Anna Kournikova, Sean Connery, Julia Roberts,
Elvis Presley Lives, Explicit Hot Porn kimi viruslardan əziyyət
çəkmiş hər beşinci İnternet istifadəçisi
edilmiş xəbərdarlıqlara baxmayaraq həmin adlı
qoşma faylları açmışdılar.
Virus proqramların məqsədi
Virus proqramları 3 məqsəqlə yaradılır:
intiqam, kommersiya, özünütəsdiq. Virusun
aşkar edilməməsi üçün o çox kiçik
həcmə malik olmalıdır. Odur ki,
virus proqramları çox zaman Asembler proqram dilində
yazılır.
Resursları maksimum
dərəcədə məhdudiyyətlə istifadə
etməniz məsləhətdir.
Antivirus proqramları
Antivirus proqramları -
kompyuter viruslarından mühafizə üçün
xüsusi proqramlardır.
Virus proqramlarını
aşkarlamaq və ləğv etmək üçün
antivirus proqramlarından istifadə edilir.
Viruslarla mübarizə proqramlarının bir
neçə növü var - skanerlər (başqa adı:
faqlar, polifaqlar), disk müfəttişləri
(CRC-skanerlər), rezident monitorlar və immunizatorlar.
Skanerlər- Antivirus skanerlərin iş prinsipi
faylların və sistem yaddaşının yoxlanmasına
və onlarda məlum və ya yeni (skanerə məlum olmayan)
virusların axtarışına əsaslanır. Məlum virusların axtarışı
üçün «maska»lardan istifadə edilir. Virusun maskası konkret virus üçün spesifik
olan müəyyən sabit kodlar
ardıcıllığıdır. Bir
çox skanerlərdə həmçinin «evristik skanlama»
alqoritmlərindən istifadə edilir, yəni yoxlanan
obyektdə komandalar ardıcıllığı analiz edilir,
müəyyən statistika toplanır və hər bir yoxlanan
obyekt üçün qərar qəbul edilir («ola bilsin yoluxub»
və ya «yoluxmayıb»).
Disk müfəttişləri- Disk
müfəttişlərinin (CRC-skanerlərin) iş prinsipi
diskdə olan fayllar və sistem sektorları üçün
CRC-cəmlərin (nəzarət cəmlərinin)
hesablanmasına əsaslanıb.
-Rezident monitorlar - daim operativ yaddaşda
yerləşən və disklə və operativ yaddaşla
aparılan əməliyyatlara nəzarət edən
proqramlardır. Məhz bu proqramlar sistemin real
yoluxma anına kimi virusu aşkarlamağa imkan verir
(əvvəlki ikisindən fərqli olaraq).
İmmunizatorlar- İmmunizatorların iki növü var:
yoluxma barədə məlumat verən immunizatorlar və
hər hansı növ virusla yoluxmanın
qarşısını alan immunizatorlar. Onlardan birincisi adətən faylların sonuna
yazılır və hər dəfə fayl işlədikdə
onun dəyişməsini yoxlayır. Bu
immunizatorların bir nöqsanı var - stels-virusla yoluxma
barədə məlumat verməyə qabil deyil. Buna görə bu immunizatorlar hazırda praktikada
istifadə edilmir. İkinci növ
immunizator sistemi hər hansı müəyyən növ virusla
yoluxmaqdan mühafizə edir. Diskdə
fayllar elə modifikasiya edilir ki, virus onları artıq
yoluxmuş fayl kimi qəbul edir. Rezident
virusdan mühafizə üçün kompyuterin
yaddaşına virusu imitasiya edən proqram yüklənir.
Virus işə düşdükdə onunla
rastlaşır və hesab edir ki, sistem artıq yoluxub.
Populyar antivirus proqramları
Dr. Solomon, Norton AntiVirus,
Doctor Web, Aidstest, AVP, AntiViral Toolkit Pro Scaner, Antivirus Kaspersky
Personal, Nod 32.
Mühafizəçi proqramlar - RAM-da yerləşir,
yalnız tapır: AntiViral Toolkit Pro Monitor.
Yuxarıda da qeyd olunduğu
kimi hər bir proqramın öz funk-siyaları var.
Bəzən bu proqramların funkusiyalarını
bilməmək çoxsaylı səhvlərə gətirib
çıxarır. Texnologiya əsrinin bizə
verdiyi unikal imkanlar, təəssüf ki, bəzi hallarda bizi
risklərdən sığortalamır. Baş
verəcək risklərdən sığortalanmaq hər
birimizin öz əlindədir.
Rabitə dünyası.- 2008.- 21 avqust.- S. 11.