Kərimov R.

 

Naxçıvanın yaxın-uzaq mədəni tarixindən

 

Rəssam Nadir Axundov

 

Naxçıvan dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli mədəni-tarixi abidələr diyarı olmaqla bəşər mədəni irsi tarixində özünəməxsus yer tutmuşdur. Rəvayətlərdən və tarixi mənbələrdən belə məlum olur ki, baş verən mədəni-tarixi hadisələrin bir çoxu bu torpaqla bağlı olmuş və mədəniyyətimizin inkişafında Naxçıvan məfhumu, Naxçıvan varlığı mühüm rol oynamışdır.

Nuh peyğəmbərin gəmisinin burada lövbər salması və qəbrinin Naxçıvan şəhərində olması, müqəddəs Qurani-Kərimdə adı keçən "Əshabi-Kəhf"-in Naxçıvan şəhərinin təxminən 13 km-liyində, Gəmiqayada aşkar edilmiş qayaüstü rəsm əsərlərinin, müxtəlif dövrlərə aid nekropol və yaşayış məntəqələrinin, 1100-dən artıq mədəni-tarixi abidələrin Naxçıvan Muxtar Respublikasında günümüzədək qorunub saxlanılması dediklərimizə əyani sübutdur. Bəlkə də buna görədir ki, bir çox elm və sənət adamları burada dünyaya göz açmış və Azərbaycanda mədəni mühitin formalaşmasında müstəsna rol oynamışlar.

Əsrlər keçdikcə mədəni tariximiz Dədə Qorqud boylarında, folklor yaradıcılığında, aşıq və xalq dastanlarında, nənələrimizin toxuduğu xalçalarda, miniatür sənətində, misgərlərin əl işlərində, Əbubəkr Əcəmi Naxçıvaninin memarlıq incilərində, Nəsirəddin Tusinin riyazi hesablamalarında, şair və yazıçılarımızın əsərlərində, rəssamlarımızın tablolarında öz əksini tapmışdır. Bu gözəl ənənə tarixən olmuş və bu gün də davam etməkdədir.

Fikrimizi aydınlaşdırmaq üçün təkcə XIX əsrin ikinci yarısında Naxçıvanda doğulub boya-başa çatmış və Azərbaycanda yaradıcılıq dəsti-xəttilə sayılıb-seçilən naxçıvanlı sənət, söz ustadları və yaradıcı ziyalılarından bir qrupunun: Eynəli bəy Sultanov, Cəlil Məmmədquluzadə, Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Tağı Sidqi, Bəhruz Kəngərli, Hüseyn Cavid, Məmməd Səid Ordubadi, Kazım Ziya, Böyük xan Naxçıvanlı, Rza Bacıoğlu, Mirzə Cəlil Şürbi, Rza Təhmasib və başqalarının adını qeyd etmək kifayətdir. Mədəni tariximizin abı-havasından bəhrələnən ziyalılar yaradıcılıq estafetini günümüzədək daşımış və yetişməkdə olan yeni nəslə təqdim etməyi bacarmışlar.

Bu baxımdan məktəbin yetirmələrindən biri olan, sənətilə Azərbaycanda, keçmiş SSRİ məkanında, xarici ölkələrdə ad-san qazanmış, şöhrət tapmış gözəl rəssam, qayğıkeş müəllim Nadir Səfərəli oğlu Axundovla oxucularımızı yaxından tanış etmək yerinə düşərdi.

Nadir Axundov 1925-ci ildə Naxçıvan şəhərində dünyaya göz açmışdır. 3 yaşından ata-ana nəvazişindən məhrum olan balaca Nadir rahatlığı xalası Münəvvər xanımın ana laylalarında tapmışdır. Təsadüfi deyil ki, əli karandaş tutandan son rəsm əsərinədək, rəssamın "Ana" mövzusunda çəkdiyi əsərlərin hamısında Münəvvər xanımın surəti dayanır.

Balaca Nadirin rəssamlığa olan həvəsini hiss edən xalası sevincini həyat yoldaşı, Məşədi Musa ilə paylaşır. Çox çəkmədən Nadirə rəssamlıqla məşğul olmaq üçün lazımi ləvazimatlar alınır. 7 yaşlı balaca rəssam o gündən gördüklərini, xəyalında canlandırdıqlarını kağız üzərinə köçürməyə başlayır. Təəssüf ki, uşaqlıq əsərlərinin bir çoxu qorunub saxlanılmamış və ya sonralar müəllif tərəfindən məhv edilmişdir. 14 yaşınadək xalası, sevə-sevə "Əmi" deyə müraciət etdiyi Məşədi Musa və xalası uşaqları ilə birlikdə olan gənc rəssam artıq sənəti üzrə təhsil almaq, peşəsinə dərindən yiyələnmək və peşəkar bir rəssam olmaq arzusu ilə yaşayırdı.

1938-ci ildə Nadir Bakıya oxumağa yollanır. Fikirində müəyyən bir təhsil ocağı olmadığından, o, getdiyi yerin adını belə yaxınlarına söyləyə bilmirdi. Təkcə onu bilirdi ki, dünyanın harasında olursa-olsun, o, rəssamlıq məktəbinə daxil olmalı və rəssamlıq sənəti üzrə təhsil almalıdır. O vaxt çoxları bunu gənclik həvəsi, hesab edərək, Nadirə uzaqlara getməməyi tövsiyə edirdi. Bir neçə ay Bakı mühiti ilə tanış olan gənc rəssam Sankt-Peterburqa (Leninqrada) yola düşür. Burada o, Leninqrad Orta Rəssamlıq Məktəbinə daxil olaraq dəzgah boyakarlığı və qrafika janrları üzrə sənətin sirlərinə yiyələnməyə başlayır. O zamanlar Nadirin ağlına belə gəlməzdi ki, illər ötəcək və onun adı Leninqradda təhsil alan ilk naxçıvanlı rəssam kimi tarixə düşəcək.

Yaradıcılıqla zəngin olan tələbəlik illəri bir-birini əvəz etdikcə, gənc rəssam sənətini püxtələşdirir, rənglər aləminə dalaraq onların işıqda, kölgədə əsil rəngini duymağa, hiss etməyə və ən nəhayət, həqiqi çalarları tapmağa can atırdı. Bununla yanaşı, o, rəssamlıq nəzəriyyəsini, texnikasını, dərindən öyrənərək yaratdığı əsərlərdə tətbiq etməyə çalışırdı. Lakin qəfil başlanan müharibə gənc rəssamın yaradıcılığını yarımçıq qoyur. O, məktəbi bitirər-bitirməz rəssam fırçasını, silahla əvəz etməli olur. 1941-ci ildə Leninqraddan cəbhəyə yollanan Nadir yalnız 1945-ci ilin sonunda ordudan təxris edilir. Ağır keçən müharibə illərini, bir az da olsa unutmaq, istrahət etmək məqsədilə Nadir Axundov Naxçıvana, doğma ocağına qayıdır.

Naxçıvanda yaşadığı qısa müddət ərzində Nadir Axundov yeni əsərlər üzərində işləməklə yanaşı, rəssamlıq nəzəriyyəsini, texnikasını dərindən öyrənir və təhlil edir. Ciddi yaradıcılıqla məşğul olmağa şərait olmadığından rəssam, əsasən, rəsm janrına müraciət edir. O, yaxın qohumlarının portretləri üzərində işləyərək obrazların daxili aləmini, psixoloji vəziyyətini, xarakterik xüsusiyyətlərini göstərməyə çalışır. Maraqlıdır ki, 1960-1980-cı illərdə respublikada portret ustası kimi şöhrət qazanmış rəssamın bu janra müraciət etməsi, məhz həmin dövrə (1945-1946) təsadüf edir ki, bu da onun çəkdiyi portretlərlə subut olunur.

Yaradıcılıq uğurlarını davam etdirmək, sənət dostları ilə fikir mübadiləsi aparmaq, yenilikləri yaxından izləmək üçün Nadirə geniş yaradıcılıq mühiti və işgüzar şərait lazım idi. Bu məqsədlə rəssam 1946-cı ilin payızında yenidən Bakıya üz tutur. Onun buraya ikinci gəlişi artıq formalaşmaqda olan sənətkar gəlişi idi. Belə ki, rəssamın bu aləmdə kiçicik də olsa özünəməxsus yeri və sözü var idi. Qeyd etməliyəm ki, ali təsil ala bilməyən rəssam öz üzərində işləməklə, əsil həyat və sənət məktəbi keçmişdir. Bu yolda əldə edilən nailiyyətlər, hər şeydən əvvəl, onun iradəsinin, əzmkarlığının və prinsipiallığının töhfəsidir desək, səhv etmərik.

Çox keçmir ki, rəssam zəhməti öz bəhrəsini verməyə başlayır. Sənətkarın bu dövrdə çəkdiyi əsərlərdən "Oğlan" (1948), "Mənim dostum" (1949), "Aftoportret" (1952), "Bibi" (1953), "Yuxu" (1957) və digərləri müxtəlif sərgilərdə nümayiş etdirilərək Nadir Axundova Azərbaycan miqyasında şöhrət qazandırır. Əsərlərin xarakterik cəhəti onların paklığı, saflığı, həyat dolu yaşamı təcəssüm etdirməsindədir. Tablolara baxdıqca insanın qəlbi rahatlıq, sakitlik tapmaqla yanaşı, xeyirxahlıq, mehribanlıq və sevgi hissilə dolur.

1950-ci illərin ikinci yarısından 1960-cı illərin sonunadək Nadir Axundov sərbəst yaradıcılıqla yanaşı, pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olur. O, Yuri Qaqarin adına Bakı Pionerlər Sarayında rəsm dərnəyinə başçılıq edərək gənc nəslin rəssamlıq sənətinə yiyələnməsi üçün xeyli əmək sərf etmişdir. Dərs dediyi şagirdlərin əksəriyyəti bu sənətin davamçıları kimi Azərbaycan rəssamlıq məktəbinin inkişafına müsbət təsir göstərmişlər.

Yaradıcılığının çiçəklənən dövrünü yaşayan rəssam silsilə əsərlərilə pərəstişkarlarını sevindirir. 1950-ci illərin ortalarından Nadir Axundov Azərbaycanda, SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərində və xarici ölkələrdə keçirilən sərgilərdə bir-birindən dəyərli və məzmunlu əsərlərlə təmsil olunur. 1960-1985-ci illər ərzində rəssam 20-dən artıq sərgidə onlarla əsərini nümayiş etdirir. Bu arada onun Bakıda, Gəncədə və Naxçıvanda fərdi sərgiləri də təşkil olunur. Sərgilərdə rəsm, qrafika, linqravüra, boyakarlıq janrında işlənmiş əsərlərindən "Kitab oxuyan qız" (1952), "Qarpız yeyən oğlan" (1955), "Görüş" (1958),  "Rəfiqələr" (1959), "Arx kənarında" (1961), "Şlyapalı aftoportret" (1966), "Çadralı qadınlar" (1967), "Ana" (1967 və 1972), "Violnçel çalan Rablo Kazals" (1970), "Füzuli" (1976) "Qoca bağban" (1976), müəllifə böyük uğur gətirir.

Müxtəlif vaxtlarda Leninqrad, Daşkənd və Tblisidə təşkil edilmiş qrafika və linqravüra əsərlərindən ibarət sərgilərdə N.Axundov "Çay süfrəsi" (1961), "Çoban qız" (1961), "Kənd musiqiçiləri" (1966), "Dəniz kənarında qala" (1966), "Köhnə Bakı" (1967), "Dənizdə neft buruqları" (1969), "İçərişəhər" (1971), "Dəniz kənarında" (1976) və digər əsərlərlə təmsil olunaraq Bəhruz Kəngərli və Əzim Əzimzadə kimi sənətkarların təməlini qoyduğu, Azərbaycan rəssamlıq məktəbinin layiqli davamçısı olduğunu bir daha subut edir. Eyni zamanda, rəssamın əsərləri Almaniya, Kuba, Əlcəzair, Çexoslovakiya, Macarıstan, İtaliya, Finlandiyada nümayiş etdirilir.

Rəssamın yaradıcılığında müxtəlif yazıçıların əsərlərinə çəkilmiş illüstrasiyalar xüsusi yer tutur. Belə ki, yüksək peşəkarlıqla çəkilən illüstrasiyalar yazıçının fikri ilə üst-üstə düşərək əsəri tamamlayır, onunla vəhdət təşkil edir. Tağı Şahbazinin "Qayçı" (1966), Suleyman Sani Axundovun "Qaraca qız" (1966) hekayələrinə çəkilmiş illüstrasiyalar dediklərimizin bariz nümunəsi olmaqla Nadir Axundovun çoxşaxəli yaradıcılığının uğuru kimi qiymətləndirilməlidir.

Nadir Axundov yaradıcılığının hər dövründə olduğu kimi, yaşının dolğun çağında da tükənməz enerji, qüvvə ilə çalışır, düşündüklərinin hamısını kətan üzərinə köçürməyə tələsirdi. Bu ərəfədə rəssamın çəkdiyi uğurları əsərlərdən sevimli şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin portretini xüsusi qeyd etmək istəyirəm. Uzun illər xəyalında yaşatdığı bu arzunu sənətkar, nəhayət ki, 1990-cı ildə həyata keçirir. Şairi dərin düşüncələr içərisində təsvir edən rəssam, onun düşüncələrinin sanki yaxın gələcəkdə həyata keçirə bilməyəcəyindən narahatdır. Şairin qarşısındakı ağ vərəq və vərəqin üzərindəki toxunulmamış qələm buna işarədir. Kim bilir nəticə, bəlkə də, hər iki sənətkarın düşündüyündən daha yaxşı, daha sevindirici olacaqdır!

Hər yolun bir sonu olduğu kimi, haqqında bəhs etdiyimiz gözəl sənətkar, Naxçıvan rəssamlıq məktəbinin yetirmələrindən və davamçılarından biri olan Nadir Axundovun da yaşı ötdükcə, daxilində yaşatdığı yaradıcılıq dünyasından tədricən uzaqlaşıb, "yolun sonuna yaxınlaşırdı". Sənət dünyasından xəbərdar olanlar yaxşı bilirlər ki, yaradıcı insan üçün bu, necə qorxulu andır. Çox tədqiqatçılar bu anı ölümə bərabər bir an kimi qiymətləndirmişlər. 1990-cı illərin sonuna doğru sənətkar belə bir depresiyaya düşərək 19 may 1999-cu il tarixdə Bakı şəhərində dünyasını dəyişmişdir.

 

Səs.- 2008.- 2 dekabr.- S. 12.