Dadaşov A.

50 yaşlı "Ögey ana"

Düz yarım əsr bundan əvvəl "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının istehsalı olan "Ögey ana" bədii filmi ekranlara çıxdı. Bu gün də bədii dəyərini qoruyan ekran əsərinin quruluşçu operatoru Xan Babayev, bəstəkarı Tofiq Quliyevdir. Filmdə peşəkar aktyorlarla yanaşı, Bakıdakı 26 saylı məktəbin 5-ci sinif şagirdi Ceyhun Mirzəyev də çəkilmişdi. Moskvada Dövlət Teatr Sənəti İnstitutunun rejissorluq və aktyorluq fakültəsini bitirmiş, Bakı, Gəncə, Mahaçkalada bir sıra tamaşalara quruluş vermiş Həbib İsmayılov (1906-1966) 1943-cü ildən çalışdığı kinostudiyada bir neçə sənədli film çəkmişdi. Həbib İsmayılovun Anna Yanla yazdığı ssenari əsasında quruluş vediyi "Ögey ana" (1958) filminin mövzusu şifahi və yazılı ədəbiyyatda dəfələrlə təkrarlansa da, özünün yeni həlli ilə diqqəti cəlb edirdi. Hələ film istehsalata buraxılarkən gürcü rejissoru Tengiz Abuladzenin R.Caparidze ilə yazdığı bu mövzuda "Ögey uşaqlar" ssenariyə əsasən film üzərində çalışdığı üzə çıxmışdı. Ssenarinin müqayisə edilməsi üçün göndərildiyi "Gürcüstanfilm" kinostudiyasından gələn 29 may 1957-ci il tarixli məktubda "Bir birindən kəskin fərqlənən bu ssenarilərin birinin kənddə yeni ailənin qurulmasından, ögey ananın oğulluğunun sevgisini, inamını mühitin maneələrinə baxmayaraq qazanmaq cəhdindən, qalibiyyətindən, digərinin isə şəhərdə atanın qoyub getdiyi kimsəsiz uşaqlara sahib çıxan fədakar anadan bəhs etdiyi" təsdiqlənir. Filmdə atasının şəhərdən gəlişinə sevinərək geyinib-kecinib atlanaraq Qurbanəli kişi və çoban Ayazla pişvaza çıxan İsmayılın (Ceyhun Mirzəyev), onunla görüşə can atan atası Arifin (Fateh Fətullayev) yanındakı yad qadını, onun kiçik qızını çaşqınlıqla qarşılaması qarşıdurmanı dərhal nişan verir. Kəndin yeni həkimi Dilarə xanımın (Nəcibə Məlikova) həm də İsmayıla ana olacağını Qurbanəli kişinin dilindən eşidən İsmayılın atını minib aradan çıxması ilə kəndə gedən yolun qarşısını kəsən sıldırım qayanın təsviri dramaturji modelə qoşulacaq gələcək məkanı göstərir. Geoloqların dağlarda tapdıqları faydalı qazıntılara yolun məhz İsmayılın atasının açdığının bildirilməsi süjeti fabulaya bağlayır. Plov süzən Qəmər nənənin, Fatmanisə qarının (Nəsibə Zeynalova) heyrətlənməsinə, İsmayılın yaylağa qaçmasına rəğmən Arifin Dilarəni ruhlandırması ümidverici amilə çevrilir. Yataqda yuxulayan İsmayılı Arifə bənzədən Dilarənin nəvazişi ana kimi qəbul ediləcəyinə inamı artırır. Fırlanan oyuncaq meymuna, qol saatına sevinən İsmayılın atasının Cəmiləni öpməsinə qısqanması, bikefliyin səbəbini soruşan Qəmər nənənin kövrəlməsi, Fatmanisə qarının "Ax, ögey ana!" deməklə problemi qabartması melodramanın modelini cızır. Qol saatının Dilarə xanımın hədiyyəsi olduğunun bildirilməsi ilə yumşalan İsmayılın bir an fikrə gedərək atasından onu da tikintiyə aparmasını xahiş etməsi ögey ana ilə ağrılı yaxınlaşma prosesinə hələ hazır olmadığını bildirir. Səmədin, yol çəkməyə gedəcəyi ilə qürrələnən İsmayılı onun pis qiymətlərini yada salaraq: "Qol saatını ögey anan bağışlayıb?" deyə sancması, Dilarə xanımın tələb etdiyi gündəliyin gizlədilməsi, nəvəsinə qahmar çıxan Qəmər nənənin "Yetim balam" xitabı ilə yatağı yığışdırması, nümunə göstərilən Cəmilənin başına ağacdan almaların "yağması" strukturu nizamlayır. Gündəlikdəki ikilərdən xəbərdar olan Dilarə xanımın İsmayılı tikintiyə aparıb-aparmamasından asılı olmayaraq bu məsələnin Arifə bildirilməsində təkid etməsi gərginləşməni sürətləndirir. Gündəliyi ərinə verməklə satqın kimi qəbul edilən Dilarə xanıma Qəmər nənənin qəzəbi münaqişənin tərəflərini üz-üzə qoysa da, qızının ölümünə yanan anaya Arifin bəraət qazandırması, onu İsmayılın rəğbətini qazanacağına inandırması mövzunun həllinə yönəlir. Xorun sədaları altında tikintiyə yollananların fonunda heybəsini hazırlayan İsmayılın sonra çəpərə dırmaşaraq atasının dalınca hökürtü ilə ağlaması, Fatmanisə qarının "Ögey ana, ögey ana" sözlərindən sonra anasının portreti qarşısında diz çökərək qolundan çıxartdığı saatı Dilarənin üstünə atması əşyanı yeni kontekstdə canlandırır. Xorla oxuyaraq təcrübə sahəsində çalışan məktəblilərin arasında fəaliyyətsiz qalan İsmayıla Dilarə xanımın xahişi ilə hasarı rəngləmək üçün rəng və fırçanın verilməsi isə ideyaya doğru yolu səciyyələndirir. Mahnının mətnində İsmayılın tikintiyə getmədiyinə sataşan Səmədlə əlbəyaxa olmasına müdaxilə edən Dilarənin bir an əvvəl acıqlı halda dağlara üz tutaraq uçqun təhlükəsi altında asma körpüdən keçən İsmayılı səsləməsi gözlənilən əsas hadisələrin məkanına işarədir. Yaylağa qalxıb dərdini, evə qayıtmamaq qərarını çoban Ayaza danışan, ağsaqqalın oxumaq haqqında tövsiyəsini dinləyən İsmayılın çomağı götürüb sürünü otarması onun daxili təbəddülatlarının səngidiyini göstərir. Tikintidə çalışanların nahar fasiləsində üzünü təraş edən işçinin xanəndə Əbülfət Əliyevin səsilə: "O, körpəmin anasıdır" mahnısını oxuması ilə yenidən strukturda görünən Arifə ağsaqqal Hüseyn kişinin ona "bir evə dəyməsi, uşağın qayğısına qalması" barədə məsləhəti problemi göz önünə qaytarır. Qulaqlarında Arifin "Mənim ən böyük arzum budur ki, İsmayıl səni sevsin, səni "Ana" deyə səsləsin, sən də ona mehriban bir ana olasan" cümləsi səslənən Dilarənin Şövkət Ələkbərovanın səsilə "Laylay" oxuması nəzərdən qaçmır. İsmayılı fərsizlikdə günahlandıran Cəmilənin yarasa ilə cəzalandırılması personajlararası ziddiyyətin vizual həllini verməklə Dilarənin mövqeyini önə çəkir. Əlindən sapandı alınıb sındırılan İsmayılın dəftərə yazdığı "Ögey ana" kəlmələri mövzunu və filmin adını qabardır. Bu kəlmələri oxumaqla qəm dəryasına qərq olan Dilarəni pəncərə önündəki budaqların arasından seyr edən İsmayıl tamaşaçı mövqeyinin formalaşmasına imkan verir. Tikintidən gələn atanın baxmaq istədiyi gündəliyi gizlədən Dilarəyə rəğbəti yaranan İsmayılın bir əl hərəkətilə qlobusu fırlatması vizuallığı gerçəyə çevirir. Yağışlı havada, gecə vaxtı gələn Qurbanəli kişinin yaralanan Ayazın üstünə Dilarəni bir həkim kimi aparmaq istəməsi yeni hadisəyə keçid yaradır. Dostu Ayazdan nigaran qalan İsmayılın "Ayaz ölür?" sualı ilə ümid gözləməsi, Dilarə xanımın ona təsəlli verərək Qəmər nənəyə uşaqlardan muğayat olmağı tapşırması ziddiyyətin tərəflərini təmsil edən personajları fabula daxilində yaxınlaşdırır. Tufanlı havada Qurbanəlinin köməyilə asma körpünü çətinliklə keçən Dilarənin Ayazın imdadına çatması, özünü yaylağa çatdıran İsmayılın sağalan xəstədən "Anan məni ölümdən qurtardı" kəlmələrini eşitməsi mövzu həllinə istiqamətlənir. Aşığın oxuduğu "Cəlili" havasını dinləyənlərin fonunda İsmayılın quzulara baxması, asma körpünün ətrafında Dilarənin çəkməsinin bir tayını evə gətirməsi ideyanın reallaşmasına yönələn mərhələyə çevrilir. Güzgüdəki əksinə baxıb razılıqla gülümsəyən Dilarənin bağdan çiçək yığa-yığa "Mənlə danış, gül oğlum" mətnli mahnı oxuması, hədiyyə saatı qoluna bağlamaq istəyən İsmayılın vaxtilə "Ögey ana" yazdığı vərəqi cırıb atması dramaturji düyünün açılışına istiqamət verir. Meşədəki qaya parçası üzərində dərslərini hazırlayan İsmayılın hələ də ona "Ana" demədiyindən gileylənən Dilarəyə bozaran Qəmər nənənin "İsmayıl öz doğma anasını yaddan çıxarıb sənə ana deməyəcək" xəbərdarlığından sonra kamançanın həzin naləsi altında uşağın mərhum anasının portretini divardan çıxarıb uzun-uzadı nəzərdən keçirməklə tərəddüdünü göstərməsi dramaturji düyünün açılışını maneələri dəf etməklə həyata keçirir. Dərslərini hazırlaması barədə Dilarə xanımın məktubunu atasına çatdıraraq ağır texnikaya baxıb həvəslənməklə yolçəkən olacağını bildirən İsmayılın partlayıcılar üçün dəliklər açılan qayanın üstündəki pardaqlanmış çiçəkli kolun itburnu olduğunu öyrənməsi bu bitkinin dramaturji struktura qoşulmasını nizamlayır. "Kəndimiz" mahnısının meşədə gəzən İsmayılın dilindən səslənməsi epizodu nikbin notlarla tamamlayır. Tikintidən aldığı təəssüratı uşaqlarla bölüşən İsmayılı "Niyə doğma atanın yanında qalmadın, ögey anan yadına düşdü?" sözlərilə sancan Səmədlə növbəti qalmaqaldan sonra İsmayılın çayı keçməkdə kömək etdiyi Cəmilənin suya düşərək soyuqlayıb xəstələnməsi "bacı-qardaş" ziddiyyətinə sığal çəkməklə finala zəmin hazırlayır. Cəmilənin sağalması naminə həyatını təhlükəyə ataraq qaya üzərindəki itburnu çiçəklərini dərəndən sonra partlayışdan huşunu itirən İsmayılı Dilarə xanımın yenidən həyata qaytarması analıq hissinin əyani təzahürünə çevrilir. Və özünə gələn İsmayılın gözlərini açaraq Dilarəyə "Ana! Anacan!" deyərək onun boynuna sarılması ideyanın təntənəsinə çevrilir. Beləliklə, tarixən eyni - əsasən mənfi planda işlənmiş ögey ana personajı yeni bədii həllini tapır. Filmin müzakirəsi zamanı "ağlaşmanı ucuz melodramatizm sayan, uşaqlara pis təsir göstərəcəyini" vurğulayan dramaturq Sabit Rəhman gələcəyin aktyoru saydığı İsmayılı - Ceyhun Mirzəyevi studiyanın tapıntısı hesab edərək "Onun üçün məxsusi ssenarilər yazmaq gərəkdir" fikrini səsləndirir. Bu zəif ssenarinin istehsalata buraxılmasının səhv olduğuna əvvəldən diqqət çəkildiyini yada salan, Dilarə xanımın itirdiyi, İsmayılın tapdığı çəkmələri artıq, hasarın rənglənməsini, uşaqların dalaşmasını qeyri-dramaturji hesab edən Hüseyn Seyidzadə də "Oğlan tapıntıdır. O, hiss edərək oynayır" deməklə Ceyhun Mirzəyev üçün məxsusi ssenarilər yazılması fikrini dəstəkləyir. Filmdə musiqinin heç də həmişə yerində olmadığını bildirən Ədhəm Qulubəyov isə İsmayılın bəzən mənfi təsir bağışlamasında rejissoru günahlandırır. Filmdəki göz yaşları axıdılan epizodları saxlamağın tərəfdarı olan Muxtar Dadaşov: "Mahnılar isə həddindən artıq çoxdur. Onlara gərək yoxdur, bu operetta deyil axı!" cümlələrini səsləndirir. Sonda söz verilən Həbib İsmayılov deyir: "Deyilənlərdən belə çıxır ki, film alınmayıb, hamısını atmaq gərəkdir. Biz yoldaşların dedikləri barədə düşünərik, ayrı-ayrı məsləhətlərin xeyrinə əmin olsaq, şübhəsiz ki, nəzərə alarıq". Bundan sonra təkcə qəbiristanlıq səhnəsini atan rejissorun dözümü və qətiyyəti hələ də qocalmayan, maraqla baxılan bir ekran əsərini tamaşaçılara bəxş edir.

525-ci qəzet.- 2008.- 20 dekabr.- S. 21.