Respublika Prezidenti İlham
Əliyevin 19 dekabr 2007-ci il tarixli Sərəncamı ilə
Quba rayonunun Xınalıq ərazisi "Xınalıq"
Dövlət tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğu elan
edilmişdir. Sərəncamda qeyd
olunur ki, qədim tarixə malik, dəniz
səviyyəsindən 2300 metr yüksəklikdə
yerləşən Xınalıq kəndi
özünəməxsus coğrafi mövqeyə və unikal
memarlıq görkəminə malikdir. Burada orta
əsrlərə aid Atəşpərəst məbədi,
Xıdır Nəbi türbəsi, Şeyx Şahbuz, Əbu
Müslüm məscidləri, mağaralar və çox sayda
öyrənilməmiş arxeoloji abidələr mövcuddur.
Ölkə başçısının
qərarı ilə həmin ərazidə tarixi və
mədəniyyət abidələrinin qorunub
saxlanılmasını və mühafizəsini təmin etmək,
eləcə də burada turizmin inkişaf etdirilməsi
məqsədilə "Xınalıq" Dövlət
tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğu Mədəniyyət
və Turizm Nazirliyinin tabeliyinə verilmişdir. Maliyyə
Nazirliyinə tarix-memarlıq və etnoqrafiya qoruğunun
fəaliyyəti ilə bağlı tələb olunan
zəruri xərclərin 2008-ci il dövlət
büdcəsində nəzərdə tutulmasını
təmin etmək barədə tapşırıq
verilmişdir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Milli
Elmlər Akademiyası, Dövlət Torpaq və
Xəritəçəkmə Komitəsi Quba Rayon İcra
Hakimiyyəti ilə birlikdə qoruğun
sərhədlərinin müəyyən edilməsi
üçün müvafiq təkliflər hazırlayacaq.
Dağlar səltənətinin şah əsəri
Qafqazda Elbrus zirvəsindən sonra ən uca dağların
əhatəsində qərar tutmuş Xınalıq kəndi
Şah dağının, Şah düzünün və
Şahnabat çayının şah əsəridir.
Bir-birindən möhtəşəm və məğrur dağ
silsiləsinin qoynunda bir əfsanə kimi doğulub
ərsəyə gəlmiş bu əsərin müəllifi
təbiətin özü qədər qüdrətli və
qeyrətli qədim kətdid xalqıdır. Onlar
əsrlərlə yaşadıqları və indi dünyada
Xınalıq kimi tanınan obalarına Kətş
deyiblər. Kətş (Xınalıq) kəndinin sakinləri
bura haradan, nə vaxt və nə üçün
gəliblər sualına hələ dürüst cavab
verən olmayıb. Amma bir şey aydındır ki,
vəhşi təbiətlə təkbətək
qalmağı üstün tutmuş bu insanlar
əldən-ayaqdan uzaq, əlçatmaz, ünyetməz,
gümanagəlməz belə ucqar bir yerə elə-belə,
öz xoşlarına gələ bilməzdirlər. Görünür çox güclü bir
təcavüz və təpki, vəhşi təbiətin
özündən də amansız bir təhlükə
qədim kətdidləri bura gətirmiş, onları
dağlar səltənətinin ilk sakinlərinə
çevirmişdir. Əsaslı elmi arxeoloji qazıntılara
ehtiyacı olan Xınalıq qəbiristanlığı
kəndin özündən 7 dəfə böyükdür.
Kənd dörd tərəfdən qəbiristanlıqlarla
əhatə olunmuşdur. Zaman-zaman burada yaşayıb burada
dəfn olunmuş kətdidlərin Yarğandərə
deyilən yerdə üçmərtəbəli
qəbirləri üzə çıxmışdır. Bunlar
torpağın köksünə sığınmış
tariximizdir. Onların izi 5-6 min il əvvəllərə gedib
çıxır.
Dəniz səviyyəsindən 2.360 metr
hündürlükdə yerləşən
Xınalığı əhatə edən Şahdağ, Bazar
düzü, Tufan dağı əbədi buzlaqlar diyarıdır.
Bu dağ silsiləsi ümumi fonda əsl dağ sərgisidir.
Buradakı bir-birindən möhtəşəm və
əzəmətli, azman və nəhəng dağların
hər birinin özünəməxsus tərkibi və
təbiəti var. Yəni geoloji strukturuna görə də bu
dağlar çeşidli və bir-birindən olduqca
fərqlidir. Daş dağlar da var, torpaq dağlar da. Bunlar da
növbənöv və müxtəlifdir. Al-əlvan,
xınalı, qara, boz rəngli dağların hər birinin
öz xüsusiyyəti və öz "xasiyyəti" var.
Məsələn, Xınalıq kəndinin qərar tutduğu
Xınalıq dağı hava dəyən üst qatda daş
kömür kimi qəlpələnir. Bu, Qaragünel
yamacında daha aydın görünür. Sakinlər
kəndin girəcəyində maqnit olduğunu
söyləyirlər.
Kəndin məişəti, məşğuliyyəti və
memarlığı
Xınalıq kəndi bütün parametrlərinə
görə canlı bir əfsanədir. Burada hər şey
daş dilində danışır. Evlər, divarlar,
küçələr - hər şey hamar çay
daşı ilə hörülüb. Dağlar və daşlar
Xınalıqda vəhdət təşkil edir və onlar
birlikdə Xınalığın obrazıdır.
Xınalıq memarlığının təməlində də
həmin dağlar və daşlar dayanır. Sanki kənd
bütövlükdə daşla hörülmüş bir
beşikdir. Bu beşikdə həyət, həyətyanı
sahə anlayışı yoxdur. Qapı evdən birbaşa
daş döşənmiş küçəyə
açılır. Küçə
xınalıqlıların həm həyətidir, həm
də yolu. Başdan-başa daşa bələnmiş bu
"beşik"də yaşıllıq, çəmən,
otlaq, ağac, kölgəlik və s. bu kimi bitki növü
yoxdur. Bir-birinə oxşayan daş evləri sanki bir usta tikib.
Xınalıq evlərinin orijinallığı,
yığcamlığı və
çoxtəyinatlığı ondan ibarətdir ki, o, həm
həyəti, həm anbarı, həm əl daşını,
həm təndirxananı, həm də ilin bütün
fəsillərində ailənin rahat yaşamasına imkan
verən mənzili əvəz edir.
Xınalığın memarlığı kimi, məişəti
də etnoqraflar üçün hələ tam
öyrənilməmiş bir xəzinədir. Xınalıq
bələdiyyəsinin sədri Qəşəm Abayevin verdiyi
məlumata görə, hazırda kənddə 221 evdə 2147
nəfər xınalıqlı yaşayır. Təxminən
15-20 ev kimsəsiz və boş qalmışdır.
Sakinləri Quba, Xaçmaz, Qəbələ rayonlarına
və Rusiyaya köçmüşlər. Sovet
dönəmində Xınalıq da daxil olmaqla 7 kənd
(Dəhnə, Qrız, Cek, Əlik, Hanut və Qalaxudat) K.Dmitrov
adına sovxozda birləşmişdir. Əsrlərlə
qoyunçuluq əhalinin başlıca
məşğuliyyəti olmuşdur. O
dövrdə K.Dmitrov adına sovxozun təxminən 50 min
baş, sakinlərin isə birlikdə 25 min baş qoyunu
olmuşdur. 1991-ci ildə sovxoz iki yerə - Xanlar
Səfərəliyev adına və Xınalıq kənd
kolxozlarına bölünmüşdür. Ölkə müstəqillik
əldə etdikdən sonra Xınalıq kolxozuna
məxsus 51 min baş qoyun əmlak bölgüsü
əsasında Xınalıq camaatına
paylanmışdır. Müstəqillik dövründə
Xınalıq camaatının iqtisadi durumu xeyli
yaxşılaşmış, qoyunçuluq əhalinin maddi
vəziyyətinin yüksəlməsinə ciddi təsir
göstərmişdir. Hazırda təkcə Xınalıq
kənd sakinlərinin şəxsi
təsərrüfatlarında 54 min baş qoyun-quzu, 2.700
baş iribuynuzlu mal-qara var. Mütəxəssislərin
fikrincə, Xınalığın otlaq və yaylaq
potensialı burada daha çox heyvan saxlamağa imkan verir.
Sadəcə istək lazımdır.
Yaylaq və qışlaqları
Dədə-babadan qoyunçuluq və heyvandarlıqla
məşğul olan Xınalıq camaatı ilin bir
yarısını qışlaqda, digər yarısını
isə yaylaqda keçirməyə adət edib. Hər il
oktyabrın 1-dən 15-dək qoyun sürülərini
qışlağa endirən, may ayının 1-15-i arası
yaylağa çıxaran Xınalıq çobanları sovet
dövründə 40 qışlağa və 17 yaylağa hakim
kəsilirdilər. Qışlaqlar Hacıqabul, Əli
Bayramlı, Qobustan və Muşovdağın
ətəklərində yerləşirdi.
Yaylaq dövrü çobanlar üçün xanlıq
dövrüdür. Xüsusiyyətçilik
gələndən sonra yaylaqlar da bölünüb və
ayrı-ayrı adamların istifadəsinə verilib. İndi
həm dövlət, həm də bələdiyyə
ərazilərində Xınalıq çobanlarının
istifadəsində 30-dan çox yaylaq var. Suyu, havası, otu
və digər nemətlərinə görə onların
hər biri möcüzədir. Məsələn, Qocallıq
yaylağında quzu bir aya kökəlir. Qocal xüsusi
bitkidir, ot adıdır, onu insan da yeyir. Qarxımbiy
yaylağı burada yetişən bitkinin adından
götürülüb və o,
mədə-bağırsağın dərmanıdır.
Qarısum yaylağı donmayan, qara su çıxan yer mənasını
verir. Kahduman yaylağı otu bol olan yer deməkdir.
Mahaldırım yaylağı kükürdlü, qara
palçıqlı vulkanları ilə diqqəti cəlb edir.
Xınalıq yaylaqlarının hər biri azı bir bulaq
deməkdir. Hər bulağın da öz sehri, öz
hikməti var. Ona görə 6-7 ay qışlaqda və
koç səfərində olan çobanlar yaylaq
dövründə bu sirli-sehrli bulaqların suyundan içib
gümrahlaşır, azar-bezarı olanlar sağalır və
yenidən özlərinə güc-qüvvət
toplayırlar.
Xınalıq dili
Xınalıq dilini bəzi mütəxəssislər Ural dil
qrupuna aid edirlər. Bu dildə ismin 18 halı var. Xınalıq dilinin rus və ingilis dillərində
lüğət kitabları çap olunmuşdur. Çox
təəssüf ki, hələ Xınalıq-Aərbaycan dili
lüğəti tərtib edilməyib. Əgər
dilçilərimiz belə bir nəcib işə
təşəbbüs göstərsələr, bu, yəqin
ki, qədim türk tayfasının sirli
keçmişinə elmi işıq salar. Xınalıq dili
çoxsəsli dil kimi 76 hərflə ifadə olunur. Bu
dildə 28 sait var. Mərhum şair Rəhim Alxaslı bu
barədə xeyli tədqiqat işi aparıb və
müəyyən edib ki, Xınalıq dilində fellər
həm cinsə, həm də insan və heyvana görə
fərqlənir. Məsələn, "gəlir"
sözü qadın, kişi və heyvana görə
müxtəlif tərzdə səslənir.
Hazırda Xınalıq dili kənd məktəbinin 1-4-cü
siniflərində tədris olunur. Lakin bu tələbatı
ödəyən ədəbiyyat və dərslik hələ
yoxdur.
Ziyarətgahlar diyarı
Kənd icra nümayəndəsi Füzuli Şərifovun
verdiyi məlumata görə, hazırda Xınalıq
ərazisində 31 türbə və ziyarətgah var.
Onların 16-sı tikintisi olan ibadətgahlardır.
Qalanları isə əhali tərəfindən
müqəddəsləşdirilmiş ziyarət yerləridir.
Ötən ilin oktyabr ayında ölkə başçısı
İlham Əliyev və Heydər Əliyev Fondunun prezidenti,
Milli Məclisin deputatı Mehriban xanım Əliyeva
xınalıqlıların qonağı olmuşlar. Bu səfər
Xınalığın sosial-mədəni və iqtisadi
həyatında çox böyük intibah və
tərəqqiyə təkan verdi. Kəndə
abad yol, qaz, su xətti çəkilmiş, telefon-rabitə
xidməti əsaslı şəkildə
yaxşılaşdırılmış, təmirə
ehtiyacı olan qədim mədəniyyət-memarlıq abidələrinə
- Pirə Comərd (X əsr), Xıdır Nəbi (XV əsr),
Möhüc baba (XVI əsr), Şeyx Şalbuz (XVI əsr),
Şeyx İsrafil baba (XVII əsr), Əli Müslüm
(XVIII əsr) məscidlərinə diqqət artmış,
onlar turizm marşrutuna layiq obyektlər siyahısına
salınmışdır. Xınalıqda ibadətgahlar
çoxdur. Dağlılar son dərəcə çətin
və qarlı şəraitdə, dar gündə, dar ayaqda
həmin ziyarətgaha dərdlərini söyləmiş, imdad
diləmişlər. Ümidlərini, arzularını
bildirməklə təsəlli tapmışlar. Lakin
minilliklər boyu od yandıran, od paylayan Atəşgah
onların ən mötəbəri, ən
"müqəddəsi" sayılmışdır. Əsl
həqiqətdə isə Atəşgah təbiət
möcüzəsi, yanar odlar məkanıdır. Çox
yaxın vaxtlarda həm ölkəmizin, həm də dünyanın
hər yerindən bu gözəl diyara rahat gəlmək,
gəzmək, görmək və bu bənzərsiz
gözəlliklərdən yetərincə feyz almaq
mümkün olacaqdır.
Xınalığı Dövlət
tarix-memarlıq və etnoqrafiya qorugu elan etmək o deməkdir
ki, artıq bu əsrarlı ərazidə mövcud olan, lakin
hələlik kənar aləmə naməlum qalan bütün
qəribəliklər, hər cür heyrətamiz və orijinal
mənəvi-tarixi abidələr, ziyarət və ibadətgahlar, məbəd və mağaralar,
əhalinin qədim məişət və
məşğuliyyət ənənələri, ən
başlıcası, dili, məktəb, məscid və
mədrəsələri daha dərindən
öyrəniləcək, qorunacaq və dünyaya təqdim
olunacaqdır.
Azərbaycan.- 2008.- 10 fevral.- S. 3.