Məhərrəmova T.

Bir çərçivəyə yerləşməyən adam

İsmayıl Məmmədov: "Özüm üçün elə şərait quracağam ki,

emalatxanada qapalı qalacağam"

Rəssamın lazım gələndə hətta yaxınlarının və doğmalarının üzün bağlı bir dünyası var. Öz ürəyi istəyən vaxt orada təkdir, rənglərlə, fırçayla, kətanla üz-üzə, göz-gözədir. Rəssam İsmayıl Məmmədov yalnız bircə gün - 60 illik yubileyi münasibətilə martın 24-də Səttar Bəhlulzadə adına sərgi salonunda keçiriləcək fərdi sərgisində həmin dünyanın qapısını açıb içəri daxil olmağa hər kəsə izn verəcək. Hamını bu sirli dünyanın sehr və möcüzələri, ağrı-acısı, sevinc və əzabları ilə tanışlığa dəvət edəcək.

Sərgi - özünüifadə vasitəsi

- Heç kəsə sirr deyil ki, sərgilər hər bir rəssamın tanınmasında müstəsna rol oynayır. Bu baxımdan gələn ay təşkil edəcəyiniz fərdi sərginin həyatınızda hansı rolu var?

- Bir az inciyirəm ki, məni çox vaxt çoxlu rəsm çəkdiyimə görə qrafik sayırlar. Ya mənə teatr rəssamı, ya kitab rəssamı deyirlər. Mən bir çərçivəyə yerləşməyən adamam. Ona görə bu sərgini təşkil etmək istəyirəm ki, o genişliyi görsünlər.

1985-ci ildə Vəcihə Səmədova adına sərgi salonunda ilk fərdi sərgim keçirilib. Həmin sərgidə nümayiş etdirilən kompozisiyalar, portretlər yağlı boyalarla işlənmişdi. 1993-cü ildə ad günümə təsadüf edən ikinci fərdi sərgim keçirildi. Həmin sərgidə isə qrafik əsərlərim sərgiləndi. 1966-cı ildən "Gənclik" nəşriyyatında kitab qrafikası ilə məşğul olmuşam. 40-dan çox uşaq kitabı hazırlamışam. Ancaq bu işi öz sənətim kimi qəbul etmirdim. Buna görə də onlar qapalı qalmışdı. 1993-cü ildə həmin əsərlərə əl gəzdirib onlardan ibarət sərgi keçirdim. "Əfsanələr, rəvayətlər, səyahətlər" adlanan sərgidə Dədə Qorqud, əfsanələr və rəvayətlər silsiləsindən, uşaq kitabları üçün hazırladığım əsərlər və yağlı boya ilə çəkdiyim 20 əsər var idi. Mədəniyyət Nazirliyi məni bu sərgi ilə Türkiyədə keçirilən "Sarımsaq" festivalına göndərdi. 10 gün ərzində işlərim orada sərgiləndi və bu müddətdə cizgi rəsmiylə 170-ə yaxın adamın şəklini çəkdim. Sərginin sonuncu günü də bu əsərlərdən ibarət ikinci sərgini təşkil etdim. 2000-ci ildə Londonda növbəti fərdi sərgim keçirildi. Daha sonra Bakı İncəsənət Mərkəzində monotip üsulunda işlədiyim Dədə Qorqud silsiləsindən əsərlər, markalar və rəngli yuxular silsiləsindən müəllif əsərlərim sərgiləndi. 1999-2002-ci illərdə silsilə markalar, zərflər, şəkilli xəritələr, monotip üsulunda əsərlər də hazırlamışdım. Peyğəmbərin həyatından qrafik silsilə də var idi. Yenidənqurma illərinin əvvəllərində Moskvada İslam Sivilizasiyalar İnstitutu sənətimlə tanış olduğu üçün belə bir kitabı çıxarmaq, silsilə illüstrasiyalar hazırlamaq üçün məni dəvət etdi. Bu, Adəmdən başlayıb Musa peyğəmbərdə qurtarırdı. Ancaq sonradan müəyyən səbəblərdən həmin kitabın çıxması dayandı. 90-cı ildə mən "Dədə Qorqud" kitabını hazırlamışdım. Ancaq o kitab da plyonkaya köçürülüb, montay stolunda yığılsa da, iş dayandı. Sonra "AMOKO" şirkəti ilə Dədə Qorqud silsiləsindən 12 boydan ibarət təqvim buraxdıq.

2004-cü ildə də Rusiya səfirliyi Moskva Rəssamlar Evində sərgi keçirməyimə kömək etdi. Bu sərgidə sənətin müxtəlif sahələrini əhatə edən mövzular var idi.

- Ümumiyyətlə, hər bir sərgi sizin üçün hansı mahiyyəti kəsb edir: satış, yoxsa özünüzü tanıtmaq məqsədi?

- Söhbət satışdan getmir. Bakıda onsuz da bizə qiymət verən yoxdur. Mən əsərlərimi yığıb saxlamışam. Bəlkə nə vaxtsa övladlarıma köməyi olar. Rəssam emalatxanada və ya teatrda işləyəndə işlərini özü görür. İşləri tamamlayanda əsərin üzünü divara çevirir. Elə bil ki, insanın içərisi o əsərlərlə doludur. Emalatxanada bu işlər yerdə qalır və baxılmır. Yuxarı qalxanda isə başqa adamın gözü ilə baxırsan. Bəzən bu işlərin hamısını birdən görmək istəyirsən. Çox vaxt fərdi sərgilər yalnız bunun üçündür. Yəni insan özü kənardan özünə baxsın və həyatını davam etdirsin. Yaponlarda belə bir ənənə var: hər bir rəssam sərgi açanda adının qarşısına bir ad da qoyurlar. Ona görə ki, sən yenidən həyata gəlir və yeni adam olursan. Bu, çox vacib amildir. Sərgilər rəssamın özünüifadə vasitəsidir. Əsərlər rəssamın övladı kimidir. Mən hər sərgimdə salonda mümkün qədər çox olmağa çalışıram. Ya sərgiyə gələn tamaşaçılarla, ya da əsərlərlə söhbət etməyə çalışıram. Çox vaxt əsərlər sərgidə necə asılmışdısa, eləcə də emalatxanaya qayıdır. Bəlkə də 1-2-si Mədəniyyət Nazirliyi və Rəssamlar İttifaqı tərəfindən alınır, qalanları isə geri qayıdır. Emalatxanaya qayıdandan sonra onların üzünü divara çevirirdim ki, mənə mane olmasınlar. Hazırda emalatxanada başa çatmayan işlər gözümün qabağındadır.

- Deyirlər yaxşı musiqi şimşək çaxması kimi ani yaranır. Bəs yaxşı rəssamlıq işi?

- Məndə nə vaxtsa başladığım bir avtoportret vardı. Düz 7 il ona əl vura bilmədim. Ancaq bir dəfə əsər gözümə sataşandan sonra 15 dəqiqə ərzində onu başa çatdırdım. İşi başlayandan sonra davamını hiss edirsənsə, onu başa çatdıra bilirsən. Yoxsa həmin əsəri daha da korlaya bilərsən. Nisbətən cavan yaşlarımda bəzən böyük bir əsəri bir həftəyə başa çatdıra bilirdim. Amma bəzən yorğunluq, işin gərginliyi nəticəsində əsəri xarab edirdim. Sonra yenidən o əsərə qayıdırdım. Bir müddət keçəndən sonra işləyən məqamda o iş mənim üçün dayanırdı. Onun davamını necə edəcəyimi bilmirdim. Bu halda o işi kənara qoyub başqa işə keçirdim. "Rəngli yuxular"ı işləyəndə əhvalıma uyğun ya qırmızı, ya da qara rəngdən başlayırdım. İşlədikcə sanki yavaş-yavaş vərəqlər təmizlənir, rəng açılırdı. Rənglər açıldıqca mən də yüngülləşirdim.

- "Rəngli yuxular"ınız rəssam təxəyyülünüzdür? Bu tip əsərlərinizdə həmin yuxuların sirrini açmağa çalışırsınız, yoxsa yuxunu həkk eləməyə?

- Çox vaxt elə olur ki, yuxuda nəsə görürsən. Səhər tezdən onu gözünün qabağına gətirəndə işləyə bilirsən. Mən yuxunu həkk eləmirəm. Ona görə adını rəngli yuxu qoymuşam ki, orda eneryimin bir qırığı var. Gərək mən Yer üzündə olmayam ki, ondan sonra onu hiss eləsinlər. Onlar hərəsi bir çərçivədə asılanda o eneryi mütləq tamaşaçıya qayıdır. Çox vaxt emalatxanaya gələn dostlarım bu əsərlərə baxır, öz yuxusunu seçirdi. Mən həmin əsərləri onlara hədiyyə edirdim. Bir dəfə Azərpaşa Nemətov emalatxanada olarkən əsərlərə baxıb içərisindən birini seçərək "bu mənim yuxumdur" - dedi. Həmin əsəri ona bağışladım.

- Sizcə "Azərbaycan rəssamlıq məktəbi" adlı anlayış mövcuddurmu?

- Məncə, mövcuddur... Azərbaycanda çox böyük rəssamlar ordusu var. Biz hamımız üslubda, xətdə, görünüşdə, rəngdə cürbəcürük. Ancaq Moskvada və ya başqa xarici ölkələrdə başqa rəssamların içərisində Azərbaycan rəssamlarının işi dərhal seçilir. Azərbaycan rəssamlarının əsərləri ruh etibarı ilə bir-birinə oxşayır. Bizim incəsənət düz yoldadır.

- Əvvəllər dövlət sifarişi ilə əsərlər çəkilirdi. Bu gün necə, belə sifarişlər olurmu?

- Çox nadir halda olur. Qabaqlar Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişi ilə böyük sərgilər təşkil olunurdu. Bu silsilə sərgilər sosrealizm adı altında keçirilirdi. Müqavilə əsasında çəkiləcək əsərin 25 faiz pulunu əvvəlcədən verirdilər. İşi sərgiyə təhvil verəndən sonra əsər fonda daxil olurdu. Onda yenə rəssama pul verilirdi. Həmin pulla ailəni də dolandıra bilirdin, rəng də alırdın. Bundan əlavə, bizə rayonlardan peyzaylar, portretlər, kompozisiyalar sifariş edirdilər. Həmin pulla da bir ay müddətində necə yaşayacağın haqqında fikirləşmirdin. İndi isə bu gündən sabahı görmürsən.

- Söz düşmüşkən, rəssamların bugünkü güzəranını necə xarakterizə edərdiniz? Əgər bir rəssam əsərlərini sata bilmirsə, necə yaşamalıdır?

- Sata bilmirsə, emalatxanada oturub işləyir və hansı yolla çörəkpulu qazanacağını fikirləşir. Ya kitab hazırlayır, ya kompyuter sifarişləri ilə məşğul olur. Məni xilas edən xəritələr oldu. Sağ olsun "Statoyl" şirkətini! Onlar xəritələrin qonorarını verirdilər. İnanmıram ki, məndən başqa bu xəritələrlə məşğul olan ikinci bir rəssam olsun. Əvvəla, gərək gördüyün işi sevəsən və bu işə səbrin olmalıdır. İki-üç ay müddətində binaların fotosunu çəkir, 7 ay kompyuter işi gedirdi. Bəzən bütün günü işləyirdik, sonra işıq qəfildən sönəndə, gördüyün iş hədər gedirdi. Bu, işin ən çətin məqamları idi.

Bu gün Bakıda işlərini satan rəssamlar var. Onlar hansı yollasa bunun çarəsini tapıblar. Mən yağlı boya ilə çəkdiyim əsərlərimi satmıram. Emalatxanamda yığılıb qalıb. Yəqin ki, nə vaxtsa bəxtlərinə gün doğacaq.

Teatr

- Siz həmçinin teatr rəssamı kimi çalışmaqla bir neçə tamaşanın quruluşçu rəssamı olmusunuz. Yenə də teatrda çalışırsınızmı?

- 1996-cı ildə reyissor Mərahim Fərzəlibəyov məni "Azdrama"ya dəvət etdi. Onda teatr təmirdən sonra təzə fəaliyyətə başlayırdı. Teatrda İlyas Əfəndiyevin "Hökmdar və qızı" əsəri səhnələşdirilirdi. Tarixi mövzu məni həmişə maraqlandırırdı. Rəssam kimi teatrda ilk quruluş verdiyim tamaşa bu oldu. Ondan sonra Bəxtiyar Vahabzadənin "Özümüzü kəsən qılınc", "Dar ağacı", Nazim Hikmətin "Kəllə" və s. tamaşaların quruluşçu rəssamı oldum. Bəhram Osmanovla 7-8 tamaşa hazırladım. Onunla işləmək mənə çox xoş gəlirdi. 1998-ci ildə rəhmətlik Hacıbaba Bağırov Musiqili Komediya Teatrının açılışı ilə əlaqədər məni "Məşədi İbad" operettasına quruluşçu rəssam kimi dəvət etdi. Bu işə çox ürəklə razılıq verdim. O, həmçinin məni teatra baş rəssam vəzifəsinə dəvət etdi. O vaxta qədər mən qapalı emalatxanada işləyirdim və sanki kollektivlə çalışmağa qorxurdum. Bir-iki gün fikirləşəndən sonra razılıq verdim. Ötən ilə qədər Musiqili Komediya Teatrının baş rəssamı vəzifəsində çalışmışam. Teatrda işləmək mənə xoş olsa da, bu iş məndə bir qədər durğunluq yaratdı, yağlı boya sənətindən uzaqlaşdırdı. Buna görə istədiyim şeyə nail ola bilmirdim, teatr çox vaxt aparırdı. İndi də vaxt az olduğundan həftədə iki dəfə emalatxanada xırda həcmli işlər çəkirəm. Vaxt olacaq, demirəm ki, hamısından küsəcəyəm, ancaq özüm üçün elə şərait quracağam ki, emalatxanada qapalı qalacağam. Mən o vaxtı gözləyirəm.

- Teatr rəssamlığının adi rəssamlıqdan fərqi nədir?

- Emalatxanada təkbətək, özün-özünlə işləyəndə hansı nöqsan və yaxşı cəhət varsa, ancaq sənə aiddir. Ancaq teatr kollektiv sənətdir. Mən eskiz hazırlamazdan əvvəl reyissorla söhbət edirəm. Reyissorun təqdim etdiyi ssenari, onun fikirləri əsasında işə yanaşırsan. Bəzən olur ki, həmin fikirlərdən təsirlənib öz fikirlərini də ona calayıb məsləhətləşirsən. Bəzən də reyissor sənə inanır, ssenarini verib deyir ki, fikirləş, gəl bir yerdə işləyək. Reyissorla işləyirsənsə, hesab elə ki, onun qulusan. Ancaq hiss edəndə ki, o, düz fikirləşmir, mütləq ona təkan verməlisən. Əgər o, doğrudan da ağıllı reyissordursa, fikrini qəbul edəcək. Ona görə tandem olmalıdır. Biz bir həyat yaşayırıqsa, aktyorlar ömrü boyu yüzlərlə həyat yaşayırlar. Çox vaxt teatrda olan intriqalar onların qanına keçir. Ona görə həyatda da bəzən qəlbə dəyən söhbətlər olur. Mən bunlardan kənarda qalmağa çalışırdım. Çünki pis aura gələndə təkcə insan qocalmır, həm də onda içəridən boşluq yaranır. Bu baxımdan rəssam üçün kənarda qalmağı bacarmaq çox yaxşıdır.

- Bəs kino üçün eskizlər hazırlamaq sizə maraqlı deyil?

- Reyissor Mehriban Ələkbərzadə Azərbaycan xanlıqları haqqında silsilə film çəkirdi. O məni həmin filmə geyim üzrə rəssam dəvət elədi. Daha sonra onun Mircəfər Bağırov haqqında çəkdiyi "Qanlı terror" filminə quruluşçu rəssam kimi dəvət aldım. İlyas Əfəndiyevin "Hökmdar və qızı" əsəri əsasında "Hökmdarın taleyi" filmində də geyim üzrə rəssam kimi çalışmışam. Həmin film hələ ekranlara çıxmayıb. O filmdə ay yarım ərzində yüzə qədər geyim eskizi hazırladım. Maraqlı film alınıb.

İçərişəhər...

- Yəqin ki, İçərişəhər qoruğuna sizi təsadüfən dəvət etməyiblər.

- Hazırladığım şəkillərə, xəritələrə İçərişəhər Qoruq İdarəsində şəhadətnamə alırdım. Sonra idarənin direktoru Kamran İmanov saytda rəsmlərimi işlətmək üçün icazə istədi. Sonra o məni idarədə işləməyə dəvət elədi. Can-başla razı oldum. Mən bir az teatrdan yorulmuşdum. Amma tamam ayrılmaq da istəmirdim. Nə qədər olsa, teatr xəstəlikdir, mütləq ora qayıtmaq istəyirsən. Bura isə ona görə maraqlı idi ki, mənim mövzum idi. İçərişəhərin xəritəsini böyütdük və "Buxara" karvansarasının divarına vurduq. Fikir verib görürəm ki, Türkiyədən gələn qonaqlar birinci həmin xəritəyə yaxınlaşıb hansı binanın harda yerləşdiyinə baxırlar. İçərişəhərin girişlərində böyük panolar hazırlamışıq. İçərişəhərdə böyük tikinti işləri saxlanılıb, ancaq bir sıra bərpa işləri görülür. Öz işlərimizdə qədimliyi saxlamağa çalışırıq. "Hacıbanu" hamamını İçərişəhərin tarix muzeyi etmək istəyirik. Orda da bərpa işləri gedir.

- Bir rəssam gözü ilə İçərişəhər əvvəlki illərdən fərqli olaraq bu gün sizə necə görünür?

- İçərişəhər çox şeyi itirib. İlk növbədə burada ofislər, səfirliklər olmamalı idi. Bunlara görə İçərişəhərdə çoxlu maşın hərəkət edir. Bu isə çox mənfi haldır. Bir vaxt bura Moskvadan memarlar qrupu gəlmişdi. Onlar çox maraqlı layihələr hazırlamışdılar: əsas binaları saxlamaqla köhnə binalarda azca bərpa işi ilə İçərişəhər çox qəşəng görkəmə düşə bilərdi. Onların təklifi ilə bura rəssamların, musiqiçilərin, sənətkarların şəhəri olmalı və daxil olan adam zövq almalı idi. Ancaq bu olmadı. İçərişəhər təkcə muzey deyil, həm də yaşayış yeridir. Burda insanlar üçün də yaxşı şərait yaradılmalıdır.

Qəlb ki, cavandır...

- Bəzən aktyorlar "oynaya bilmədiyim rolları oynasaydım, böyük aktyor olardım" deyirlər. Bəs rəssam necə deyir?

- Bu, boş sözdür. İlahidən nə verilibsə, onu edirsən. Sənətdə pilləkən var və bura qədəm qoyan hər bir adamın bu pilləkəndə yeri var. Sən bu pilləkəndə bir pillə yuxarı qalxmağa çalışırsan. Eləsi var ki, aşağıda dayanıb. Ancaq "mümkün olsaydı, yuxarıda olardım" - deyir. Bunu fikirləşmək lazım deyil. Bacarırsansa, özün yuxarı qalxmalısan. Ancaq bu, sənət adamını saxlaya bilər.

- Necə bilirsiniz, dahi rəssam olmaq üçün mütləq Mona Lizanın təbəssümünü yaratmaq lazımdır?

- Çətin sualdır... Cekson Polok rəngləri kətanın üzərinə tökürdü, ya da model rənglə rəngləyib kətanın üzərinə buraxırdı. Bununla böyük bir əsər yaradırdı. Hər epoxanın sənətə bir baxışı var. Sənət inkişaf edir, ona görə də hansının daha yaxşı olmasını söyləmək çətindir. Hər əsrdə minlərlə rəssam olub. Onların heç biri bir-birinə oxşamırdı. Ən vacibi odur ki, sən bu sənəti sevəsən və içəridə təmiz olasan.

- Bəzən deyirlər ki, rəssamlar avtoportret çəkəndə mənən ölür.

- Bu fikir düz deyil. Tarixdə ən böyük avtoportret çəkən Rembrant olub. Van Qoqun da çox yaxşı avtoportretləri olub. Mən 7-8 avtoportret çəkmişəm. Həmin əsərlər çox vaxt həyatımın çətin anlarında çəkilib. Çətin anlarda öz daxilinə qayıdırsan. Portreti işləyəndə özünə baxırsan, ancaq oxşarlıq axtarmırsan.

- Növbəti sərginiz 60 yaşınıza töhfənizdir?

- Mən axır vaxtlar güzgüyə baxmıram. Digər tərəfdən, insan öz içərisində yaşı hiss eləmir. Qəlb ki, cavandır, o yaşı hiss eləmirəm. Son vaxtlar ki, cavanlarla işləyirəm, özümü onlardan yaşlı saymıram. Baxmayaraq ki, onlardan 33 yaş böyüyəm. Amma bəzi cavanlara baxıb görürəm ki, onlar yaşca cavan olsalar da, içləri qoca

dır. Gərək ilk növbədə insanda yorğunluq olmasın. Bir də həyata baxışda həvəs olmalıdır.

Kaspi.- 2008.- 23-25 fevral.- S. 22-23.