Məhərrəmova T.

Xalqımıza aid olan ənənəvi sənətşünaslıq çox üzə çıxmayıb

Zaur Orucov: Özümə çatmayan əlimi başqasına necə çatdıra bilərəm

O, ölkəmizdə ebru sənəti ilə məşğul olan yeganə adamdır. Türkiyədə Mimar Sinan Universitetinin türk əl sənətləri fakültəsinin ənənəvi sənətşünaslıq bölməsində təhsil alıb. Əsasən klassik əsərlərin üz qabığının bərpası, məscidlərin bəzək işləri, naxışları ilə məşğuldur. Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı olan bu gənc Şərqin böyük mütəfəkkiri İbn Sinanın "Qanun", Nizami Gəncəvinin "Xəmsə" əsərlərinin, həmçinin Xəqaninin, Füzulinin əsərlərinin cildlərini öz dövrlərinə xas klassik üslubda, yəni 12-13-cü əsr üslubunda hazırlayıb.

Zaur Orucov "Kaspi"nin qonağı olarkən söhbətinə ebru sənətinin tarixindən başladı:

- Tarixi məlumatlara görə, XII əsrdə Çində, Yaponiyada ebru sənətinə bənzər işlər görülüb. Daha sonra bu sənət Çağatay türklərində inkişaf edib. Onlar bu sənətlə əbrə adı ilə məşğul olublar. Digər tarixi məlumatlarda görünür ki, XÜI əsrdə ebru sənəti İpək Yolu vasitəsi ilə Azərbaycana gəlib. Düzdür, tarixi mənbələrdə çox vaxt bu sənətin yarandığı yer İran göstərilir. Fars dilində əbru həm suyun üzü, həm də onun naxışları qaşa oxşadığından qaş mənasını verir. Çağatay türkcəsində isə bulud topalarına oxşadığı üçün "bulud topaları" mənasını verir. Ebru sənəti tamamilə təbii materiallar əsasında həyata keçirilir. Bu əməliyyat qatılaşdırılmış su üzərində aparılır. Boyalar əsasən torpaqdan hazırlanır. Sonra bu boyalar mərmər üzərində əzilir. Bu proses hardasa 4-5 saat davam edir. Daha sonra içinə inək ödü qatılır. Bu, boyanı həm incəldir, həm də suyun üzərində qalmasını saxlayır. Həmçinin boyalar göy qurşağı kimi bir-birinə qarışmır və onun yapışqanlıq xüsusiyyətini təmin edir. Qatılaşdırılmış su gəvən ağacı adlanan təbii tikan otunun köməyi ilə alınır. Bu, daha çox Naxçıvanda, İsmayıllıda yetişir. Gəvən otunun gövdəsindən kraxmala oxşayan maddə çıxır ki, bu da suyu qatılaşdırır və nəticədə boyalar suyun üzərində dağılmır. Boyaları qatılaşdırılmış suyun üzərinə özü at quyruğundan, gövdəsi isə gül ağacından hazırlanan fırça vasitəsilə düzürük. Bu fırçalar əllə düzəldilir. Əvvəlcə suyun üzərinə kiçik damcılar tökülür. Fırçanın bu şəkildə hazırlanmasının səbəbi odur ki, su üzərindəki ebrunun naxışlarını idarə edə bilək. Bunun da növləri var. Yəni boyanı olduğu kimi suyun üzərinə töküb heç bir müdaxilə etmək olmur. Bu üsulu ilk dəfə işləyən sənətkarın adı ilə əlaqədar olaraq ona Battal adı verilib. Bunun da səbəbi yenə tarixi keçmişlə əlaqədardır: XVI əsrdə Şah İsmayılla Yavuz Sultan Səlim arasındakı müharibə nəticəsində Azərbaycan sənətkarlarının çoxunun İstanbula köçü yaranıb. Nəticədə ebru sənəti Azərbaycandan türklərin əlinə keçib. Hərb müdaxiləsindən sonra ebru sənətində də müəyyən üslub dəyişiklikləri baş verib. O vaxt bu sənətdən daha çox qədim əsərlərdə istifadə olunurdu. Daha doğrusu, o dövrdə qədim yox, müasir hesab olunurdu. Əsasən Quranın üz qabığına yapışıqlı forzas səhifələrində, xətt yazılarının fonunda, divarda asılan uluların, peyğəmbərlərin sözlərinin yazılışında istifadə olunurdu. Həmçinin bu sənətdən Quran səhifələrinin yan tərəfinin fonunda da istifadə olunurdu. Ebru sənətindən bu gün də həmin məqsədlə istifadə edilir.

- Bu gün yenə də ebru sənəti yalnız klassik əsərlərin hazırlanmasında istifadə olunur?

- Hal-hazırda bu sənətin növünü artırıblar. Ebru sənətini taxta, keramika, parça üstündə çəkmək olur. Əlbəttə ki, müasir dövrə uyğun olaraq boyalar dəyişir. Parça üzərində ebrunun boyaları tekstil boyaları olmalıdır. Çünki yuyanda digər boyaların rəngini dəyişmək ehtimalı yüksəkdir. Ancaq görülən iş eynidir. Təkcə fərqli olan boyanın tərkibidir. Ebrunun özünəxas xüsusiyyəti birinin digərinə bənzəməməsidir. Hər dəfə ayrı ebru rəsmi üzə çıxır. Necə ki, Allah insanları yaradır və heç kəs bir-birinə oxşamır, bu sənət də Tanrının belə bir möcüzəsidir. Allahın qüdrəti burda özünü su üzərində büruzə verir. İkinci xüsusiyyəti isə odur ki, ebrunu hazırlayan insanın əhval-ruhiyyəsini, ruhunu kağız üzərində görmək olur. Çünki sudakı elementlər insanın ruhundan təsirlənir.

- Bu sənətin rəssamlığa nə qədər yaxınlığı var?

- Rəssam nə istəyirsə, onu fırça ilə çəkir. Burda rəssamın təxəyyülü rol oynayır. O, beynindəki düşüncəsini əks etdirir. Ebru sənətində isə təxəyyül rol oynamır. Ona görə də bu sənət rəssamlıqdan bir qədər fərqlidir. Biz ana strukturu pozmadan orda xırda şəkillər verə bilirik. Məsələn, təkcə gül şəklini çəkməklə əllə bu qədər müdaxilə edə bilərik. Xaricinə isə müdaxilə edə bilmirik. Həssas olduğuna görə ya boya çökər, ya da qarışa bilər. Xəzərin üzərində neftin əmələ gətirdiyi naxışa və ya təbiətdəki ağaca nə qədər müdaxilə edə bilərik? Bu da elədir.

- Ebru sənəti Türkiyəyə köçənə qədər bizdə hansı izləri qalıb?

- O dövrlə bağlı sənəti əlyazmalardan görə bilirik. Yazılı ədəbiyyat yoxdur ki, deyək, filan mədrəsədə bu iş görülüb. Azərbaycan cild sənətinə aid Məhəmməd Təbrizinin əsərləri var. Onun əsərləri Parisdə sərgilənib. Ebru sənətində bizə ən yaxın mənbə XVI əsrdir. Bunun da əsas səbəbi Osmanlı imperiyasında sabit şəraitin mövcudluğu, ölkə daxilində savaşların olmamasından sənətin inkişaf etməyə başlamasıdır. Çünki sənətkara rahat məkan, sabit bir ölkə lazımdır. Məsələn, Rəşidəttinin dövründə o, Qazan xanın ölümündə təqsirkar sayıldığından onun mədrəsəsi dağıdıldı. Mədrəsənin dağılması ilə bərabər, ordan Azərbaycana gətirilən alimlər, sənətkarlar hamısı ölkədən xaricə çıxdı və nəticədə sənət itdi. O dövrün ən qüdrətli dövləti Osmanlı imperiyası olduğundan sənətkarlar da ora üz tuturdu. Məsələn, Azərbaycanın XVI əsr sənətkarı Şahqulu Naqqaşi məcburən İstanbula gedərək orada Təbriz məktəbini qurur. Həmin məktəbdən də türklərin saray baş naqqaşı yetişib. Ölkədə şəraitin olmaması üzündən bu sənət Azərbaycandan köç edib. Ancaq əlimizdə tutarlı bir mənbə olmadığından o dövrdə Rəşidəttinin mədrəsəsində hər hansı əsərin Azərbaycan sənətkarının əli ilə yaradıldığı barədə məlumat verə bilmirik. Əlimizdə olan kitabların forzasına baxaraq əsərin cildi nə vaxt hazırlanıbsa, o dövrlə tarixini təxmin edirik. Sənətkarlar cild sənəti, naxışlarda və ya xəttatlıqda imzalarını qoyublar. Ebru sənətində isə bu bir qədər çətinləşir. Məsələn, Battal ebrusunun hazırlanması üsuluna görə sahibi dərhal müəyyənləşir. Mənim müəllimim Hikmət Batiçcigil "barut" deyilən yeni bir ebru kəşf edib və bu onun adı ilə tarixə düşüb. Amma ümumiyyətlə, bu sənətin harda, hansı emalatxanada görüldüyü bilinmir. Bunun da bir səbəbi islam dininə görə insanlarda təvazökarlığın olmasıdır. O dövrdə sənətkarlar yazdıqları əsərlərdə "Mən filankəsəm" - deyə imza qoymayıblar. Çünki islamda "mən" söhbəti yoxdur. Onlar əsər meydana gətirib, amma təvazökarlıqdan adlarını yazmayıblar. Bu da həmin əsərlərin bu gün tanınmasında problem yaradıb. Qaynaqlardan bilirik ki, Osmanlı imperiyasında böyük mədrəsələr fəaliyyət göstərib. Əsərlərin cildini, kağızını, naxışını, yazısını ayrı-ayrı adamlar düzəldib. Bunlar toplandıqdan sonra kitab hazırlanıb. Ancaq həmin kitab mədrəsənin adından çıxıb. Burda usta, ustanın adı rol oynamayıb.

- Necə oldu ki, siz hazırda ölkəmizdə o qədər də tanınmayan bu sənət növü ilə məşğul olmağa başladınız?

- Oxumaq üçün Türkiyəyə getməmişdən əvvəl bu cür işlərə marağım vardı. Türkiyədə isə yaxından tanış olduqca, sanki bu sənətə vuruldum. Ona görə bu sahə üzrə təhsil aldım. Hətta magistraturanı da tamamladım. İçinin naxışları üzrə də ixtisas almışam. Bir əsərin kağızlarını adi vərəq şəklindən kitab halına qədər gətirirəm. Həmçinin məscidlərin naxışlarını yarada bilirəm. Azərbaycanda 5 məscidin yazılarını yazmışam. Türkiyədə də 5-6 məscidin həm yazılarını, həm naxışlarını işləmişəm. Mahaçqalada da bir məscidi tamamladım. Bu yaxınlarda Mərəzədə Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə tikilən bir məscidin içinin naxışlarını vurdum. Şükür Allaha, Azərbaycanın adət-ənənəsinə uyğun ənənəvi sənətşünaslığına aid olanlar əlimdən gəlir. Bu bizim milli, xalqın bağrından çıxan sənətdir. Xalçalarımız üstündə xalqın adət-ənənəsini, içlərindən keçən duyğuları göstərmək istəyirlər. Bayatılarda, şeirlərdə, folklor nümunələrində xalq içindən çıxanı demək istəyirsə, sənətdə də onu edib. Bu da bizim öz sənətimiz olduğu üçün məni tutdu. Bu, ruhdan gələn bir şeydir. O mənada bu işlə məşğul olmağa başladım.

- Türkiyədə təhsil alıb qayıtdıqdan sonra bu sənəti necə və nə qədər tanıtdıra bildiniz?

- Deyilənə görə, ölkəmizdə bu sənətlə məşğul olan yeganə adamam. Hətta postsovet məkanında belə ebru ustası olmayıb. Cildçilər var, ancaq bir əsərin cildini klassik üslubda hazırlayan, yəni bu işi əllə görən ustası olmayıb. Çünki təhsil görməyiblər. Mərhum Adil Qazıyevin əsərlərində bu sənət haqqında məlumat verilib. Bəlkə bunun tarixi məlumatını Qazıyev məndən də gözəl bilib. Ancaq o, nəzəri cəhətdən məlumatlandırıb. Praktiki cəhətdən Azərbaycanda təhsil ocağı olmadığından bu sənət üzrə sənətkar yetişməyib. Ola bilər ki, kimsə ata-babasından öyrənərək cildçiliklə məşğul olur. Ancaq o, elmi səviyyədə bu işi öyrənə bilməyib. Mən magistraturanı Əlyazmalar İnstitutundakı cildlər üzrə tamamlamışam. Tarixin səhifələrində qalan əsərlərimizi üzə çıxarmağı özümə borc bildim. Bu mənada hərəkət etməyə çalışıram.

- Bakıya qayıdandan sonra özünüzə asanmı iş tapdınız?

- Əslində, döymədiyim qapı qalmadı. İncəsənət İnstitutuna gedəndə bildirdilər ki, bunun üçün proqram olmalı, təsdiqlənməlidir. Hər yerdən boynubükük qayıtdım. Bir vaxt İçərişəhərin turist yerlərinə gedib əsərlərimi təqdim elədim. Burda ya işin mahiyyətini qavramırlar, ya da buna pul verən yoxdur. Müasir texnologiya əl əməyinin əvəzini verə bilmir. Əl əməyinin qiyməti ayrıdır. Bunun qiymətini verə biləcək elə bir auditoriya Azərbaycanda yoxdur. Bir rəssamın əl işinə qiymət verilir. Xalçaçılığı, miniatürü qabağa veriblər. Ancaq xalqımıza aid olan ənənəvi sənətşünaslıq çox üzə çıxmayıb.

Əlyazmalar İnstitutunda İbn Sinanın cildini tamamladım. Bununla da məni işə qəbul etdilər. Dediklərinə görə, onlar 15 il idi ki, "klassik əsərlərin cildini düzəldən mütəxəssisimiz yoxdur" - deyə əlaqədar orqanlara müraciət edirmişlər. Daha sonra Nizaminin "Xəmsə"sini, Füzulinin, Xaqaninin əsərlərini tam klassik üslubda hazırladım. Bu əsərlərin üz qabığını keçi dərisindən, qızıl naxışlar basma üsulu ilə hazırlamışam.

- Siz ancaq sifarişlə iş görürsünüz? Tutaq ki, qazanc mənbəyi üçün özünüz əsərlər hazırlamaq istərkən vəsait, material tapmağa çətinlik çəkirsiniz?

- Kimin dədə-babadan qalan bir kitabı varsa, tapıb gətirir, mən də düzəldirəm. Əksər məscidlərin naxışları, yazılarını sifariş əsasında yerinə yetirirəm. Dövlətdən aldığımız maaş isə bildiyiniz kimi, o qədər yüksək deyil. Bakıda kirayədə yaşamağın çətinliyini hamı bilir. Bu mənada Bakıda da yaşaya bilmirəm. Aldığımız əməkhaqqı ehtiyaclarımızı ödəmir. Ona görə də ailəmi saxlamaq üçün əlavə işlərə qaçır, sifariş olan kimi gedirəm.

- Azərbaycanda öz məktəbinizi yaratmaq fikriniz varmı?

- Dövlətimiz bu sahəyə qayğı, diqqət göstərsə, mən əlimdən gələni etməyə hazıram ki, bu sənət üzə çıxsın. Bu gün Qarabağ, Şamaxı, Quba xalçaları Ukrayna muzeyində asılıb. Arzu edərdim ki, əsərlərimiz orada İran, fars adı ilə deyil, Azərbaycanın adı ilə tanınsın. Biz gərək şifahi olaraq yox, elmi cəhətdən sübuta yetirək. Araşdırmalardan gördüm ki, XVI əsrdə Azərbaycan Təbriz məktəbinin yaradıcısı Məhəmməd Təbrizidir. Ancaq tarixi araşdırmalarda məkan kimi İran dövləti göstərilir. Məhəmməd Təbrizi azərbaycanlıdır. Bu, üzə çıxarılmalıdır. Ancaq mən bunu tək bacarmaram. Buna maliyyə vəsaiti, dövlətin dəstəyi və vaxt lazımdır. Mənim bacardığım o idi ki, dissertasiyamda yazdım. Ancaq indi görürsünüz ki, ailəmi dolandırmaq üçün xaricə qaçıram. Özümə çatmayan əlimi başqasına necə çatdıra bilərəm. Mən araşdırıb gördüm ki, cildçilik, xalçaçılıq mənim ölkəmdən Türkiyəyə keçib. Axı mən niyə deməməliyəm ki, bu bizim istehsalımızdır.

- Türklər özləri necə, bu sənətin onların əlinə Azərbaycandan keçdiyini etiraf edirlərmi?

- Çağatay türkcəsində ebru adı ilə ortaya çıxan bu sənətin tarixi inkişafı haqqında dəqiq, yazılı məlumat yoxdur. Düzdür, türklərin içərisində bu sənətin başqa ölkədən gəldiyini etiraf edənlər də var. Amma deyirlər ki, İrandan gəlib. Axı o dövrün Təbriz məktəbi Azərbaycanın adı ilə bağlı olub. Mənbələrdə isə bu, İran kimi göstərilir.

- Siz Təbriz məktəbi ilə yerində tanış olmusunuzmu?

- Ən böyük qüsurum odur ki, mən oralarda olmamışam. Bu da maddi problemlərlə bağlıdır. Mən ailəmi qoyub təhsilimi davam etdirmək üçün magistraturada oxumağa getdim. Ancaq bundan artıq heç nə edə bilmirəm, gücüm çatmır. O dövrün yazılı ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olmaq üçün mən fars, ərəb dillərini mükəmməl öyrənməliyəm. Təəssüf ki, bunların hamısı maddi problemlərə söykənir.

- Bəs Türkiyədə bu sənətin inkişaf səviyyəsi necədir?

- Ən yüksək səviyyədə inkişaf gedir. Ebru sənəti universitetlərdə ali səviyyədə tədris olunur. Tələbələrə klassik üslubda hər şey öyrədilir. Bu sənət təxminən 5 universitetdə tədris olunur. Bundan əlavə, hər şəhər bələdiyyəsinin nəzdində qadınlar üçün kurslar fəaliyyət göstərir. Onlara xəttatlıq, tikiş, naxışlarla bağlı kurslarda dərslər keçirilir. Hər il İstanbul bələdiyyəsində keçirilən mərasimdə 2500 tələbə iştirak edir. Sənətin ölməməsindən ötrü buna milyardlarla pul xərclənir. Ümid edirəm ki, gələcəkdə bu işə bizdə də qayğı olacaq. Gəncliyə Yardım Fondu keçən il kurs təşkil etməkdən ötrü şərait yaratdı. Onların köməyi ilə mən bildiyimi göstərə bildim. Yoxsa təkcə mənim gücüm çatmırdı. Bu kurslar əsasən qadınlar üçün təşkil olundu. Həmin kurslar özünütəkmilləşdirmək baxımından həm mənə köməkdir, həm də bildiklərimi öyrədirəm. İstəyirəm ki, məndən sonra bu sənət itməsin. Bu sənət bizə qədər gəlib. Mən də öyrətməli və fəxr etməliyəm ki, yüzlərlə, minlərlə tələbəm var. Bu da mənim ölkəmə xidmətimdir.

- Sənətinizi daha yaxşı göstərmək üçün xaricdə, məsələn, elə Türkiyədə işləmək üçün dəvət almısınızmı?

- Almışam... Mən Bakıya gəlməklə Türkiyə ilə əlaqəni kəsdim. Məzun olanda məni Çanakqala Universitetində cildçilik üzrə açılan şöbəyə müəllim işləməyə dəvət etdilər. Yaxşı da əməkhaqqı verirdilər. Ancaq mən vətənimə qayıdıb bu sənəti xalqımıza tanıtmaq istədim.

- Bəlkə ebru sənətini üzə çıxarmaq üçün sponsor və ya xeyriyyəçi axtarasınız?

- Kiməsə "Gəlin mənə kömək edin" deməyi özümə sığışdırmıram. Gəncliyə Yardım Fondu ebru sənətinin dəyərini bildiyi üçün mənə maddi olaraq dəstək verdi. Amma qapı-qapı düşüb yardım istəmək mənə xoş deyil.

- Bəs çalışdığınız Əlyazmalar İnstitutunda sənətinizi olduğu kimi göstərmək üçün şərait varmı?

- İnstitutun direktoru Məmməd Adilov bununla bağlı çox iş gördü. Türkiyəyə gedib iş prosesi ilə tanış olduq. İnşallah, yaxşı bir laboratoriya yaratmaq fikrimiz var. Bəzən olur kimsə kömək göstərir, boyalar, xüsusi yapışqan gətirilir. Kağızla da gücümüz çatdığı qədər təmin edirik. Pis-yaxşı bu iş davam edir. Amma təbii ki, arzuolunan səviyyədə deyil. Arzu edərdim ki, böyük, müasir texnologiya ilə təchiz olunan bir laboratoriyamız olsun! Biz belə bir laboratoriyanı Türkiyədə gördük. Mən laboratoriyanın hazırlanması ilə bağlı layihəni hazırladım. Səhv eləmirəmsə, Türkiyə hökuməti də bu işdə bizə köməklik göstərəcək. İnşallah, nəticəsini gözləyirik.

- Ola bilməzmi, siz də əsərlərinizi hazırlayıb rəssamlar kimi sərgi təşkil edəsiniz. Bu həm işin tanınmasına kömək edər, həm də müəyyən qazanc əldə edə bilərsiniz.

- Bu da maddi vəsaitlə bağlıdır. Sərgi təşkil etmək üçün əsərlər hazırlamaq lazımdır. Bunun üçünsə sakit psixologiya, şərait lazımdır. Sənət sənətkarın ruhunun kağız və ya tablo üzərindəki əksidir. O, bu əksi ani olaraq yarada bilməz. Bir şair də ani olaraq şeir yaza bilməz. Gərək ilham verəcək şeylər olsun. Psixologiya sakit olmalıdır ki, əl daha rahat işləsin. Mən çox böyük ümidlərlə vətənimə gəldim. Ölkəmə xidmət etmək, faydalı olmaq üçün gəldim. Az-çox faydalı olmuşam. İbn Sinanın əsərini düzəltdim. Bu əsər YUNİSEF-in siyahısına düşdü. Nizaminin, Füzulinin əsərlərini hazırlamaq mənim üçün böyük bir fəxrdir.

Kaspi.- 2008.- 9-11 fevral.- S. 22-23.