Məhərrəmova T.

 

Azərbaycan kinosunun ayrıca səhifəsi

 

Tofiq Tağızadə istirahətini də, həyatının mənasını da çəkdiyi əsərlərdə tapırdı

 

  Onun adı Azərbaycan kinosu tarixində mühüm yer tutur. Çəkdiyi filmlərə böyükdən kiçiyə qədər hamı sevə-sevə baxır və zaman keçdikcə bu məhəbbət əskilmir. Onun filmlərində diqqəti ən çox cəlb edən insan amilidir. O, öz qəhrəmanlarını həyatın çətin, sərt sınaqlarından keçirərək bütün zamanlar üçün örnək edib. Sonra da bu qəhrəmanlarla haqlı olaraq qürrələnərək, "Mənim istirahətim də, həyatımın mənası da çəkdiyim əsərlərdir. Öz əlinlə, öz alın tərinlə yaratdığın filmə ekranda baxmağı heç bir şeylə müqayisə etmək mümkün deyil..." - deyib.

  Həyat dərsi

 Ailələrində teatra olan böyük həvəs uşaqlıqda ona da sirayət edib. Ata-anası bütün tamaşalara balaca Tofiqi də özləri ilə aparardı. Tanınmış kinoşünas Aydın Kazımzadə "Azərbaycan kinematoqrafçıları" kitabında yazır ki, gələcək reyissorun anası Əli Bayramov adına qadınlar klubundakı dram dərnəyinin fəal üzvü olub. Klubda qoyulan tamaşalarda yalnız qadınlar iştirak edirdi. Anası da əsasən kişi rollarını ifa edirdi. Beləcə, sənətə gəlməyin ilk yolunu balaca Tofiqə valideynləri göstərdilər. Ancaq Tofiq Tağızadə həmişə deyirmiş ki, onun müəllimi həyatın özü olub. Həyat ona yaşamağı da, əzab-əziyyətə qatlaşmağı da, zəhməti sevməyi də öyrədib. İstər müharibə, istərsə də sonrakı illərdə aldığı həyat dərsləri sənətdə həmişə köməyinə çatıb, ona doğru-düzgün yol göstərib.

Kinoya həvəsi də çox erkən yaranmışdı. Saatlarla Çarli Çaplinin filmlərinə baxar, gözünü ekrandan çəkməzdi. Təbii ki, o vaxtlar onun nə reyissorluq sənəti, nə də Kinematoqrafiya İnstitutu haqqında təsəvvürü vardı. Nə vaxtsa Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunun reyissorluq fakültəsinə daxil olacağını və görkəmli kino ustalarının sinfində oxuyacağını ağlına belə gətirmirdi.

Tofiq orta məktəbi bitirəndən sonra sənət seçimini valideynlərinin məsləhəti ilə edərək Energetika Texnikumuna daxil oldu. Musiqi məktəbində də oxudu. 1938-ci ildə isə təhsilini Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun energetika fakültəsində davam etdirdi. Taleyini kino ilə bağlamasına isə daha çox müharibə səbəb oldu.

Müharibə başlayanda Tofiq də hamı kimi cəbhəyə yollandı. 1942-ci ilin axırlarında Rostov yaxınlığında döyüşlərin birində ağır yaralanaraq hospitala düşdü. Müalicə olunduqdan sonra həkimlər onu döyüş üçün yararlı hesab etmədilər. Ordudan tərxis olunan gənc Bakıya qayıtdı.

Müharibə qurtarandan sonra Tofiq ən böyük arzusuna çataraq - ÜİDKİ-nin tələbəsi oldu. Tələbəlik illərində təhsillə yanaşı, həm də institutun caz-bandında trubada çalırdı. İfa etdiyi melodiyalar müəllimləri Eyzenşteyn, Romm və Kuleşevin xoşuna gəlirdi.

İnstituta daxil olanda Tofiq əsgər şinelini, kitelini hələ də əynindən çıxarmamışdı. Müharibənin odlu-alovlu yollarında başına gələn müsibətlər, gördüyü dəhşətli səhnələr gözləri önündən çəkilməmişdi. Cəbhədə partlayan mərmilərin tükürpədici uğultusu hələ də qulaqlarında səslənirdi.

Hər gün instituta gəlib paltolarını asılqana verənlər burada çoxlu əsgər şinelləri görərdilər. Dünən məktəb partası arxasından qalxan uşaqlarla paltarlarından hələ də barıt qoxusu gələn cəbhəçilər yanaşı oturar, çox vaxt bu uşaqlar Tofiqə və onun kimi cəbhəçilərə "starik" - deyə müraciət edərdilər.

T.Tağızadənin təhsil aldığı qrupda sonralar istedadlı kinoreyissor kimi tanınacaq həmyerlimiz Əydər İbrahimov, eləcə də Vladimir Basov, Qriqori Çuxray və başqaları oxuyurdu. İnstitutdakı yaradıcılıq ab-havası tələbələri daha yaxşı oxumağa və çalışmağa ruhlandırırdı. Onlar çoxlu mütaliə edir, müəllimlərinin tapşırıqlarını həvəslə yerinə yetirirdilər. Bu gənclərin əsas məqsədi evə qayıdanda tam hazırlıqlı olmaq, çəkəcəkləri filmlər üçün xalq qarşısında xəcalətli qalmamaq idi.

İnstitutu bitirdikdən sonra Tofiqi işləmək üçün "Mosfilm" kinostudiyasına göndərdilər. Lakin gənc reyissor Vətəninə qayıtmağı üstün tutdu. Az müddət Moskvada çalışdıqdan sonra tezliklə

Bakı kinostudiyasına qayıtdı və ömrünün sonuna kimi Vətənində çalışdı.    "Uzaq sahillərdə"nin uğuru

  Gənc reyissor özünün ilk böyük filmini 1955-ci ildə ekranlara çıxardı. Azərbaycan və Özbəkistan pambıqçılarının ənənəvi dostluğundan bəhs edən "Görüş" filmi reyissorun ilk işi olsa da, bu debüt çox uğurlu alındı. İlk dəfə kinokomediya yanrına müraciət etməsi, gənc reyissorun bu sahədə işləmək bacarığını üzə çıxardı.

Üç il sonra isə T.Tağızadəni bütün ölkədə məşhurlaşdıran "Uzaq sahillərdə" filmi nümayiş olundu. Ekranlara çıxar-çıxmaz həm reyissora, həm də aktyorlara böyük şöhrət gətirdi.

60-cı illərin gəncliyindən ötrü "Uzaq sahillərdə" filmi gerçəkdən çox böyük hadisələrdən birinə çevrildi. Cavanları qəhrəmanlığa, Vətəni qorumağa və sevməyə çağıran bu sənət əsəri 1958-ci ildə ekranlara çıxandan sonra bütün ölkəyə səs saldı. 1959-cu ildə Kiyevdə Ümumittifaq kinofestivalında filmə diplom verildi. Filmin bəstəkarı Q.Qarayev isə ikinci mükafata layiq görüldü.

"Mən "Uzaq sahillərdə" filmində çox böyük zəhmət çəkmişdim" - deyə filmdə əfsanəvi Mixaylo rolunu oynayan Nodar Şaşıqoğlu xatırlayır:

- 56-57-ci illərdə Azərbaycandan gəlib "Uzaq sahillərdə" filmi üçün aktyorlar axtarırdılar. Mən onda Taqanka Teatrında çalışırdım. Filmin ikinci reyissoru Rəşid müəllim məni baş rola dəvət etdi. Tofiq Tağızadə bəyəndi və təsdiqlədilər. Beləliklə, ilk dəfə olaraq Azərbaycana gəldim. Film olmasaydı, yəqin ki, heç vaxt Azərbaycanla əlaqəm olmayacaqdı. Bu film bir neçə nəsli tərbiyə edib. Elə indi də. Filmə bu yaxınlarda baxdım və gördüm ki, doğrudan da gözəl kinodur. Özümü tərifləmirəm, cavan bir oğlanın ağır rolu peşəkarcasına necə oynadığına təəccübləndim. Heç şübhəsiz, bu uğurda Tofiq Tağızadənin rolu böyük idi. Mehdinin obrazı mənimlə eyniləşmişdi. Hamı əmin idi ki, biz eyni xüsusiyyətli insanlarıq. Amma mən Mehdi ola bilməzdim. Düzdür, hardasa mövcud şəraitdə özümü oynayırdım. Reyissorla məsləhətləşib Mehdinin obrazını şərti olaraq üç hissəyə bölmüşdük: Mixaylo kəşfiyyatçı-partizan, faşist və rəssam. Filmin premyerası "Nizami" kinoteatrında keçirildi. "Vətən"də göstəriləndə bilet almaq istəyənlərin növbəsi "Azneft"dən başlayırdı. Kinotetra yaxın durmaq mümkün deyildi. Biz o filmlə Daşkəndə festivala getdik. Film göstəriləndən sonra insanlar üstümə tökülüşdü. Tez məni maşında gizlətdilər. Kütlə sakitləşmədi, maşını qaldırıb apardı. İnanırsınız, sonralar da Daşkəndə nə vaxt gedirdimsə, tamaşalarda adam əlindən yer olmurdu. Çox çətin idi.

Tofiq müəllimlə ilk işimizin uğuru sonrakı əməkdaşlığımıza da körpü saldı. Hələ tələbəlik illərində T.Tağızadə fransız yazıçısı Prosper Merimenin "Mateo Falkone" əsərini ekrana çıxarmaq istəyirdi. Vaxtilə biz əsl dost haqqında film çəkəndə Tofiq Tağızadə Merimenin bu əsərinə vurulmuşdu. Qərara gəldik ki, "Əsl dost" filmində qənaət edib onun hesabına bu filmi çəkək. Biz bu filmə pulsuz, qonorarsız çəkildik. Filmdə Ceyhun Mirzəyevlə birgə çəkilmişəm. Heyif ki, T.Tağızadə çox əziyyət çəkdiyi bu filmini nə görə bildi, nə də qiymətini aldı.

  Təsadüfi olmayan yolçu

  T.Tağızadə kino çəkməyə təzə başladığı vaxtlarda həmişə bu sənətdə təsadüfi olmasından qorxurmuş. "Təsadüfi adamların film çəkməsi təhlükəlidir. Çünki onların "əsərləri" sənətdən uzaq olduğu üçün tamaşaçıların illərdən bəri formalaşmış yüksək zövqlərini korlaya bilər. Bu, çox qorxulu haldır və bunun qarşısı alınmalıdır" - deyirdi. Ancaq onun filmoqrafiyasında yer alan və Azərbaycan kinosuna uğur gətirən "Əmək və qızılgül", "Arşın mal alan", "Mən ki gözəl deyildim", "Yeddi oğul istərəm", "Evin kişisi" bədii filmləri reyissorun bu sənətdə təsadüfi adam olmadığını sübut etdi.

Reyissorun "Mən ki gözəl deyildim" filmi müharibə mövzusunda çəkilən ən yaxşı ekran əsərləri sırasına daxil oldu. Filmin mərkəzində atası cəbhədə həlak olmuş Səidə adlı gənc qızın taleyi dururdu. Film 1969-cu ildə Kiyevdə Zaqafqaziya və Ukrayna Respublikalarının III zona kinofestivalında mükafat qazandı. Aktrisa Xuraman Qasımova "Qadın rolunun ən yaxşı ifası"na görə diploma layiq görüldü.

Filmləri haqqında söz düşəndə T.Tağızadə belə deyirmiş: "İndiyədək 15 film çəkmişəm. Hamısı da müxtəlif mövzuda, müxtəlif planda, müxtəlif xarakterdə. Bəzən mənə elə gəlir ki, hələ də öz mövzumu tapa bilməmişəm. Ancaq onu deyə bilərəm ki, sənətkar hansı mövzuya əl atırsa

atsın, o mövzu onu cəlb edib düşündürməli, mühüm problem qaldırmalı, xalqın nəbzini tutmalı, müasir tələblərə cavab verməlidir... Kinoda reyissorun vəzifəsi bundan ibarətdir. Axı, reyissor filmin əsas ağırlığını öz üzərinə götürür".

Reyissora uğur gətirən, adını kino tariximizdə əbədiləşdirən filmləri sırasında heç şübhəsiz, "Yeddi oğul istərəm" mühüm yer tutur. Bu gün də sevə-sevə baxılan film təkcə reyissoruna deyil, bütün qəhrəmanlarına olmazın şöhrət gətirdi. Reyissorun bir neçə filmində çəkilən Həsən Məmmədov həmişə deyərmiş: "Tofiq Tağızadə kamil sənətkar idi. Onun gözü sərraf gözü idi, güclü intuisiyası vardı. Yəni film üçün aktyor seçəndə çox nadir hallarda yanılırdı. Kinoda belə bir fikir var: rollara düzgün seçilmiş aktyor ansamblı filmin müvəffəqiyyətinin yarısı deməkdir. Bu, həqiqətən də belədir. İnanırsan ki, çəkdiyin əmək hədər getməyəcək. Tofiq Tağızadə rollara elə aktyorlar axtarıb tapırdı ki, sanki bu rol elə əvvəlcədən həmin aktyorun boynuna biçilibmiş. "Yeddi oğul istərəm" filmindəki yeddi oğulun hamısı aktyor seçimi baxımından çox uğurlu alınmışdı".

T.Tağızadə təkcə filmlər çəkmirdi. Uzun illər Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının katibi işləyən reyissorun respublikamızda kino işinin təşkilində və milli kino kadrlarının hazırlanmasında böyük xidmətləri olub. O, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin deputatı kimi üzərinə düşən vəzifəni layiqincə yerinə yetirməklə bərabər, ölkənin ictimai-siyasi həyatında da fəal iştirak edib.

 

Kaspi.- 2008.- 8 fevral.- S. 16.