Talıblı S.

Aşıq sənətinin canlı tarixi

Aşıq Məhəmməd Çovdaroğlunun sinəsində çox xatirələr yatır

Vaxtilə ustad aşıqlar kimi tanınan, indilərdə müəyyən səbəblərdən radio, televiziya efirlərində səslənməyən, mətbuat səhifələrində görünməyən, belə demək mümkünsə, unudulmaqda olan sənətkarların axtarışındayam. Od külün altında gizləndiyi kimi, bölgələrimizdə, ucqar rayonlarımızda onlarca ustad aşığımız yaşayır. Onlar xalqımızın böyük potensial gücünü öz yaradıcılıqlarında qoruyur, yaşadır.

Elə məni Tovuza - Çovdaroğlu aşıq Məhəmmədlə görüşə gətirən də bu istək oldu. Bu yolda mənə yol göstərən, qolumdan tutan böyük alimimiz, yorulmaz tədqiqatçı, folklorçu Məhərrəm Qasımlının xeyir-duası və "Ozan aşıq sənəti" kitabı oldu. Bu çətin axtarışlarıma işıq tutduğu üçün, ustadım Məhərrəm Qasımlıya şagird ehtiramımı bildirirəm. M.Qasımlının "Ozan aşıq sənəti" kitabından diqqətimi ustad bir aşıq, Gəncəbasar aşıq mühitinin layiqli yetirməsi, aşıq Əsəd Rzayevin şəyirdi Çovdaroğlu aşıq Məhəmməd çəkmişdi. Uzun vaxtdı ki, bu aşığın səsi-sorağı gəlmirdi. Amma aşıqsevərlər indi yaşı 90-na çatan aşıq Məhəmməd Çovdaroğlunun zənguləli, şaqraq səsini yaxşı xatırlayırlar. Ustad aşığımızın səsinin vurğunları İrəvanda, Göyçədə, Borçalıda, Şirvanda, eləcə də digər bölgələrimizdə çox olub. O çox məclislər yola verib, çox uzun gecələri səhərə açıb. Bu yaxınlarda professor M.Qasımlıyla bir neçə dəqiqəlik görüşüb söhbətləşdik. Söhbət yenə də Çovdaroğlunun üstünə gəldi. Məhərrəm müəllim "Heç bilirsən o kişidə nələr var? O, bir axar çaydı axdıqca axır. Mütləq imkan tap get görüş, əsil xəzinə üstünə çıxacaqsan" - dedi. Beləcə ustad sözüylə ustad görüşünə yollandım. Düzdür, həmin gün hava soyuq idi. Yollar buz bağlamışdı, evdən çölə çıxmağı heç kim rəva görmürdü. Mən qəti qərara gəlmişdim ki, növbəti verilişim üçün gedib Məhəmməd Çovdaroğlunun səsini yazmalıyam. "Yolçu yolda gərək" - deyib yollandım Tovuz rayonuna. Bəxtimiz onda gətirdi ki, kişi evdəydi. Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Çovdaroğlu Məhəmməd hal-hazırda kəndin mərasimlərində iştirak edir. Bu səbəbdən onu evdə az-az tapmaq olur. Bizi Çovdaroğlu Məhəmmədin özü qarşıladı. Hal-əhval tutduq. Məni kəndə aparan Mikayıl müəllim "Ay Məhəmməd dayı, Savalan dövlət radiosunun "Xalq yaradıcılığı" redaksiyasının əməkdaşıdı" - dedi. Çovdaroğlu aşıq Məhəmməd isə "mən Savalana qulaq asıram. Bir neçə gün bundan öncə də aşıq Məhəmməd Sadaxlı haqqında verilişini dinləmişəm, böyük zövq almışdım. İndi də lap yerinə düşüb görüşümüz. Dağ-dağa rast gəlməsə də, insan-insana rast gələr. Bir də ki, qapıda niyə durmuşuq, keçək içəri". Otağın divarında aşığın gənclik illərində çəkilən xatirə şəkli asılmışdı. Bax bu mənəm, əsgərlikdən sonra çəkilib - 46-cı ildə. İndi artıq şəkildəki gənclik illərindən əsər-əlamət qalmayıb. Qocaldıq, ay bala - deyə bir azca kövrəldi. Yarızarafatla ustad aşığımıza "kim yüz il yaşamasa, günah onun özündədir" - dedim. Söhbətimiz başladı. Ustadı - ozanlar ozanı aşıq Əsəd Rzayevlə ilk tanışlığı haqda soruşdum. Dedi ki, Aşıq Əsəd Rzayevin yanına hərbi xidmətdən sonra gəldim. Xatırlatmaq istərdim ki, bir vaxtlar aşıqların sazında oxunan, eldə-obada, böyükdən-kiçiyə hamının əzbər bildiyi tez-tez səslənən ağır qanlı müharibədən əks-səda kimi qalan, yarıciddi-yarızarafat söylənilmiş "adı Tamara sestra" gəraylısı da aşıq Məhəmməd Çovdaroğluna məxsus imiş. Soruşdum ki, hardan bu sənətə sizdə bu qədər böyük maraq və sevgi vardı? Pir olmuş qayıtdı ki, "ay bala, atam məni həmişə uşaqlıqda özüylə toylara aparardı, o da aşıqların vurğunuydu. Məni ilk həvəsə gətirən, yönləndirən də məhz atam olub. Amma mən Əsəd Rzayevə şəyird gələndə atam qorxdu. Ona görə ki, aşıq Əsəd Rzayev çox tələbkar idi. Dədə Ələsgərə şəyird olan aşığa şəyird olmaq asan iş deyil. Atam qorxurdu ki, birdən mən ustadın tələbkarlığına tab gətirmərəm. Mən də bir gənc kimi atamın, həm də ustadımın başını uca tutmağı qarşıma məqsəd qoymuşdum. Beş il ona qulluq etdim, xeyli dastanlar, şeirlər, havalar öyrəndim. Beş ilim hədər getmədi. İndi də çox xoşbəxtəm ki, sənətə ustad şilləsi yeyib gəlmişəm. Əsəd Rzayev ustadıydı. Mənə sənəti kamil öyrətdi. Dastanları öyrənməyimi xususi tələb edirdi. Deyərdi ki, aşığın dastanları bilməsi çox vacibdi. Nə qədər imkanın var, öyrən, toylara getsən, səndən dastan istəyəcəklər. Mən də xeyli dastan öyrəndim. Ustadımla, eləcə də ustad aşıqlarla toylarda çox olmuşam. Aşıq Əsəddən sonra toylara tək getmişəm. Öyrəndiyim dastanları danışmışam, havaları oxumuşam. Toylarda aşıq Şəmşirlə, aşıq Pənahla, aşıq Şakirlə, aşıq Məmmədağayla, aşıq Sadıq Sultanovla bir yerdə çox olmuşam. Allah hamısına rəhmət eləsin. Göyçəli aşıq Müseyibi də yaxşı xatırlayıram. "Ay qaragöz balam"ı rəhmətlik elə oxudu getdi ki, tarix yaratdı. Aşıq Əsəd həmişə maraqlı söhbətlər edərdi. Bir dəfə Dəli Alının toyunda iştirak etməklərindən danışdı. Sinəsi söz-söhbətlə doluydu. Ələsgər yadigarıydı, ay oğul. Bir də ən çox xatırladığı, haqqında danışdığı adam öz atası idi. Deyirdi ki, dədəm çox zəhmətkeş adam olub. Həyət-bacada bir an belə bekar qalmazdı. Özü də Ələsgərlə yaxın dost idilər. Yanına da gəlib-gedənlər çox olurdu. Çox vaxt da kişi həyətdə odun yarırdı. Yanına gələnlər deyərdilər ki, a kişi, maşallah bu qədər oğul-uşağın var, gəl gedək çay içək, söhbətləşək, odunu da oğlanların yarar. Rəhmətlik deyərdi ki, "ay kişilər, mənim oğlanlarım mənə baxıb tərbiyə götürür. Mən zəhmətkeş olmasam, onlar da mənə çəkəcək. Gözümü açandan iş, zəhmət görmüşəm. Hazır qoy oğlanlarım belə böyüsün. Mikayil Azaflıyla eyni vaxtda Əsədə şəyird olmuşuq". Dedim bəlkə söhbətimizi Azaflının bir havasıyla davam etdirək? Çovdaroğlu sazı köynəkdən çıxartdı. Söylədi ki çoxdandır oxumuram, səsimi də itirmişəm. Cavanlığımdakı səsimin üçdə biri qalıbsa, böyük şeydir. Azaflı dübeytisini səsləndirdi. Otaqda gözəl ab-hava varıydı. Aşıq Məhəmmədin nəvəsi İlkin isə sazın səsinə uymuşdu. "Bu yaşda səsə bax, Allah" - deyən Mikayıl müəllimin gözləri doldu. İfadan sonra etiraf etmək lazımdır kı, Çovdaroğlu Məhəmməd təvazökar insandı. Çünki bu yaşda həm səsi, həm də ifası çox qədimdir. Havadan sonra Qaraçıoğlu Aşıq İbrahimin gözəl sənətkar olduğundan danışdı. Yusif Azaflı, Qaraçıoğlu Aşıq Paşa, Qaraçıoğlu İbrahimin şəyirdləri olub - dedi. Yeridi deyim ki, mənim öz yerində, yurdunda gedib ilk görüşdüyüm ustad aşıq Goranboylu Qaraçıoğlu Aşıq Paşa idi. Bu haqda oxucularımın məlumatı var. Ay bala, bayaqdan birini qurtarmamış birini başlayıram. Vallah, beynimdə o qədər söz-söhbət var ki, bilmirəm hansı birini danışım. Bir də ki, xeyli vaxtdır belə bir şirin söhbət etmirdim. Yan-yörəm ustad aşıqlarıydı, indi rəhmətliklər hanı? Çoxu da tez getdi dünyadan. Amma o günlərin şirinliyi həmişə xoş xatirədi. Nə yaxşı ki, o illərdə yaşamışam" - deyir. Məhəmməd Çovdaroğlunun evində 2 sazı var. Biri lap köhnə sazdı, biri də 15 ilin. Biri elə ustadının vaxtından qalıb. Bu sazın üstünü ona görə bəzəmişəm ki, o vaxtlar sazı bəzəmək dəbiydi. Çox aşıqların sazı belə bəzəkli olub. Bu sazın çanağındakılar da qızıldı, o vaxtlar hədiyyə vermişdilər. Mənim şəyirdlərim də çox olub. Özüm ustad şilləsi yediyim kimi, şəyirdlərim də ustad şilləsi yeyib. Amma hamısı dünyalarını dəyişib. Allah o dünyalarını versin. Çopur Ələsgərlə də toylarda çox olmuşam. Rəhmətlik Əkbər əvvəllər balabançıydı, sonradan sazı öyrəndi. Hələ balaban çalan vaxtlardan bizimlə toylara gedərdi. Sazı öyrənəndən sonra da birlikdə toylarda çox olduq. İmranıydı, Əkbəriydi. Hər ikisi bənzərsiz idilər. Çətin, indən belə İmran, Əkbər, Müseyib doğula. İndi nədənsə belə aşıqlara rast gəlmirəm. Bir-iki hava bilmək aşıqlıq deyil. Rəhmətlik Xanların yaradıcılığına fikir verin. Ömrünün sonuna kimi öyrəndi. Amma indiki gənclər birini bilir, beşini də öyrənmək istəmir. Rəhmətlik Xan Şuşinskiylə konsert salonlarında, filarmoniyada tez-tez görüşərdik. Filarmoniyada festivallarda tez-tez iştirak edərdim. Borçalı aşıqlarından Aşıq Əhməd Sadaxlı, Məhəmməd Sadaxlı Kamandarla, Əmrahla, Hüseyn Saraclıyla çıxışlarım çox olub. Kamandarın "tarda birdi, sazda birdi" oxuduğu gəraylını mən yazmışam. Kamandara qulaq asanda unuduram ki, sözlərin müəllifi mənəm. Ona görə ki, Kamandar bu sözü çox gözəl oxuyub. Xındı Məmmədi lap yaxşı xatırlayıram. Doğrudan da ona "Borçalı bülbülü" adı layiqdi. O, çox qüvvətli aşıq idi. Ay bala, yaman kövrəltdin məni. Hərdən rəhmətliklər yuxularıma da gəlirlər. Görünür, ya mən onlar üçün darıxmışam, ya da onlar mənimçün. O vaxtlar plastinkam çıxmışdı. Radioda çox oxumuşam. Azərbaycan televiziyasının çəkilişlərində çox olmuşam. Hal-hazırda yenə Azərbaycan televiziyası, radiosu yaxşı aşıq verilişləri verir, sağ olsunlar. Siz də sağ olun, ay bala, qarda, boranda gəlmisiniz, yada salmısınız". Ustad aşıqla çox mətləblər üstə gəldik. Söz bizləri gah dağa, gah arana apardı. Aşıq sənətimizin canlı tarixi ilə keçmişə qayıda bildik. Bu böyük sənətin tarixinə işıq tutduğu üçün ustada cansağlığı arzuladım. Uzun müddətdi ki, simlərin həsrətində olan barmaqları "Mansırı", "Dilqəmi", "Ruhani", "Bəhməni" kimi ürfan havaların üstə bir də gəzişdi. Bizə bir daha bir tarix yaşatdı. Canlı oxumasından, söhbətlərindən zövq aldım, ifalarını, lentə köçürdüm. Aşıqla bu görüşümü Azərbaycan radiosunun "Xalq yaradıcılığı" redaksiyasından dinləyicilərimizə təqdim edəcəm. Amma yaxşı bilirəm ki, demədiyi, danışmadığı çox mətləblər qaldı. Onun sinəsində toxunulmamış xəzinələr yatır. Çox mətləblərə bir də ona görə gəlib çıxa bilmədim ki, bəlkə də buna böyük səbəb mənim hələ ki, tədqiqatçı təcrübəsizliyim oldu.

Sağlıq olsun.

Kaspi.- 2008.- 27 fevral.- S. 16.