Qaliboğlu E.

Əhməd Ağdamski qadın obrazlarının mahir ifaçısı olub

Telman Ağdamski: "Atama ailələr qız verməyiblər ki, aktyorla bizimki tutmaz"

Yüz il qabaq Bakıda səhnələşdirilən "Leyli və Məcnun" operasının ikinci tamaşasından etibarən qadın rolunun ifaçısı kimi tamaşaçıların diqqətini cəlb edən, az sonra
"Əhməd Ağdamski" təxəllüsü ilə özünü ictimaiyyətə təqdim edən Əhməd Bədəlbəyov haqqında təəssüf ki, bugünkü təzə nəsil demək olar, heç nə bilmir. Sənətkarın oğlu, professor Telman Ağdamski ilə söhbətimiz bu barədədir. Yaradıcı nəsildən olan T.Ağdamski atasının həyat və fəaliyyətini hərtərəfli araşdırıb.

- Əhməd Ağdamski ötən yüzilin əvvəllərində Bakı "Realni" məktəbinin tələbəsi olub. Yaxın qohumları Üzeyir Hacıbəyov və onun qardaşı ilə doğma, ciddi münasibətləri olub. Atam xalası oğlu Üzeyir bəydən bir yaş böyük olub. O dövrdə Bakı məlumdur ki, imperiya şəraitində yaşayırdı. Təhsilə az fikir verilirdi. Bakıda hər bir adamın təhsilinə 79 qəpik pul ayrılırdı. Bu şəhərdə o dövrdə 1800-ə kimi dini müəssisə olduğu halda, cəmi 350-yə yaxın məktəb vardı. İctimai mühitdə nadanlıq, cəhalət, savadsızlıq üstünlük təşkil edirdi.
20-ci yüzilin əvvəllərində tədricən elm, mədəniyyət inkişaf etməyə başlayırdı. Üzeyir bəy yazırdı ki, o dövrdə Azərbaycanda mədəniyyət axtarmaq minlərlə buğdanın içində
darını axtarıb tapmaq kimi çətin bir məsələ idi. Məhz xalqı düşdüyü durumdan qurtarmaq üçün fədakar insanlar meydana çıxdı. Düzdür, bunların fəaliyyətinə hər vasitə ilə maneələr yaradılırdı. Amma xalqını sevənlər hər cür çətinliyəu dözürdülər. Məhz bu çabalar Üzeyir bəyin "Leyli və Məcnun" operası ilə müəyyən bir mərhələnin yaranmasına və inkişaf etməsinə səbəb oldu. Hələ 19-cu yüzilin axırlarında Şuşada Ə.Haqverdiyev "Məcnun Leylinin qəbri üstündə" adlı bir məqamı səhnələşdirilib. O zaman bu partiyanı məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdıoğlu oxuyub. Üzeyir bəy bu hadisədən sonra "Leyli və Məcnun" operasını səhnələşdirmək fikrinə düşür.
Əslində böyük çətinliklər operanın səhnələşdirilməsi zamanı meydana çıxır. O zaman camaatın opera haqqında təsəvvürü belə yox idi. Muğam oxuyan hər hansı bir kəsin birbaşa səhnəyə çıxarılması mümkün deyildi. Üzeyir bəy əsərin məşqlərinə əvvəldən tanıdığı Hüseynqulu Sarabskini Məcnun roluna dəvət edir. Bu, o çağlar idi ki, qadınları nəinki səhnəyə, ümumiyyətlə, teatra qoymazdılar. Belə şəraitdə qadın rollarını oynamağa bir kəs tapılmırdı. İmkanlı, intelligent adamların xanımları teatra gələndə onların lojada xüsusi yeri olurdu, qabaqlarına da pərdə çəkilirdi ki, kimsə onların sifətini görə bilməsin.
Çox axtardıqdan sonra Leyli roluna bir çayxana şagirdini tapırlar. "Leyli və Məcnun" operasında ilk dəfə Leyli rolunu yaradan Əbdürrəhim Fərəcov olub. Ə.Fərəcov rolun öhdəsindən gəlsə də, bundan sonra hədələr başlayır. Lağ obyekti olmaqdan usanan Ə.Fərəcov ikinci tamaşaya gəlmir, səhnədən uzaqlaşır. İkinci tamaşanın aprel ayının 21-də qoyulması planlaşdırılır. Üzeyir bəyin yadına düşür ki, "Realni" məktəbdə oxuyan xalası oğlu Əhməd Bədəlbəyov məlahəti səsi ilə onları vəziyyətdən çıxara, Leyli rolunu ifa edə bilər. Atamla məsləhətləşir, onun razılığını alır. Atam deyir ki, rolu bu şərtlə oynayar ki, tamaşaçılar əvvəlcə onu tanımasınlar. Çünki Bakıdakı qoçular əsla belə hallarla barışa bilmirdilər. Atam sözün əsil mənasında həyatını risqə qoyur. Bu zaman 24 yaşında imiş. Atama bu hadisədən az sonra ailələr qız verməyiblər ki, aktyorla bizimki tutmaz. Tamaşanı əvvəlcədən də əzbər bilən gənc Əhməd Leyli rolunun öhdəsindən müvəffəqiyyətlə gəlir.
- Atanıza təzyiqlər olubmu?
- Əlbəttə, elə bir dövrdə təzyiqsiz, hədəsiz aktyorluq mümkün deyildi. Kişi rollarını oynayanlar lağ obyekti idilər, di gəl ki, qadın rolunu oynayasan, gərək hər cür təhlükəni gözünün altına alaydın.
Atam növbəti tamaşada adını Miri kimi yazdırıb. Bu adla bir müddət tanınıb. Amma tamaşaçılar duyuq düşüblər ki, Əhmədlə Mirinin səsləri biri-birinə çox oxşardır. Artıq bu vaxt məşhurlaşan atam qərara alıb ki, yaradıcılıq adını birdəfəlik "Əhməd Ağdamski" kimi yazdırsın. Beləliklə, uzun illər boyunca bu adla məşhurlaşıb.
- Ümumiyyətlə, o dövrdə aktyorların özlərinə təxəllüslər seçməsi dəb olub.
- Elədir, atamın da təxəllüs seçməsi buradandır. Məsələn, Hüseynqulu Sarabskinin əsl soyadı Rzayevdir. Hüseyn Ərəblinskinin isə əsl soyadı Xələfovdur. Atam da yaradıcılıq soyadını onlarınkına uyğunlaşdırıb. 1909-cu ilin mayında bu soyadı qəbul edib. Atamın tanınması bu dövrə təsadüf edir. Yuxarıda haqqında danışılan çayçı şagirdi operada oxumağın xalqın mənəvi inkişafında oynayacağı rolu şübhəsiz, anlamadı. Ancaq atam bu işin əsl dəlisi idi. O, mədəniyyətin xalqın həyatında tutduğu əhəmiyyətli rolu dərindən anlayırdı.
1922-ci ilə kimi Əhməd Ağdamski Üzeyir bəyin yazdığı bütün opera və operettalarda qadın rollarını ilk dəfə və böyük məharətlə yaradır. "Ər və arvad"da Minnət xanım, "Şeyx Sənan"da Xumar, "O olmasın, bu olsun"da Gülnaz xanım,
"Rüstəm və Söhrab"da Təhminə, "Əsli və Kərəm"də Əsli, "Arşın mal alan"da Gülçöhrə, "Leyla və Harun"da Leyla və başqa rolları yaradır.
1916-cı ildə Soltan Hacıbəyov "Aşıq Qərib" operasını yazır. Atam burada da rolunun öhdəsindən məharətlə gəlir.
Qəzetlər bu dövrdə atamın məharətli aktyorluğu barəsində yazırlar. Məsələn, bu yazıların birində "Əsli və Kərəm" tamaşasında atamın yaratdığı obrazla bağlı aşağıdakı fikirlərə rast gəlinir: "Əsli rolunu yaradan Ağdamski qadın rolunun kişi tərəfindən oynanılmasına hiss etdirilməyəcək şərait yaratmışdı". 1912-ci il 4 iyun tarixli "Təzə xəbər" qəzeti yazırdı: "Eşitdiyimizə görə Ağdamski cənabları 27-28 yaşlı, ali təbiət, yüksək zəka sahibidir. Onun varlığı ilə millət kəsbi-iftixar etməzmi?"
- Atanızın gec evlənməsinin səbəbi sənəti ilə bağlı olub?
- 1923-cü ildə bu sənətdən getdikdən sonra qərara gəlir ki, ailə qurmaq lazımdır. 1921-ci ildən 1933-cü kimi Ağdama gedib, orada teatr açıb. Sonra Üzeyir bəylə məsləhətləşib, Ağdaşa gedərək orada musiqi məktəbi açıb, ömrünün axırına kimi orada tədris hissə müdiri kimi çalışıb.
Atamın həm də tara böyük həvəsi olub, tarda məharətlə ifa edib. 1954-cü ildə Ağdaşda, 71 yaşında vəfat edib. Astması vardı, ona görə də Bakıda qala bilmirdi. Mən də Ağdaşda anadan olmuşam. 1943-cü ildə "Əməkdar incəsənət xadimi" adını verdilər.
Atamın Azərbaycan teatr tarixində öz yeri var. Amma onun xüsusi olaraq yada salınmamasını qeyd etmək istəyirəm.
Ə.Fərəcovu daha çox axtarırlar, atamı yada salan yoxdur. Axı onun teatr tariximizdə xidmətləri olub. Atam olmasaydı, o dövrdə "Leyli Məcnun", eləcə də digər tamaşalar bu səviyyədə qarşılanmayacaqdı. Atam səssiz filmlərə də çəkilib.
Atam haqqında təəssüratlarımı kitab halında yazmaq istəyirəm. Onun haqqında film çəkilməsi yaxşı olardı.
O dövrlə bağlı afişaları arxivə, Əlyazmalar İnstitutuna vermişəm. Atamın çox gözəl səsi olub. Təəssüf ki, səsi qalmayıb. 1918-ci ildə ermənilər Bakıda qırğın törədəndə it-bata düşüb. Bir də atam teatrdan gedəndən sonra oxumadı, özünü həmişə ciddi apardı.

Xalq cəbhəsi.- 2008.- 7 fevral.- S. 14.