Mükərrəmoğlu M.

Mən sənətimin əzablarından da ləzzət almışam

Bu sözlər böyük aktyor Mustafa Mərdanova məxsusdur
Çox təəssüf edirəm ki, sağlığında bu aktyorun teatrdakı rollarını görə bilmədim. Deyilənə görə, çoxları məhz Mustafa Mərdanovun oyununa baxmaq üçün teatra gələrmiş. O öz sənətini bütün ruhu ilə sevirdi və bütün mənalı ömrünü aktyorluğa həsr etmişdi.
İndi də Mustafa Mərdanovun adı gələn yerdə gülüş var, nikbin əhval-ruhiyyə var. O, aktyor sənətinin klassik ənənələrini yaşadan, yüksək istedada malik gözəl sənətçi idi.
Mustafa Mərdanov Gürcüstanda dünyaya göz açmışdı. İlk təhsilini də elə Tiflisdə almışdı. Bu şəhərin mədəni mühiti gənc Mustafanın taleyinə çox güclü təsir göstərmiş, 1916-cı ildə Tiflis kişi gimnaziyasını bitirmişdi. 1922–1924-cü illərdə Moskvada Teatr Sənəti İnstitutunda təhsil almışdı. Bir müddət Tiflisdəki Azərbaycan Dövlət Teatrında direktor kimi çalışmış, bu teatrın inkişafında böyük xidmətlər göstərmişdi. Nəhayət, 1924-cü ildən Bakıya köçərək Azərbaycan Dövlət Dram Teatrında aktyor kimi fəaliyyətə başlamışdır.
Onun ifa etdiyi rolları sadalamaqla qurtaran deyil. Amma bu aktyorun ifasında elə xarakterik cizgilər var ki, onlar həmişə Mustafa Mərdanovu fərqləndirib, ona xüsusi hörmət və məhəbbət qazandırıb. Mustafa Mərdanovun yüksək ifa texnikası, obrazı fərdiləşdirmək qabiliyyəti var idi. O, səhnədə tamamilə yeniləşirdi. O, oynadığı rolları özününküləşdirirdi. Tamaşaçı bəzən onun qəhrəmanına gülür, bəzən taleyinə acıyır, bəzən də qürur hissi duyurdu. Onun tamaşalarına baxanlar deyirlər ki, Mustafa Mərdanovun səhnəyə gəlişi həmişə bayram olardı. Tamaşaçılar ayağa qalxıb onu sürəkli alqışlarla qarşılayardılar.
O, “Sevil”də Atakişini, “Müfəttiş”də Xlestakovu, “Hamlet”də Balonini oynayırdı. Müharibə illərində və ondan sonrakı dövrdə nadir tamaşalar olardı ki, orada Mustafa Mərdanova rol verilməsin. Xaraktercə ciddi insan idi. Çox yaxşı dostluğu vardı.
Azərbaycanın kino sənəti formalaşmağa başladığı ilk dövrlərdən Mustafa Mərdanov müxtəlif xarakterli rollar oynamışdı. O, ixtisasca teatr aktyoru idi, amma kinoda çəkildiyi ilk vaxtlardan rejissorların diqqətini çəkmişdi.
“Bismillah”, “Hacı Qara”, “Sevil” onun çəkildiyi ilk filmlər idi. Muzdur Qulu (“Bismillah”) filmdə ona verilən çox da böyük olmayan rol olsa da, aktyor debütü kimi çox uğurla ifa etdi. Amma “Sevil”də Atakişi yaddaqalan obraz idi. Atakişi obrazını aktyor əvvəldən axıra kimi detallar üzərində qurmuşdu. M.Mərdanov öz rolunu bəzən yazıq, bəzən gülməli, bəzən zaman qarşısında üsyankar, bəzən nə edəcəyini bilməyən sadə bir insan kimi oynayırdı. Bütün bunlarla yanaşı, Atakişini mərdlikdən məhrum etmir, onun simasında insan mənliyini uca tutan ləyaqətli babalarımızın xarakterini görürük. Kinomuzun səssiz dövründə məhsuldar çalışaraq səsli dövrə gəlib çıxan Mustafa Mərdanovun simasında qüdrətli kino aktyoru görürük.
“Bakılılar”, “Kəndlilər”, “Səbuhi” kimi filmlərimizdə Mustafa Mərdanov artıq professional kino aktyoru kimi yetişdiyini bir daha təsdiq etdi. Aktyor hətta, bir filmdə iki rolda çəkilirdi. “Kəndlilər” filmi inqilabi mövzudadır. Bu filmdə rejissor Səməd Mərdanov onu iki rolda - kəndli Təhməz və menşevik rollarında çəkib. Bir-birinə tamam zidd olan bu obrazlar aktyorun geniş imkanlara malik yüksək istedadı olduğunu bir daha ortaya qoydu.
Onun yaradıcılığında müxtəlif janrlı filmələr olub. O, tarixi filmlərdə də müasir filmlərdə olduğu kimi, özünü sərbəst hiss edir,yaradıcılıq imkanlarından çox məharətlə istifadə edirdi. Onun çəkildiyi filmlərdə çox qəribə bir komizm var. Bu komizm isə onun təbiətindən irəli gəlirdi. Bəzən o, ziyalı rolunda oynayıb. Məsələn, “Səbuhi”də akademiyanın rəisi rolunda çəkilib. “Fətəli xan”da Şirin obrazını xüsusi səmimiyyətlə yaradıb.
50-ci illərdən sonra da kinomuzda bir sıra qiymətli rollar yaratmışdır. Tofiq Tağızadə ona “Görüş” filmində kolxozçu rolunu həvalə etmişdi. Onun yaratdığı obraz kiçik olsa da, hər halda diqqəti çəkir. Mustafa Mərdanov çox vaxt mənfi tipləri də uğurla yaradıb. Belə ki, “Qara daşlar” filmində onun qəhrəmanı Dəmirov əslində, mənfi tipdir. Amma aktyor onu o qədər səlist, səmimi oynayır ki, tamaşaçı bu aktyorun oyun tərzinə, həqiqətən, həsəd aparır.
Və nəhayət, 1956-cı ildə ona “O olmasın, bu olsun” filmində Həsən bəyin çox mürəkkəb və zidiyyətli obrazı həvalə olundu. Rejissor Hüseyn Seyidzədə aktyorun geniş improvizə imkanlarını nəzərə alaraq ona Həsən bəyi böyük inamla həvalə etmişdi. Bu “intiligent” obrazın bütün xarakterik cizgilərini böyük ustalıqla yaradan Mustafa Mərdanov obrazı əsas qəhrəman səviyyəsinə qaldırır. Məşədi İbadla qonaqlıq səhnəsindəki “dueti” isə daha çox maraqlıdır.
“Qanun naminə” filmindəki müstəntiq Murtuzov onun yaratdığı obrazlar içərisində öz yeri olan ekran qəhrəmanıdır. Murtuzov da mənfi tipdir. O, Kamilovun əmrlərinin icraçısıdır. Mehmandan əvvəlki prokurorla əlaqəyə girib rayonda baş verən cinayətləri ört-basdır etmişdir. Ancaq Mehmanın gəlişi ilə hər şey dəyişib. İndi Murtuzovun bütün imkanları kəsilmişdir. Aktyor Murtuzovu elə istedadla yaradıb ki, bütün mənfi cizgiləri aydın görsənir.
Xalq artisti, teatr və kino rejissoru Adil İsgəndərovun çəkdiyi “Əhməd haradadır?” filmində Məmməd kişini ona həvalə etməkdə heç də yanılmamışdı. Məmməd kişi dünyagörmüş, həyatın sınaqlarından çıxmış insandır. O, həyat yoldaşını itirmiş, bircə qızı ilə qalmışdır. Məmməd kişi bütün atalar kimi , qızını xoşbəxt görmək istəyir. Köhnə kişilərdən olduğundan qızını qonşu Əhmədə ərə vermək istədiyini bildirəndə aldığı cavab onu çaşdırır. Lakin nə etməli? Zaman dəyişib, uşaqlar da ki, müasir dövrün uşaqları. O, Məmməd kişini çox səmimi, yaddaqalan cizgilərlə təqdim etmişdi.
O, 1962-ci ildən ömrünün sonuna kimi Azərbaycan Teatr Cəmiyyətinin sədri olmuş, milli teatrımızın inkişafında böyük xidmətlər göstərmişdi. “Mənim müasirlərim” və “50 il səhnədə” kitablarında aktyor ömrünün və sənət yolunun çox maraqlı səhifələri əks edilmişdir.

Xalq qəzeti.- 2008.- 16 fevral.- S. 7.