Xəlilli F.

Azərbaycanda abidələrin mühafizəsi və muzey işi

Maddi-mədəniyyət abidələrinin mühafizəsi işinə xüsusi diqqətlə yanaşan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin göstərişi ilə Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin binası əsaslı bərpa olunmuş, italiyalı dizayner qrupunun iştirakı ilə yeni ekspozisiya yaradılmışdır.

Az müddətdə Azərbaycan əhalisinin və xarici turistlərin əsas ziyarət yerinə çevrilən Muzey qazandığı təcrübə və elmi potensialını Azərbaycan mədəniyyəti və elminin inkişafı naminə digər muzey və qurumlarla da bölüşməkdə maraqlıdır. Odur ki, 2007-ci ilin noyabr-dekabr aylarında bir qrup əməkdaşla birlikdə Muzeydə materialları qorunan bəzi arxeoloji abidələrin vəziyyəti və yerli muzeylərin fəaliyyəti ilə yaxından tanış olmaq üçün Azərbaycanın qərb bölgəsinə ezam edildik.

Ezamiyyət zamanı ilk olaraq Şəmkir rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsində və Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində olduq. Gördüyümüz mənzərə bizi çox məyus etdi. Mədəniyyət şöbəsinin damı bəzi yerlərdə bütövlükdə uçmuş, salamat qalmış sahələrin su daman yerlərinə vedrə və vannalar qoyulmuşdu. Bu şəraitdə işləyən fədakar mədəniyyət işçiləri rayonun tarixi mədəniyyət abidələri haqqında ətraflı məlumat verdikdən sonra bizi gedəcəyimiz abidələrin marşrutu ilə tanış etdilər.

Şəmkir rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Azərbaycanın tarixi abidələrlə zəngin bölgəsində olmasına baxmayaraq, zirzəmidə yerləşdirilib. Oradakı nadir tarixi əşyaların nümayişi adi fond otağı səviyyəsində təşkil olunub. Azərbaycanda turizmin inkişaf etdiyi bu məqamda xarici, eləcə də yerli turistlərin qarşısına belə vəziyyətdə çıxmaq utandırıcıdır. Muzeydə hətta Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində oxşarı belə olmayan arxeoloji materialların toplanmasına baxmayaraq onların dövrü, təsnifatı, təyinatı, yerləşdirilmə ardıcıllığı, saxlanma şəraitinin aşağı səviyyədə olduğu aydın görünür. İlkin tanışlıqdan sonra muzey rəhbərliyinin diqqətinə ekspozisiyanın təşkili, fondların yerləşdirilməsi, eksponatların qeydiyyatının aparılması məsələsində kömək edə biləcəyimizi də çatdırdıq.

XX əsrin 30-cu illərində Şəmkirin alman sakinləri tərəfindən tikilmiş SES və su dəyirmanı o dövrün az rast gəlinən yerli sənaye yadigarlarındandır. Yol kənarında, turistlərin tez-tez ziyarət edə biləcəyi yerdə olan bu tarixi abidə Enerji muzeylərindən birinin əsasını təşkil edə bilər. Bu muzeyin təşkil olunması üçün həm Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, həm də Azərenerji birgə fəaliyyət göstərə bilər. 2006-cı ildə Norveç muzeylərinin təcrübəsini öyrənərkən orada bu tipli muzeylərin çoxluq təşkil etdiyini gördük və qeydlərimizi apardıq. Odur ki, Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi də bu cür muzeylərin yaradılmasına öz töhfəsini verə bilər.

Maraqlı abidətərdən biri Şəmkirin Didəvan qülləsidir. Eyni üslübda, dairəvi formada çaydaşından tikilmiş ikinci belə bir gözətçi qülləsinə Qazaxda rast gəldik. Orta əsrlərdə bu cür gözətçi qüllələri düşmənin yaxınlaşma xəbərini bir məntəqədən digərinə sürətlə ötürmək məqsədilə tikilirdi. Abidə dayanıqlı olub, öz gözəlliyini indi də saxlamaqdadır. Bu qüllənin ətrafında qəbiristanlıq olmasına baxmayaraq, əks tərəfdə Seyfəli kəndi və çay istiqamətində turist düşərgəsi yaratmaq mümkündür.

2007-ci ildə orta əsr Şəmkir qalasında tarix elmləri doktoru Tarix Dostiyevin rəhbərliyi ilə arxeoloji qazıntılar aparılmış, maraqlı nəticələr əldə olunmuşdur. Burada qala divarları və bürclər əsrlərin yadigarı kimi bu gün də öz əzəmətini saxlayır. Qazıntılar başa çatdıqdan sonra Şəmkir qalası bölgənin ən maraqlı turist məkanlarından birinə çevriləcəkdir. Noyabr ayında qazıntıların nəticəsinə və bölgənin maddi-mədəniyyətinin öyrənilməsinə həsr olunmuş Şəmkir konfransı da keçirilmişdir.

Yenikənd su anbarı tikilərkən diqqətsizlikdən və bəlkə də səhlənkarlıqdan su altında Azərbaycanın nadir tarixi abidələri qalmışdır. Bu bir faktdır. Həmin yerdə olarkən elə yer üstündəcə orta əsr şəhər yerinin qalıqları aydın nəzərə çarpır. Ətrafda yaşayan və tarixi əşyaların toplanması ilə maraqlanan gənclərdən biri su çəkilərkən aşkar etdiyi tapıntıları bizə göstərdi. Burada nələr yox idi; cənub filinin sümükləri, ilk tuncdan tutmuş orta əsrlərə qədərki dövrə aid saxsı məmulatı, daş metaltökmə qəlibləri, mis əşyalar və s. sözün qısası bir Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin materialları. Gənc onun materiallarına baxan arxeoloqların adlarını çəkdikcə fəxr hissi keçirirdi. Bəlkə də haqqı vardı. Dünən bu materialların su altında qalmasına göz yumanlar bu gün həmin materiallara həsrətlə baxırlar. Beləliklə, bu problemlər üzündən Yenikənd su anbarında sualtı arxeoloji tədqiqatlar aparmaq zərurəti yaranmışdır. Lakin hər şeydən əvvəl gec də olsa, Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Yenikənd su anbarını qoruq elan etməlidir.

Faktlar sübut edir ki, belə problemlər Azərbaycanın müxtəlif yerlərində hələ də var. 2004-cü ildə Xanarx kanalının trassası üzərinə düşən və min ildən çox fasiləsiz yaşayışa şahid olan Şabran şəhəri də eyni problemlə üzləşmişdir. İndi Qəbələ-Bakı su boru kəmərinin trassası üzərində yerləşən və min ildən çox fasiləsiz yaşayış yeri olan Nərgizava antik dövr şəhərgahı və qəbiristanlığı da eyni vəziyyətdədir. Tariximizin göz görə-görə məhvinə necə yol vermək olar?! Axı heç kim dövlət əhəmiyyətli layihələrə qarşı deyil. Lakin bu işlər bütün sivil ölkələrdə olduğu kimi dünya əhəmiyyətli abidələri öyrəndikdən sonra həyata keçirilərsə daha düzgün olmazmı? Bu barədə fikirləşməyinə dəyər.

Şəmkirdən Tovuz rayonuna getdik. Tovuz rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsi və Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin yerləşdiyi bina nisbətən yaxşı vəziyyətdədir. Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyinin eksponatları isə heç bir tarixi ardıcıllıq və mövzu gözlənmədən, eynən Şəmkirdəki kimi fond şkaflarına yerləşdirilmişdir. Mədəniyyət fədakarları olan muzey işçiləri təcrübə keçməli və onlara bu təcrübəni tətbiq imkanları verilməlidir. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi bu cür təcrübə mübadiləsinin təşkilinə, seminarların keçirilməsinə hazırdır və həmin muzeyləri bu əməkdaşlığa dəvət edir.

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində İbrahimhacılı kəndindən aşkar olunmş çox maraqlı tunc insan fiqurları mühafizə edilir. Həmin fiqurların tapıldığı yerlə tanış olmaq üçün İbrahimhacılı kəndinə getdik. Kənd müxtəlif dövrün abidələri ilə əhatə olunsa da, heç bir yerdə abidənin göstərici nişanlarına rast gəlmədik. Ayı təpələri adlanan kurqanlar kəndin içərisindədir. Onların üstündə müxtəlif tikililər və təsərrüfat sahələri salınmışdır. Kurqanlara baş çəkərkən bəzi yerüstü materiallar da topladıq. Həmin abidələrin qeydə alınması və ən azı ilkin tədqiqatların aparılması vacibdir.

İbrahimhacılı kənd orta məktəbində coğrafiya müəlliməsi Sinayə Məmmədzadə maddi-mədəniyyət nümunələri toplamış və guşə yaratmışdır. Burada elə materiallara rast gəldik ki, heç Tovuz Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində elələri yoxdur. Guşədə son tunc və ilk dəmir dövrünün müxtəlif silahları, saxsı məmulatı, etnoqrafik və numizmatik əşyalar toplanmışdır. Sinayə xanıma toplanmış materialların bir qismini rayon Tarix Diyarşünaslıq Muzeyinə verməsini, əgər mümkün deyilsə, onda İbrahimhacılı kəndində ayrıca bir Muzey yaradılması üçün müraciət etməsini və eksponatların bu şəkildə qorunmasını təklif etdik.

2006-cı ildə Norveçin Stavanger Arxeologiya Muzeyində bizə qəribə görünən bir sənədləşdirməyə rast gəldik. Belə ki, bütün fermerlərin, eləcə də müxtəlif obyektlərin ərazisində hansı abidələrin və tapıntıların olduğu qeydə alınmışdır. Əgər həmin fermer və ya obyekt sahibi qazıntı işi aparırsa, mütləq muzeyin bundan xəbəri olur. Bu təcrübə bizdə də tətbiq olunsa çox yaxşı olardı. Çünki, bizdə nəinki ayrı-ayrı fermer və ya obyekt sahiblərinin, heç çox kənd və şəhərlərin ümumi ərazisinin belə qeydiyyatı yoxdur. Hər kəs istədiyi kimi hərəkət edir, qazır, "abidələri öyrənir". Yaxın vaxtlarda Bakıda, Dövlət Filarmoniyasında aparılan son bərpa işləri zamanı fəhlələrin aşkar etdiyi bəzi maddi mədəniyyət nümunələrinin Muzeyə gətirilməsi də bunu aydın göstərir.

Şərq.- 2008.- 3 iyul.- S. 12.