İsayev Ə.
Təkcə Goranboyda otuzdan çox
tarixi abidə səhlənkarlıq üzündən qeydə
alınmayıb
Turizmin inkişafı
ilə əlaqədar milli memarlıq abidələrinə
münasibət kökündən dəyişir. Axı
abidələr ölkənin torpaq üzərində
"yazılan" tarixi, xalqın milli pasportu, elimizin
memarlıq irsinin əsl ensiklopediyasıdır. Məhz buna görə
də tarixi və arxeoloji abidələrə yeni gözlə,
yeni tələblərlə baxılması vacibdir. Bu
nöqteyi-nəzərdən qərb bölgəsindəki
mövcud vəziyyət araşdırılarkən bir sıra
həlli vacib problemlərlə üzləşdik.
Goranboy rayonundan başlayaq. Borsunlu ulu Goran torpağının
ən qədim yurd yerlərindən sayılır. Qədim
karvan yolu üzərində yerləşir. Bu yerlər bir
sıra tarixi memarlıq abidələri ilə zəngindir.
Laqeydlik üzündən dağılanlar da var, hələlik
az-çox salamat qalanlar da. Di gəl ki, heç birinin
adını, ünvanını dövlət
mühafizəsinə götürülən abidələr
sırasında tapa bilmədik.
Akademik Mikayıl Rəfilinin atası Hacı Həsən
öz xeyirxahlığı ilə bütün
bölgədə məşhur idi. Klassik Şərq
üslubunda ikimərtəbəli yaşayış evi,
elektriklə işləyən pambıqtəmizləmə
zavodu, günəşin istisi ilə qızdırılan
yeraltı hamam tikdirib. Az qala iki metr hündürlüyü
olan kanalizasiya xəttindən təhlükə zamanı gizli
yol kimi istifadə olunurdu. Hərəsi bir sənət
əsəri, milli memarlıq incisi! Təəssüf, çox
təəssüf ki, son vaxtlara kimi sağ-salamat olan bu
dəyərli abidələrin indi sönük-solğun
izləri, quru, boş adları qalır.
Borsunluda qədim türbələr də çoxdur. Daha
üçü də son vaxtlarda Dərə yeri
sahəsində aşkar edilib. Əsasən qırmızı
kərpicdən hörülüb, divarları gəclə
suvanıb, üstü günbəzlə örtülüb.
Tağbənd formalı qapısı var. Digər bir
günbəz səkkizguşəli formada inşa olunub.
Arxeoloq-alim Arif Məmmədov deyir ki, bu türbələr
XIII-XIV əsrlərə aiddir.
Elə həmin dövrün yadigarı - ikinci kərpicli
yaşayış yeri. İndiki anlamda əsl sənaye-emal
müəssisəsi sayılırdı. Sahəsi
təqribən iki hektara yaxın olub. Buradakı karxanalarda
bişirilən kərpiclər hər yanda
tanınırdı. İndi də təpə-təpə,
qalaq-qalaq izləri qalır. Borsunlu məscidi isə 1904-cü
ildə tikilib. Dağılıb getməkdə idi.
Yaxşı ki, təzəlikcə xeyirxah insanların əli
ilə bərpa edilir.
Borsunlu kəndində tarixin bu cür canlı yadigarları,
milli memarlıq nümunələri çoxdur. Onlardan hər
biri qayğı ilə qorunmağa, mühafizə
edilməyə, yaşadılmağa layiqdir. Bəs
əslində vəziyyət necədir? Nazirlər Kabinetinin 2
avqust 2001-ci il tarixli 132 nömrəli qərarı ilə
dövlət mühafizəsinə
götürülmüş daşınmaz tarix və
mədəniyyət abidələrinin siyahısına
baxırıq. Borsunlu kəndi üzrə cəmi bircə
türbənin adı çəkilir. O da yerli
əhəmiyyətli abidələr sırasında. Guya XX
əsrin əvvəllərində tikilib. Vəssalam. Bəs
digər abidələr necə? Onların mühafizəsi,
təbliği ilə kim məşğul olmalıdır?
Təkcə Borsunlu abidələrinə bu cür laqeyd
münasibət göstərilsəydi, bəlkə də bu
barədə heç söhbət açmağa
dəyməzdi. Goranın hər guşəsində torpağın
qoynundan boylanaraq ötənlərdən-
keçənlərdən min bir həqiqət
söyləməyə can atan neçə-neçə
kurqanın, türbənin, qalanın, məbədin, yaşayış
yerinin adına bu rəsmi sənəddə rast
gəlmədik.
Elə bil Nazirlər Kabinetinin qərarına əlavə
edilən siyahı gözüyumulu tərtib olunub. Guya
Səfikürd kəndinin ərazisində 1675-ci ilə
məxsus bir qala mövcuddur. Rayonda belə bir qalanı
gördüm deyən yoxdur. Haçansa, haradansa
təsadüfən adı siyahıya düşüb. Amma
əvəzində gör necə dəyərli abidələr
kənarda qalıb.
Min illik tarixi olan Saxsılı təpə, Təndirli
təpə, Fərməş təpə, Sarı təpə,
habelə Mollavələdlidəki Yeddi qardaş və Qoşa
çinar yaşayış yerləri, Qızıl Arslanın
Nizami Gəncəviyə hədiyyə elədiyi
Həmənli kəndi. Yaxud V-XII əsrlərin yadigarları
sayılan Meşəli, Mənəşli, Buzlaq alban
məbədləri, əlli metrlik Kürəkçay
qülləsi, azı yüz yaşı olan Goran və
Dəlməmmədli qüllələri, Kürəkçay
daş mağarası, Qaraçinarın tağlı
körpüsü, neçə-neçə məscid, Molla
Vələdli türbəsi, Xudu baba türbəsiE
Hansını deyəsən?! Adam inana bilmir ki, tarixin bu
əvəzsiz yadigarları sadəcə gözdən
yayınıb.
Goranboy rayon mədəniyyət və turizm
şöbəsinin mütəxəssisləri ilə birgə
aparılan qısa araşdırma zamanı bəlli oldu ki,
rayon üzrə otuzdan çox tarix-memarlıq abidəsi
həmin rəsmi siyahıdan kənarda qalıb. Onlardan hər
birinin, xüsusən ilk tunc dövründən xəbər
verən Şadılı, Qarabağlı, Kürzallar,
Dəlməmmədli kurqanlarının təhlilə,
tədqiqə, təbliğə ehtiyacı
böyükdür. Axı biz laqeyd halda kənarda dayandıqca
bəzi işbazlar, "qənimət" axtaranlar,
Kürəkçay daş mağarasında olduğu kimi,
əlaltdan kurqanları, türbələri dağıdır,
tarixin canlı yadigarlarını viran qoyurlar
(Təzəlikcə rayonda kurqanların mühafizəsi üçün
qoruq yaradılır).
Deməli, təkcə bir yerdə - Goranboy rayonunda otuzdan
çox abidə laqeydlik, daha doğrusu, səhlənkarlıq
üzündən öz vaxtında qeydə alınmayıb.
Bəs görəsən qərb bölgəsinin digər
rayonlarında vəziyyət necədir?
Tovuzda gör nələr yaddan çıxıb?!
Yanıqlı kəndinin yaxınlığındakı Abdal
talasında yaşıllıqlar qoynunda qırmızı
kərpicdən alban məbədi ucalır.
Mütəxəssislər deyirlər ki, bu, V-VI əsrlərin
yadigarıdır. İllər, əsrlər keçsə
də, salamat qalıb. Adam inana bilmir ki, belə dəyərli
bir abidənin adı Nazirlər Kabinetinin siyahısına
düşməyib. Bayramlı və Əsrikcırdaxan
kəndlərindəki birtağlı körpülərin
də adlarını həmin siyahıda tapa bilmədik.
"Yaddan çıxan", gözdən uzaq,
könüldən iraq qalan digər abidələr də az
deyil.
1903-1904-cü illərdə Aşağı Ayıblı
kəndində geniş bir sahədə
neftötürücü məntəqə kompleksi
ucaldılıb. Milli ornamentli inzibati və məişət
binaları, dəftərxana, yaşayış evləri,
qırx iki metr hündürlüyündəki tüstü
qülləsiE Hər biri dəyərli abidədir. Di gəl
ki, həmin siyahını tərtib edənlər
bütövlükdə bu yaşayış kompleksini
"görə bilməyiblər". Yaxud Xocaxan
qəbiristanlığındakı at və qoç
başdaşları, iki-üç metrlik stellalar və tarixin
digər izləri nədənsə siyahıdan kənarda
qalıb.
Bəs əvəzində həmin rəsmi sənəddə
nələr əks olunub?
Şəmkirdə siyahıda adıçəkilən on
dörd abidə faktiki olaraq yer üzündə yoxdur.
Maraqlandıq. Mahmudlu məscidinin, Şəmkir
dərəsində körpünün, Qaramusa nekropolunun, Aşağı
Seyfəlidə Üçgül qalaçasının yerini
xəbər verən olmadı. Seyidlər qalasının, Qala
dərəsinin, Qurudağ və Şamlıq
səngərlərinin, Kirizanlıtəpə, Dərə
yatağı, Muncuqlu və Alıqoca yaşayış
yerlərinin izi-tozu da qalmayıb. Osmanboz sahəsində tunc dövrünün
qalıqları şumlanaraq məhlə yerlərinə
çevrilib. Adam məəttəl qalır. Əgər bu
cür "adlı-sanlı" obyektlər yerli-dibli
mövcud deyilsə, onların adları dövlət
tərəfindən mühafizə olunan abidələr kimi
siyahıya necə düşüb? Yox, əgər bu
abidələr sonralar məhv edilibsə, onların
mühafizəsi üçün məsul olanlar hara
baxırdılar?
Gədəbəy əsl qalalar diyarıdır. Burada onlarca
qala və qalaça, müdafiə istehkamı, məbəd
və türbə diqqəti cəlb edir. Koroğlu qalası,
Cavanşir qalası, Cənnət qalası, Qız qalası,
Zəngli qala, Gizli qala... Rayonda tarixi abidələrin ayrıca
kataloqu düzəldilib və rəngli bukletlər hazırlanaraq
kütləvi tirajla çap edilib. Çox təəssüf
ki, həmin abidələrin bir hissəsi Nazirlər Kabinetinin
məlum siyahısından kənarda qalıb. Bunlar hansılardır?
Qalakənddəki Cənnət qalası, Böyük
Qaramuradlının Zəngli qalası, Çaldaş və
Qaraməmmədli məbədləri, Novosaratovdakı alban
dövrünün yadigarı olan Ağ məscid və bir
sıra digər obyektlərE Rayonda dedilər ki, bu
barədə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinə
məlumat verilib.
Samuxda maraqlı bir faktla rastlaşdıq. Nazirlər Kabinetinin
siyahısında göstərilir ki, təkcə
Çobanabdallı kəndində 20 ədəd ölkə
və yerli əhəmiyyətli qədim arx mövcuddur. Bir
kənddə 20 arx! Maraqlı idi, baxmaq istədik.
Kənddə heç kəs onların yerini göstərə
bilmədi. İcra nümayəndəsinin rəsmi
məktubunda da bu tarixi abidələrin adlarına rast
gəlmədik (Kənd bələdiyyəsi indi həmin
obyektləri araşdırır).
Mədəniyyət və turizm şöbəsinin müdiri
Süleyman Əliyev deyir ki, rayonumuzun ərazisində
çoxlu qədim abidə mövcuddur. Lakin indiyə
qədər onların heç biri rəsmi qeydiyyata
alınmayıb. VI-VII əsrlərin yadigarı
Çobanabdallı Pir ocağı, Avil körpüsü,
Kolayır kəndindəki 1300 yaşlı Düldül
çinarı, Hacallı və Füzuli kənd
qəbiristanlıqlarıE Bundan əlavə, rayonda İkinci
dünya müharibəsi iştirakçılarının
şərəfinə 9 kənddə xatirə-memorial
kompleksləri, habelə 20 Yanvar faciəsi və Qarabağ
şəhidləri üçün abidələr
ucaldılıb. Di gəl ki, S.Əliyevin dediyinə
görə, bunların heç biri mədəniyyət və
turizm şöbəsinin balansında deyil.
Göygöl rayonunda qədim binalar, xüsusilə alban
məbədləri çoxdur. Amma Nazirlər Kabinetinin
qərarına əlavə olunan siyahıda real vəziyyət
heç də dəqiq əks olunmur. Görünür, o
vaxtlar həmin siyahı tələsik, başdansovdu
hazırlanıb. Balçılı kəndindəki Qız
qalası, Quşqara körpüsü, Göygöl yolunun
üstündəki, habelə Üçbulaq, Zurnabad, Yeni Zod
kəndlərindəki alban kilsələri, Tülallar
kəndindəki ziyarətgah, onlarca xatirə-memarlıq
kompleksi nədənsə diqqətdən kənarda qalıb.
Rayon mədəniyyət və turizm şöbəsində
dedilər ki, siyahıda 31 abidənin adı çəkilir.
Amma ilkin araşdırmalar zamanı 300-dən çox
abidənin, xüsusən tarix-memarlıq dəyəri olan
ictimai və yaşayış binalarının
mövcudluğu müəyyən edildi.
Qazaxda da bu sahədə xeyli iş görülür.
Siyahıdan kənarda qalan abidələr müəyyən
edilir, şəkilləri çəkilir, tarixi, taleyi
araşdırılır. İndiyə kimi 38 abidənin
dövlət mühafizəsinə götürülməsi
təklif olunub. Onların arasında Birinci Şıxlı
qəbiristanlığındakı dekorativ tətbiqi
sənət nümunələri olan at və qoç
fiqurlarını, digər qəbirüstü abidələri,
Abbasbəyli kəndinin qədim yaşayış
məskənini, yüz ildən çox yaşı olan
Çaylı kənd məscidini, 1929-cu ildə qotik üslubu
ilə tikilmiş və hazırda doğum evi kimi istifadə
olunan o dövrün ilk müalicə mərkəzinin
binasını, Haqverdi ağa körpüsünü və
başqa abidələri göstərmək olar.
Bəs Ağstafada vəziyyət necədir? Rayonda iki
ədəd dünya, otuz altı ölkə, on dörd yerli
əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət abidəsi
qeydə alınıb. Əslində bu yerlərdə milli
memarlıq abidələri çoxdur və onların
müəyyən edilməsi üçün
mütəxəssis araşdırmalarına böyük
ehtiyac duyulur. Təkcə Bakı-Ceyhan neft kəmərinin
çəkilişi zamanı doqquz qədim yaşayış
məskəni aşkar edilib. Xüsusən eramızdan
əvvəl dördüncü əsrin yadigarı sayılan
Soyuqbulaq kurqanları və Böyük Kəsik
yaşayış yeri, Həsənli nekropolu, Qıraq
Kəsəmən və Poylu yaşayış
məskənləri daha çox tarixi əhəmiyyətə
malikdir.
Bax beləcə, qərb bölgəsində azı
yüzə qədər milli mədəniyyət və
arxeoloji abidə məlum siyahıdan kənarda qalıb.
Abidələr "gəl-gəl" deyir. Sanki tarixin
alatoranından boylanaraq "bəri bax" deyə haray
çəkir. Biz isə laqeyd halda yanlarından
ötürük. Bütün bunların
araşdırılması, nizama salınması və
müvafiq qaydada mühafizəsinin təşkili vacibdir.
Bəzi hallarda abidələrin təsnifatı da pozulur,
məlumatlar səthi, başdansovdu olur. Məsələn,
Gəncə şəhərində 214 yerli
əhəmiyyətli abidənin 184-ü yaşayış
evidir. Bunlar həqiqətən də mühafizə
olunmağa layiqdir. Lakin həmin siyahıda heç birinin
dəqiq tarixi bilinmir, hansı bina haçan tikilib?
Hamısının qabağında eyni söz yazılıb:
"XX əsr". Dəqiqləşdirmə aparmaq nə
çətin işdir? Binalardan çoxunun üzərində
tikilmə tarixləri aydın yazılıb. Əgər
bəzilərində yoxdursa, Dövlət Reyestri Xidməti
İdarəsindən bütün məlumatları çox
asanca əldə etmək mümkündür. Təki maraq,
həvəs, istək, ən əsası, məsuliyyət
hissi olsun.
Hər rayona azı beş-on nəfər
mühafizəçi ştatı verilib. Bunlar nə iş görür,
nəyi, necə mühafizə edirlər? Bilən yoxdur! Biz
hələ mədəniyyət və turizm
şöbələrindəki çoxsaylı
işçilərin tarixin bu əvəzsiz incilərinə
laqeyd münasibətini demirik. Görünür, bu
mühüm sahəyə münasibəti, ilk
növbədə isə tələbkarlığı
kökündən dəyişmək lazımdır.
Redaksiyadan: Son
illərdə tarixi abidələrə ümumdövlət
miqyasında tükənməz qayğı göstərilir.
Təkcə qərb bölgəsində - Qazaxda "Avey",
Ağstafada "Keşikçidağ" dövlət
tarix-mədəniyyət qoruqları, Göygöldə milli
park yaradılıb. Bundan əlavə, indiyə kimi bir növ
diqqətdən kənarda qalmış
heykəltəraşlıq abidələri, xatirə-memorial
və memarlıq komplekslərinin mühafizəsinə dair
məxsusi sərəncam verilib. Bu abidə-komplekslərin
də çoxu indiyə kimi siyahıdan kənarda qalıb.
Bütün bunlara görə Nazirlər Kabinetinin 2 avqust
2001-ci il tarixli qərarına yenidən baxılması, real
vəziyyətə uyğun dəqiqləşdirmə
aparılması və ümumən yerlərdə
milli-mədəniyyət abidələrinə
münasibətin kökündən dəyişilməsi
vacibdir.
Adları siyahıya düşməyən
abidələrdən bir neçəsi: görün necə abidələr
mühafizədən kənarda qalıb!..
Azərbaycan.- 2008.- 30 iyul.- S. 7.