Ağaoğlu T.

Arxivi olmayan xalqın keçmişi qaranlıqdı

"Arxiv işlərinə gərək çox ciddi fikir verək. Bir tərəfdən ona görə ki, bu, xalqımızın tarixini əks etdirən yeganə mənbədir. İkinci də ona görə ki, tariximizi təhrif edənlərin qarşısını almaq üçün çox mühüm amildir".

Heydər Əliyev

Respublikamızda arxiv quruculuğu çətin, enişli-yoxuşlu yol keçmişdir. Bu da təşadüfi deyil. Qədim dövlətçilik tarixinə, mədəniyyətinə malik ölkəmiz strateji əhəmiyyətli region kimi zaman-zaman yadelli işğalçıların diqqətini cəlb etmiş, vaxtaşırı aramsız və amansız hücumlara, basqınlara məruz qalmışdır. Ərazilərimiz müxtəlif dövrlərdə mübarizə, döyüşlər, çarpışmalar meydanına çevrilmişdir. Əlbəttə, belə qarşıdurmalar vəziyyətində bir çox qanlı faciələr, müsibətlərlə yanaşı, milli sərvətlərimiz, tarixin olaylarından soraq verəcək sənədlər də basqınçılar tərəfindən daşınıb aparılmış, talan edilmişdir. Hazırda dünyanın bir çox muzey və arxivlərində xalqımıza mənsub xeyli ədəbiyyat, incəsənət nümunələrinin saxlanılması fikrimizin sübutudur.

Ötən əsrin ikinci onilliyinə qədər Azərbaycanda milli-mənəvi sərvətlərin toplandığı ünvan - arxiv olmamışdır. Ölkəmizdə bu xoşməramlı işin əsası 1920-ci il dekabr ayının 6-da Respublika İnqilab Komitəsinin sədri Nəriman Nərimanovun imzaladığı "Vahid dövlət arxiv fondunun yaradılması və Xalq Maarif Komissarlığı yanında mərkəzi dövlət arxivinin təşkili haqqında" dekretə əsasən qoyulmalı idi. Təəssüf ki, obyektiv səbəblərdən həmin qanunun özü də it-bata düşmüşdür. Sovet hakimiyyətinin siyasəti çox vacib məsələlər kimi, onun da "yoxa" çıxmasına, yaxud dondurulmasına səbəb olmuşdur. Daha sonra qanlı repressiyalar, ikinci Dünya müharibəsinin başlanması arxiv sənədlərinin toplanılmasını, olanların da mühafizə edilməsini unutdurmuşdur.

Lakin hər çətinliyə dözüm gətirən insanlar ən dar məqamda xalqının, doğma millətinin sabahını düşünüblər. Milli-mənəvi dəyərlərimizin qeyrət, şərəf simvolu kimi xatırlanan çəfakeş tədqiqatçı Salman Mümtaz - onun özü də repressiyanın qurbanlarından biri olub - belə insanlardan idi. Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivi ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü və sərəncamı ilə S.Mümtazın adını daşıyır. Onun minbir əziyyətlə topladığı sənədlər, əlyazmalar müasir dövrümüzdə bəlkə də ən qiymətli ləl-cəvahir xəzinəsindən üstündür.

Hazırda respublikamızda 6 dövlət arxivi, onların 15 filialı, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Dövlət Arxivi, 55 rayon və şəhər dövlət arxivləri fəaliyyət göstərir. Onlardan biri də mərkəzi S.Mümtaz adına Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxividir. Burada bir çox şəxslərin ictimaiyyətə məlum olmayan əsərləri, əlyazmaları, özləri haqqında xatirələr toplanıb. Arxivdə şəxsi fondların sayı 700-dən çoxdur. Əziz-xələf əmanət kimi mühafizə olunan yadigarların sayı isə milyondan artıqdır. Bu qurumun yaranmasına dair respublika Nazirlər Soveti 1965-ci il iyul ayının 17-də qərar qəbul etmişdir. Fondların yaradılması barədə arxivin direktoru, əməkdar mədəniyyət işçisi Maarif Teymur dedi:

- Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivinin fondlarında xalqımızın XIX əsrdən başlamış çağdaş dövrümüzə qədər yaşayıb-yaratmış çoxlu söz-sənət ustaları, elm xadimləri haqqında sənədlər, onların yaradıcılıqlarından, ictimai-siyasi fəaliyyətlərini əks etdirən nümunələr, faktlar toplanmışdır. Ən qiymətli və nadir sənədlər arasında böyük şairimiz Mirzə Ələkbər Sabirin 1907-ci ildə "Bəhlul" jurnalının redaksiyasına göndərdiyi məktub, Üzeyir bəy Hacıbəyovun 1913-cü ildə Sarabskiyə və sonralar Ceyhun Hacıbəyova ünvanladığı məktub, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əlyazmaları, Səməd Vurğunun, Hüseyn Cavidin xatirələrini yaşadan qeydlər, Cəlil Məmmədquluzadənin 1917-ci ildə Təbrizdə səhnəyə qoyulmuş "Ölülər" pyesinin əlyazması, ümumiyyətlə, əksər ədib və şairlərimizin yadigarları qayğı ilə mühafizə olunur.

Arxivdə zəngin fondlardan biri uzun müddət Moskva Dövlət Universitetinin professoru, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi mərhum Əziz Şərifə aiddir. Xalqımızın ədəbiyyat və incəsənətə sevgisini yaşadan, təxminən yüzillik tarixini əks etdirən bu fondda elə unikal sənədlər, məktublar var ki, onların heç birinə laqeyd, etinasız baxmaq mümkün deyil. Əziz müəllimin 1910-cu ildən ömrünün son gününə qədər yazdığı gündəliklər, vaxtilə topladığı "Molla Nəsrəddin", "Dəbistan", "Gələcək", "Dan ulduzu", "İşıq yolu" və başqa qəzet-jurnal qovluq komplektləri də xalqımızın ötən əsrin birinci yarısında mədəniyyət, incəsənət tarixini öyrənmək üçün qiymətli mənbədir.

Milli teatr, səhnə sənətimizin tərəqqisində, inkişaf edib bu günümüzə çatmasında əvəzsiz xidmətləri olmuş rejissor və aktyorların da şəxsi fondlarını yaratmışıq. Yüz nəfərdən artıq teatr xadimləri haqqında geniş, əhatəli materiallar toplaya bilmişik. Bu sənədlər əsasında xeyli ziyalımız dissertasiya müdafiə edib, elmi dərəcələr alıblar.

Azərbaycanda milli musiqinin inkişafında böyük Üzeyir bəy Hacıbəyovun xidmətləri haqlı olaraq tarixin səhifələrinə qızıl hərflərlə yazılıb. Bənzərsiz şəxsiyyətin, sənətkarın yaradıcılığı, ayrı-ayrı adamlara göstərdiyi qayğı barədə topladığımız sənədlərlə tanış olanda düşünürsən: insanda bu qədər saf-sağlam düşüncə, təmiz əqidə, mərhəmət, xeyirxahlıq hardan imiş?! Arxivimizdə çalışan hər bir əməkdaş kimi mən də qürur hissi duyuram ki, Üzeyir bəydən qalan yadigarları toplaya bilmişik və onların qorunmasında sadiq olmuşuq, olacağıq da! Bu əmanətləri gələcək nəsiliərə sevgiylə, ehtiramla, başucalığı ilə çatdıracağıq. Tədqiqatçılar unudulmaz sənətkarlarımızdan Fikrət Əmirovun, Tofiq Quliyevin, maestro Niyazinin, Qənbər Hüseynlinin, Xan Şuşinskinin, Şövkət Ələkbərovanın, Sara Qədimovanın, Rübabə Muradovanın və başqalarının zəngin fondlarından istifadə edə bilərlər. Kinemotoqrafiya sahəsində çalışan mütəxəssislərimizi də unutmamışıq. Arxivimizdə ekran əsərlərinin çəkilişində, hazırlanmasında xidmətləri olan sənətkarların şəxsi fondlarını təşkil etmişik.

Arxivdə xalq yaradıcılığına aid xüsusi bölmə yaratmışıq. İstənilən faktı, sənədi əldə etmək, onlarla tanış olmaq mümkündür. Bu sahə üzrə uzun illər fəaliyyət göstərmiş mütəxəssislərin gərgin axtarışları sayəsində tapılmış və onların şəxsi qovluqlarında saxlanılmış dastanlar, nağıllar, zərb-məsəllər, atalar sözləri arxivimizi daha da zənginləşdirmişdir.

Bir neçə sənət toplularından ibarət fondlar da yaratmışıq. Ədəbiyyat xadimləri toplusunda Səməd Vurğun, Məsud Şeyxzadə, Böyükağa Talıblı, Aşıq Valeh, Ənvər Yusifoğlu, Süleyman Rəhimov, Əli Vəliyev, Əlfı Qasımov və başqalarının sənədləri, yaradıcılıqları haqqında orijinal mənbələr, əlyazmalar, faktlar tədqiqatçılara yetərincə material verə bilər. İncəsənət xadimləri toplusunda isə Əlibəy Hüseynzadəyə, İsmət Səfərəlibəyova, Adil İsgəndərova, Səfər Turabova, Çingiz Sadıxova və başqalarına aid sənədlər də var.

Xalqımız ikinci dəfə dövlət müstəqilliyi qazandıqdan sonra vaxtilə xarici ölkələrə mühacirət edərək illər boyu yurd həsrəti çəkən, Vətənə qayıtmaq arzusu ilə yazıb-yaradan Ceyhun Hacıbəyli, Almaz İldırım, Abay Dağlı, Əlibəy Hüseynzadə, Timurçin Hacıbəyli, Səlim Turan, Yusif İsmayıl və başqalarının həyat yolundan, talelərindən xeyli xarakterik nümunələr əldə edə bilmişik. Əlbəttə, bütün bunlar ulu öndər Heydər Əliyevin və onun kursunu layiqincə dayam etdirən cənab Prezident İlham Əliyevin qayğısı sayəsində mümkün olmuşdur.

Arxivimizin bir saylı fondu mərhum yazıçı-pedaqoq Mir Cəlal müəllimin adına açılıb. O, ədəbiyyatımızın, incəsənətimizin qədrini uca tutanlardan biri olmuşdu. Hər vaxt ədəbiyyatşünas-alim Əziz Şərifin adı hörmətlə çəkilir. Onun yaddançıxmaz xatirəsi çoxları üçün doğmadır. Fondumuzda saxlanılan xatirə albomunda Əziz müəllim yazıb: "...Arxivi olmayan xalqın keçmişi qaranlıqda qalar. Gələcəyi təşkil etmək, gələcək üçün hazırlanmaqdan ötrü mütləq keçmişi öyrənmək lazımdır".

Azərbaycan.- 2008.- 17 iyul.- S. 5.