Qaliboğlu E.
İstedadlı teatr
rəssamı
Nüsrət
Fətullayevin özünəməxsus yaradıcılıq
dəst-xəti olub
Fətullayevlər
nəslinin imzası yaradıcı bir nəsil olaraq
Azərbaycan ictimaiyyətinə yaxşı məlumdur. Zaman
ötür, illər keçir, insanların yaşarı
əməlləri qalır. Ölüm həyatın
şərtidir, amma nə qədər güclü olsa da, o,
insani əməli və xatirəni öldürə bilmir. S.Mümtaz adına Dövlət Ədəbiyyat
və İncəsənət arxivinin direktoru, əməkdar
mədəniyyət işçisi, tanınmış
araşdırmaçı Maarif Teymur canlı arxiv
sənədləri əsasında Nüsrət Fətullayevin
yaradıcı ömrünün səhifələrini
araşdırıb: "XX yüzilliyin çox
ziqzaqlı, qarışıq hadisələri
Azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi,
mədəni-mənəvi həyatına təsir
etməyə bilməzdi. Amma bütün olmazın
çətinliklərə, problemlərin bolluğuna baxmayaraq
bu, yaradıcı yüzillik idi. Bu dövrdə heç
kəsə bənzəməyən, özünəməxsus
milli sənətkarlar doğuldular, yaşayıb-yaratdılar,
adlarını tariximizin silinməz səhifələrinə
yazdılar. Bunlardan biri də Nüsrət
Möhsün oğlu Fətullayevdir. 1913-cü ilin
çiskinli, təbiətin qızıl payız vaxtında
Azərbaycanın füsunkar bölgələrindən biri
olan Lənkəranda bir uşaq dünyaya göz açdı.
Adını Nüsrət qoydular. 1920-ci ildə Nüsrətin
ailəsi Bakıya köçdü. Gözünün
önündə baş vermiş
hadisələri uşaqlıq yaddaşına yazdı. Onun
fitri istedadı sürətlə üzə
çıxmağa başladı: insanların
hərəkətini, tarixi hadisələri bir seyrçi
rəssam kimi beyninə köçürər, sonra da kağız
üzərində müxtəlif cizgilər edərdi. Gənc Nüsrət həm də təhsil
aldığı Teatr Texnikumunda daha geniş məkanlara can
atardı. Bir gün o, Azərbaycan Dövlət Dram
teatrının dekorativ sexinə təcrübəyə
gəldi: bu gəliş onun sehrli bir aləmə qədəm
qoymasına səbəb oldu: teatrın rəssamı,
cani-dildən millətimizə xidmət edən
P.O.Ryabçikovun nəvazişi ilə teatrda
tərtibatçı rəssamlığın
əlifbasını öyrənməyə başladı.
Müəllimi Nüsrətin fitri istedadına vuruldu".
Sonralar Nüsrət müəllimini belə
xatırlayacaqdı: "Mərhum Ryabçikov geniş
qəlbli bir adam idi. O, mənim ilk yaradıcılıq
müvəffəqiyyətlərimə sevinər, milli teatr
kadrlarının yetişdirilməsində xüsusi
qayğı göstərərdi. Mən sonrakı
yaradıcılığımda onun xidmətlərini heç
zaman unutmamış və unutmayacağam".
M.Teymur: "Bu xatirələrin
işığında Nüsrət müəllimin
mənəvi xəzinəmizdə olan şəxsi
fondundakı sənədlərinin birinin üzərində
avtoqraf yazanda birinci gün idi ki, Ədəbiyyat və
İncəsənət arxivində işə
düzəlmişdim. İndi həmin gündən 42 il
yarım keçir. Sonralar Nüsrət
müəllimlə bir neçə dəfə
görüşdüm. Sənədlər bu gün mənim
hafizəmdə Fətullayevlər nəslinin sənətkar
şəxsiyyətlərinin yaşam illərini
canlandırdı: Hökümə xanım Qurbanova, Fateh
Fətullayev, Vəfa xanım Fətullayeva... Bu
şəxslərin hər birinin özünəməxsus
yaradıcılıq dəst-xətti məni həmişə
düşündürüb. Vəfa xanımdan başqa
hər üç sənətkarın az da olsa
ömürlərinin ikinci anlarını gələcək
nəsillərə çatdırmaq üçün
şəxsi fondlarında sənədləri
sistemləşdirilib. Yəqin ki, indi yaşayan varisləri
həmin sənətkarların qalan sənədlərini
şəxsi fondlarındakı sənədlərə
birləşdirərək sənədlərin sayını
artırmağa çalışacaqlar". M.Teymur
artıq həmin nəslin tanınmış
sənətçisi olan Hafiz Fətullayevlə
danışıqlar apardığını, yaxın
günlərdə sənətini və həyatını
vaxtsız itirmiş Vəfa Fətullayevanın da şəxsi
fondunun yaranmasına nail olacağını bildirir.
Nüsrət Fətullayev 1934-cü ildə Teatr Texnikumunu
uğurla başa vurur: "Diplom işini müdafiə
etmək üçün böyük
yazıçı-dramaturq C.Məmmədquluzadənin
"Ölülər" əsərinin bədii
tərtibatını öhdəsinə götürür.
N.Fətullayev tamaşaya verdiyi gözəl tərtibatla
texnikumu bitirir. "Eskadranın məhvi"
tamaşasının bədii tərtibatına görə ona
daha yüksək sənət nailiyyətləri arzulayan Sidqi
Ruhulla - "O, bu işi yüksək professinallıqla
qurmuşdur"- deyir".
1938-ci ildə o, teatrın baş rəssamı
vəzifəsinə təyin olunur. 1940-cı ildə
N.Fətullayevə "Əməkdar incəsənət
xadimi" adı verilir. 1941-ci ildə ikinci dünya müharibəsi
başlayır. Bu illərdə o teatrın
aparıcı xadimlərindən biri kimi fəallıq
göstərir. 1945-ci ildə "Şərəf
nişanı" ordeni ilə təltif olunur: "1947-ci
ilə kimi 55 pyesin bədii tərtibatını verən
Nüsrət müəllim teatr və səhnəmizin
tarixində daha çox məşhurlaşır. Onun bədii tərtibatlarından "Hacı
Qara", "Molla İbrahim Xəlil kimyagər",
"1905-ci ildə", "Yaşar", "Sevil",
"Oqtay Eloğlu", "Aydın" (C.Cabbarlı),
"Vaqif", "Xanlar", "Fərhad və
Şirin", (S.Vurğun) "Eskadranın məhvi",
"Həyat", "Məhəbbət", "Toy",
"Nizami", "Dumanlı Təbriz", "Vəfa"
və b. tamaşaların uğurlarını xüsusilə qeyd etmək olar. 1950-1960-cı
illərdə "Şeyx Sənan" (H.Cavid),
"Nişanlı qız" (S.Rəhman),
"Fırtına" (C.Məcnunbəyov), "Od gəlini"
(C.Cabbarlı), "Məhəbbətin hökmü"
(C.Məcnunbəyov), "Söz arası" (Q.Rəsulov)
və s. daha çox diqqəti cəlb edir.
N.Fətullayev ömrünün sonuna qədər teatr
rəssamı, bədii tərtibatçı rəssam kimi
mədəniyyət tariximizə adını əbədi
yazıb. O, keçmiş SSRİ Dövlət
mükafatına layiq görülmüşdü. İstər
Azərbaycan, istərsə rus, Avropa klassiklərinin dram
əsərlərinə verdiyi tərtibatlar həmişə
dərin təhlillə müşahidə olunmuş,
rəssamın sənətinə parlaq uğurlar
gətirmişdi. N.V.Qoqovun "Müfəttiş"
tamaşasının bədii tərtibatı haqqında
ədəbiyyatşünas tənqidçi M.C.Cəfərov
belə yazmışdı: "Nüsrət Fətullayevin
tamaşa üçün verdiyi tərtibat nəzəri
cəlb edir. S.Samarodovanın geyim eskizləri obrazların
xarakterinə, əsərin təsvir edildiyi dövrə
uyğundur. "Müfəttiş"in yeni quruluşda
və bədii tərtibatında göstərilən
tamaşası teatrın yaradıcılığında
mühüm bir hadisədir". R.Rza ilk dram əsəri olan
"Vəfa"nın tamaşası barədə
yazırdı: "Mənim ilk dram əsərim
olan "Vəfa"nı yazarkən teatrın gözəl
ənənələrini çox yaxşı gördüm.
İstedadlı teatr rəssamı Nüsrət Fətullayev
digər sənətkarlarla birlikdə mənim arzu etdiyim
gözəl bir tamaşa yaratmışlar".
"Türkiyədə" (Nazim Hikmət) əsərinin
bədii tərtibatı barədə isə Süleyman
Rüstəmin yazdığı rəy maraqlıdır: "Tamaşanın bədii tərtibatını
rəssam Nüsrət Fətullayev və Bədurə
Əfqanlı verib, musiqisini C.Cahangirov yazıb. İstər
bəstəkar, istərsə də rəssamlar əsərin
ideyasını tamaşaçıya çatdırmaqla səmərəli
əmək sərf etmişlər".
H.Fətullayevin "Şeyx Sənan"la bağlı
uğurları barədə danışan M.Teymur deyir: "Tamaşanın bədii tərtibatına
başlayarkən Nüsrət müəllim İsmayıl
Axundovla birlikdə əsərə yaddaqalan tərtibat
vermişlər. Ədəbiyyatşünas Ə.Ağayev
yazır ki, tamaşanın bədii tərtibatı
əsərin məzmunu və ideyasını başa
düşməyə yaxşı kömək edir. Tərtibat və musiqi pyesdəki hadisələrin
koloritini, qəhrəmanların mənəvi aləmini və
ehtiraslarını anladır, xüsusilə korun
nəğməsi təsirli və yaddaqalandır". 1955-ci
il iyulun 2-də S.Vurğunun "Vaqif"i Gəncədə
indiki Milli Dram teatrının kollektivi tərəfindən
oynanılır. Əsərin tərtibatını və
rəssam işlərini Azərbaycanın xalq rəssamı
Nüsrət müəllim ən inandırıcı, realist
və təbii boyalarla yaradır. "Səhnədə
Azərbaycan xalqının tarixi memarlıq nailiyyətləri
ümumiləşdirilmiş, xüsusən zərif
sənət nümunələri olan şəbəkələr
bütün mürəkkəbliyi ilə səhnədə
canlandırılmışdır" - yazan professor Nazim
Axundov, sonralar bu sətirlərin müəllifinə
Nüsrət müəllimin "nadir istedadlı
rəssam" olduğunu demişdi".
Sonda bu il N.Fətullayevin anadan olmasının 95 illiyi
barədə danışan M.Teymur deyir: "Onun
hələ tam olmayan şəxsi fondundakı
sənədləri, eskizləri, tarixi memarlıq
cizgilərinin nümunələrini araşdırıb
nəşr etdirmək, gələcək nəsillərə
yadigar kimi çatdırmaq hamımızın borcudur.
Ümumiyyətlə, XX yüzilliyin ilk teatr rəssamı
olan, həmin sənəti professional səviyyəyə
çatdıran Nüsrət müəllimin
yaradıcılığı gənc sənətşünas
və teatrşünaslar tərəfindən
araşdırılmalı və öyrənilməlidir.
Bədii tərtibat verən rəssam Nüsrət
müəllim kimi hərtərəfli biliyə malik
olmalıdır. Bu sənət həm də daim milli
ənənələrə bağlanmalıdır. Bu
barədə Nüsrət müəllim
uzaqgörənliklə yazmışdı: "Hər
hansı bir səhnə əsərinin
müvəffəqiyyəti eyni zamanda onun bədii tərtibatının
keyfiyyətindən asılıdır. Tamaşada rejissor
və aktyorların iştirakı ilə yanaşı,
rəssamın da əsərə verdiyi bədii tərtibat
yığcam və təsirli olub, hadisə və
xarakterlərin məzmunlu çıxmasına kömək
etməlidir. Lakin bəzi teatr rəssamlarımız bu
mühüm məsələyə kifayət qədər
əhəmiyyət vermir, səhnəni əsərdə
"oynamayan" yersiz əşyalarla
ağırlaşdırırlar. Bu isə pyesdəki əsas
məzmunun tamaşaçılara dolğun və ifadəli
şəkildə çatdırılmasına mane olur. Bir
səhnədə tələb olunan effekti yaratmaq
üçün işıqdan da kifayət qədər
istifadə etmirik. Halbuki, səhnə dekorları, qrim, kostyum,
butafor və s. vasitələrlə yanaşı, işıq
da hadisələrin səhnə də daha real və parlaq
boyalarla canlandırılmasına kömək edən
şərtlərdəndir. Buna görə
də respublikamızın teatr rəssamları zəngin
və maraqlı tərtibatlar hazırlamaq üçün
dekorlardan və başqa səhnə ləvazimatından
səmərəli istifadə etməli, habelə
ölkəmizin qabaqcıl teatrlarının bu sahədəki
təcrübəsindən öyrənməlidirlər".
Xalq cəbhəsi.- 2008.- 24 iyun.- S. 14.