Sadıqov
S.
Daşlarda
canlanan həyatın yaradıcısı
Təsviri
sənətin maraqlı növü sayılan
heykəltəraşlıq həqiqi gözəlliyi əks
etdirərək, öz növbəsində insanın estetik
zövqünü və gözəllik haqda
təsəvvürünü formalaşdırır. İri
şəhərlərin meydanlarında mühüm tarixi
hadisələrin,
siyasi xadimlərin, sərkərdələrin,
mütəfəkkirlərin, yazıçıların,
xalqın rəğbətini və hörmətini
qazanmış şəxsiyyətlərin
şərəfinə möhtəşəm
heykəltəraşlıq abidələri yüksəlir.
1950-ci
ildə Azərbaycan heykəltəraşlıq
məktəbinə gələn heykəltəraşlardan biri
də Tokay Məmmədovdur. O, 1927-ci ilin iyul ayının 18-də Bakıda anadan olub. Atası Həbib Qurban oğlu Məmmədov texniki elmlər doktoru, anası Zivər xanım isə Azərbaycanın ilk qadın heykəltəraşı olub. İlk təhsilini də elə anasından alıb. Balaca Tokay həmişə Zivər xanımla bərabər emalatxanaya
gələrək rəngli plastilindən müxtəlif fiqurlar düzəldərdi. Zivər xanımın sənət dostu Pyotr Sabsay da öz növbəsində həmişə Tokaya düzgün istiqamət göstərib. Sonralar P.Sabsay qeyd edirdi ki, "Tokay uşaqlıqdan heykəltəraşlıq sənəti ilə maraqlanırdı, bu uşağın gələcəkdə gözəl sənətkar olacağına şübhəm belə qalmamışdı. Artıq onun yaradıcılığı bizə məlumdur".
1942-ci ildə yeddinci sinfi bitirdikdən sonra Tokay Bakı Rəssamlıq Məktəbinə imtahan verir. O zaman Bakı Rəssamlıq Məktəbinin nəzdində heykəltəraşlıq şöbəsi yenicə təşkil edilmişdi. P.Sabsay, F.Əbdürrəhmanov, C.Qaryağdı
həmin heykəltəraşlıq şöbəsində fəaliyyət göstərirdilər. Tokay bilavasitə ilk milli heykəltəraşımız F.Əbdürrəhmanovdan dərs almağa başlayır. Leninqrad Rəssamlıq Akademiyasını bitirmiş F.Əbdürrəhmanov öz şagirdlərini dünya klassik incəsənətinin ən mütərəqqi ənənələri ilə
1945-ci ildə Tokay Məmmədov Əzim Əzimzadə adına Bakı Rəssamlıq Məktəbinin üçüncü kursunu bitirərək Leninqrad şəhərinə gedir və İ.E.Repin adına Rəssamlıq Akademiyasının heykəltəraşlıq fakultəsinə qəbul olur. Burada oxuduğu
illər ərzində o, görkəmli rus
sənətkarları V.Senayski, A.Matveyev və M.Kerezindən
dərs alır, heykəltəraşlıq sahəsində
kamil ustalıq vərdişlərinə yiyələnir.
Heykəltəraşın
erkən işlərində məzmunun əlamətlərini
və personayların həcm-məkan xarakterliyini
tutmağın müəllif metoduna məxsus səciyyəvi cəhətləri
görünür. Professional
sənətkarlığa yiyələnmə yeni
mövzuların, obrazların dərin fərdi
dünyagörüşünün təsdiqi sahəsindəki
axtarışlarla paralel aparılırdı. Akademiyada
təhsil aldığı zaman Tokay bir çox sərgidə
yaratdığı büstlərlə təmsil olunaraq yüksək
qiymətə layiq görülür. Ali təhsil
aldığı dövrdə, yəni 1947-ci ildə
Azərbaycanın xalçaçı rəssamı Lətif
Kərimovun portret büstünü hazırlayır. Bu
portretin yaradılması təsadüfi deyildi. Lətif
Kərimovu uşaq vaxtlarından tanıyan
heykəltəraş müstəqil şəkildə ilk
dəfə görkəmli alimin portretini canlandırır. Biz
bu portretdə zərifliklə canlanan yaradıcı insan
simasını görürük. Sonrakı
dövrlərdə yaratdığı portretlərdən geri
qalmasına baxmayaraq, bu əsəri gənc
heykəltəraşın ilk uğuru kimi
qiymətləndirmək olar.
Tokay
Məmmədov 1948-ci ildə Moskvada təşkil edilmiş
sərgidə rus şərqşünaslığının
banisi, görkəmli Azərbaycan alimi Mirzə
Kazımbəyin portretini nümayiş etdirir. Bu portretdə
heykəltəraş daxili psixoloyi keyfiyyətləri
göstərməkdən qaçaraq, canlı naturadan yox,
fotoşəkildən istifadə edir. Bu xırda
nüansları nəzərə almasaq, həqiqətən
də heykəltəraşın yaratdığı ilk portret
əsərləri realistik xüsusiyyətləri ilə
diqqət çəkir.
1951-ci
ildə akademiyada təhsilini başa vuran Tokay Məmmədovun
yaratdığı diplom işi "26 Bakı
Komissarları"na həsr olunur. Leninqradda gənc
heykəltəraşın diplom işinin
müdafiəsində dərs deyən müəllimlərindən
başqa, Azərbaycan sənətşünası
Mürsəl Nəcəfov da iştirak edir. Dörd fiqurdan
ibarət kompozisiyada Bakı kommunasının
rəhbərləri təsvir olunmuşdu. Kompozisiya sovet
dövrü ideologiyasına cavab verirdi. Sənətkarlıq
baxımdan isə kompozisiya çox düzgün yaradılmışdı.
Bu cür də olmalı idi. Çünki respublikamız Sovet
İttifaqının tərkibində yaşayırdı
və hər şeydə sovet ideologiyası öz əksini
tapmalı idi.
Tokay
Məmmədov ali təhsilini bitirdikdən sonra Leninqradda
heykəltəraş kimi işə başlayır və
Leninqrad Rəssamlar İttifaqının üzvü
seçilir. Heykəltəraş Bakıya
qayıtdıqdan sonra Əzim Əzimzadə adına
Rəssamlıq Məktəbində pedaqoyi
fəaliyyətə başlayaraq burada yetişən gənc
rəssamlara həm rəsm, həm də
heykəltəraşlıqdan dərs deyərək onlara
sənətin sirlərini öyrədir.
T.Məmmədov
bir çox şairlərin, alimlərin, sadə əmək
adamlarının, dövlət xadimlərinin və öz
sənət dostlarının büst portretlərini
ustalıqla yaradıb. O, 1953-cü ildə ilk dəfə
ağacdan Azərbaycanın klassik şairi Nizami
Gəncəvinin portretini yonub. Hələ rəssamlıq
məktəbində təhsil aldığı dövrdən
başlayaraq Nizami Gəncəvinin obrazını
canlandırmaq istəyirdi. Bu da təbii ki, ona müəllimi
heykəltəraş F.Əbdürrəhmanovun
yaratdığı "Nizami" heykəlinin təsiri olub.
Heykəltəraşın
yaratdığı "Nizami Gəncəvi" portreti 1955-ci
ildə Varşavada Gənclərin Beynəlxaq Ümumdünya
sərgisində uğurla nümayiş etdirilib. Əsər
şairin adını daşıyan Ədəbiyyat Muzeyində
qorunub saxlanıraq nümayiş olunur.
Azərbaycan
heykəltəraşlığında ağac materialdan ilk
dəfə olaraq Tokay Məmmədov istifadə edib.
Ağacın növlərini və onların
keyfiyyətlərini dəqiqliklə öyrənən gənc
sənətkar bu material əsasında bir çox insan
simalarını canlandırır. Tokayın
yaratdığı ağac portretlərində yüksək
psixoloyi keyfiyyətləri göstərə bilməsi
diqqət çəkir. Sənətkar müxtəlif
illərdə ağac materialdan bir çox şairlərin,
dövlət xadimlərinin və sadə əmək
adamlarının portretlərini yaradır. Bu
qəbilədən onun "Səməd Vurğun", Xalq
rəssamı "Qəzənfər Xalıqov",
dövlət xadimi, həkim və yazıçı
"Nəriman Nərimanov", sadə iş adamı,
uzunömürlü adam "Şirəli Müslümov"
və b. portretlərini qeyd etmək olar.
Heykəltəraş Tokay Məmmədovun
yaratdığı portretlər qalereyasında
həmçinin mərmər, tunc, gips materiallardan
yüzlərlə portret mövcudur ki, bu cür materiallarda
sənətkar birinci növbədə xarici
görünüşlə yanaşı, daxili psixoloyi
keyfiyyətləri də göstərməyə
müvəffəq olub. Bu
qəbilədən onun Azərbaycanda opera yanrının
əsasını qoymuş, musiqiçi alim "Üzeyir
Hacıbəyov", Xalq rəssamı "Rüstəm
Mustafayev", qadın rəssamımız "Vəcihə
Səmədova", yazıçı "Süleyman
Rəhimov", polyak bəstəkarı "F.Şopen"
və Avstriya bəstəkarı "V.A.Motsart" kimi
dahilərin büst portretlərini qeyd etmək olar.
Həmçinin heykəltəraşın
yaradıcılığı monumental heykəllərlə
zəngindir. Şəhərsalmanın inkişafı
nəticəsində sovet dövründən başlayaraq
Azərbaycanın bir çox şəhərindəki park
və meydanlarda şair və dövlət xadimlərinin
monumental heykəlləri ucaldılırdı. Tokay Məmmədovun
monumental sahədə canlandırdığı obrazlarda
Azərbaycanın şairləri, alimləri, dövlət
xadimləri və qəhrəmanlarının surətləri
durur. 1960-ci ildə dahi bəstəkar Üzeyir
Hacıbəyovun heykəlini Konservatoriya binası
qarşısında qoyurlar.
Tokay
Məmmədov sovet reyiminin qurulmasında inqilabi
mübarizə aparmış Məşədi
Əzizbəyovun monumental heykəlini isə 1976-cı ildə
Bakı şəhərində ucaldıb. Hündür qranit
özül üstünə qaldırılan abidədə
heykəltəraş inqilabçını emosional, siluet
ifadəliyi, bütün kompozisiyanın dinamikliyi və
psxoloyi keyfiyyətdə yaradıb. "Məşədi
Əzizbəyov" abidəsinə görə 1978-ci ildə
heykəltəraşa SSRİ Dövlət mükafatı
təqdim edilib.
Heykəltəraş
monumental sahədə həmçinin Azərbaycan şairi
"İmaməddin Nəsimi" və "XI qızıl
Ordu" abidələrini yaradıb.
Tokay
Məmmədov yaradıcılığının ilk
günlərindən başlayaraq
heykəltəraşlığın qabartma sahəsində bir
çox insanın surətlərini canlandırıb. Bu
qabartmalardan ən dəyərlisi Sovet İttifaqı
Qəhrəmanı Mehdi Hüseynzadənin portretidir.
Mərmərdən yaradılan bu qabartmada qəhrəman bir əlində
qumbara tutmuş vəziyyətdə təsvir edilib. Bu
əsər heykəltəraşın gənclik
illərində yaratdığı və ona uğur
qazandırdığı əsərlər sırasında
durur. Əsər bir çox beynəlxaq sərgidə
uğurla nümayiş etdirilərək yüksək
qiymətə layiq görülüb.
T.Məmmədov
bir neçə qəbirüstü abidənin də
müəllifidir. O, 1956-ci ildə Şuşa
şəhərində musiqiçi alim, xəttat və
rəssam Mir Möhsün Nəvvabın qəbirüstü
abidəsini düzəldib. Heykəltəraş
Azərbaycanın ilk professional vokal sənətinin banisi
Bülbülün də qəbirüstü abidəsini
yaradıb.
T.Məmmədov
xalq dastanımızın qəhrəmanı Koroğlunun
obrazı üzərində on ildən çox işləyib.
Bir çox variantda yaradılan abidənin bir modeli Bakı
şəhərində ucaldılmalı idi. O,
görkəmli, baxımlı, dinamik formada olmaqla
bərabər, xalq qəhrəmanımızın milli
koloritini tərənnüm etməli, həmçinin at
belindəki qəhrəman əsl cəngavər,
sərkərdə, bahadır təsviri bağışlamalıdır.
Tokay
Məmmədov yaratdığı işlərə
görə 1978-ci ildə SSRİ Dövlət Mükafatı,
1982-ci ildə isə Azərbaycan Dövlət
Mükafatına layiq görülüb. O, həmçinin
"Şərəf nişanı", "Xalqlar
dostluğu", "Şöhrət" ordenləri ilə
təltif olunub. Hal-hazırda 80 yaşlı heykəltəraş
Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasında
yetişən gənc heykəltəraşlara dərs
deyərək sənətin sirlərini onlara öyrədir.
Kaspi.- 2008.- 6 iyun.- S. 12.