Dadaşov A

Dadaşov A.

Hazırda sovet kinosu məfhumundan qopmuş milli kinomuz özünün uzun sürən keçid dövrünü yaşayır. Bu zaman kəsimində bizdən uzaqlaşan sovet kino qanunları tədricən yox olsa da, marketinq sistemi üzərində qurulan kapitalist kinosu da hələlik bizə yaddır. Sosialist idarəetmə mexanizmindən qalma çoxsaylı məmurlar ordusu ayrılan vəsaitin ağır idarəçilik aparatına xərclənməsi bazar iqtisadiyyatı kontekstində düşünən hər kəsi dəhşətə gətirir. Əlbəttə ki, bir çalışana doqquz nəzarətçi məmurun düşdüyü sovet mühiti işsizlik problemini də bu yolla həll edirdi. Müasir kino məkanında özünü kəskin şəkildə göstərən boşluq ötən dövrün təhlili və gələcək inkişaf istiqamətinin müəyyənləşdirilməsi strategiyasını tələb edir.
İlk baxışda sovet kinosunun tərkib hissəsindən çıxaraq müstəqilliyə doğru yol almaqla siyasi funksiya daşımaqdan qurtulan kinomuz hələ də fəaliyyətdədir. Lakin diqqət yetirəndə müstəqillik illərindəki filmlərin bədii səviyyəsi ilə qane olmaq mümkünsüzdür. Sosializm realizmi metodunun formaca milli, məzmunca sosialist prinsipi sənət mövqeyindən təhlil olunduqca xəlbirdən keçən filmlərin də sayı barmaqla sayılacaq dərəcədə azdır. Formaca milli - qara bığlı, aerodrom kepkalı kişilərin, badam gözlü, incə belli qadınların bizim mahnıları zümzümə edə-edə məzmunca sosialist funksiya daşımaları - gecə-gündüz dəzgah arxasında çalışmaları, yorulmadan məhsul becərmələri, daha sürətlə avtomaşın və ya qatar sürmələri onları xoşbəxt gələcəyə, kommunizmə çatdıra bilmədi. Deməli, digər mədəniyyət sahələri kimi, kinomuza da sırınan totalitar təbliğat funksiyası bar-bəhər vermədi. Bununla belə, sosializm kinonu yaradıcı, texniki bazaya malik iqtisadi sahəyə çevirə bilmişdi. İndi peşəkarlar və vaxtilə alınan texnika qocalıb əldən düşsə də, milli mədəniyyətimizin tərkib hissəsi olan kinomuzun vaxtilə təqdim etdiyi məhsullar arasında bədii dəyərə malik əsərlərin olması o iqtisadi baza əsasında ərsəyə gəlmişdi.
Kinonun əsas vəsaiti sayılmaqla öz dəyərini tədricən hazır məhsula ötürən insan resursu və kinokamera, habelə montaj masası, işıq mənbəyi olan lixtvagen, səs qurğusu tonvagen və digər texnika mayasını qat-qat artıq çıxarsa belə, işə yarayırsa, iqtisadi baxımdan bəxti gətirmiş sayılır. Unutmaq olmaz ki, həmin sosializm dövründə iqtisadi qanunlar siyasətə qurban verildiyindən formal olaraq iş yerlərini saxlamaq naminə rentabellə işləməyən zavod və fabriklərin mövcudluğuna imkan verilirdi. İstehsalın fasiləsizliyi təmin olunmuş kinomuz əsas vəsaitlərlə tam təmin olunmuş və onları işlədə bilən mütəxəssislərin kadr hazırlığı yüksək səviyyədə həyata keçirilmişdir. Kinomuzda yazılı tezislər üzərində qurulan yaradıcılıq məktəbinin formalaşmaması da dövrün faktıdır. Məlumdur ki, ideyanın maddiləşmə forması olub materialı deyil, müəllifi şərtləndirən üslubiyyatın peşəkar tipi öncə yazılı tezislərin varlığını tələb edir. Necə ki, ədəbiyyatımızda M.F.Axundov məktəbi məhz həmin tezislər üzərində bərqərar oldu.
Kinoda sovetlərdən qalan əsas vəsaitlər ildən-ilə sıradan çıxmaqdadır. Onun maddi-texniki bazasının yeniləşməsi isə mübahisəli məsələdir. Götürək elə bizim kinostudiyanın binasını. Azsaylı ştat personalının doldura bilmədiyi, "yel vurub yengələr oynayan" bu binanın təmiri belə rentabelliyə xidmət etmir. Hələ sovet dönəmində kinostudiya binaları olmayan digər respublikaların bir çoxunda dünyaya səs salan filmlərin və milli kino məktəblərinin formalaşmasının əsas vəsaitlə bağlı olmadığı təsdiqlənmişdi. Nəinki bina, kinokameranı, montaj masasını və sair texnikanı icarə götürməklə sənət yaradılması adi hala çevrilmişdi. Deməli, kinonun istehsalı üçün əsas vəsaitin mövcudluğunun vacib olmadığı təsdiqlənir. Kinonun istehsalı üçün, əlbəttə ki, öz dəyərini birbaşa hazır mala - əmtəəyə keçirən ssenari və kinolent kimi dövriyyə vəsaitləri gərəkdir. Amortizasiya hesabına öz dəyərini tədricən əmtəəyə keçirməklə köhnələn əsas vəsaitləri isə icarəyə götürmək sərfəlidir. Qoyulan xərclərin geriyə qaytarılması, təkrar istehsala cəlb olunması isə hazır filmin əmtəəyə - satlıq üçün mala çevrilməsi vacibdir. Məhz bu məqamda iki vacib şərt meydana çıxır: satış üçün bazarın tapılması və filmin rəqabətə davam gətirməsi. Dövlət müstəqilliyimiz digər ədəbiyyat və sənət sahələri kimi, kinomuza da sərbəstlik gətirsə də, uzun illər ərzində qazanılmış müəssisədəki çoxmilyonlu auditoriyanın geriyə qaytarılması mümkünsüzdür. Bir vaxtlar yüksək gəlir gətirən kinonun hesabına ölkə büdcəsində səhiyyə və tədris xərclərinin ödənilməsi faktı mövcuddur. Xüsusən siyasi əhəmiyyət daşıyan filmlərin Ümumittifaq tamaşaçısına çatdırılması üçün minlərlə film nüsxələri sifariş verilərdi. Şübhəsiz ki, bəzi regionlarda hind filmini nümayiş etdirib, siyasi filmlərin adına yazdırmaqla müəlliflərə əlavə tiraj məsrəfləri də ödənilə bilərdi. Bütövlükdə isə "Kinoprokat" idarələri ölkə daxilindəki kino nümayişini uğurla həyata keçirir, "Sovinfilm" isə xarici bazarı tənzimləyirdi. Ölkənin kino təhsili müəssisələrində kadr hazırlığı və mövcud sənətkarlıq məktəbləri, ənənələr və nəhayət texnoloji səviyyə yüksək olduğundan rəqabətədavamlı filmlərin istehsalı problemi də yox deyildi.
Sovet kinosu dağıldıqdan sonra Rusiyanın kapitalist istehsal üsuluna keçməsi məsələsi qismən həll olundu. Boris Yeltsinin həyata keçirdiyi "Kino istehsalına kapital qoyan şirkətlərə vegi güzəştləri" hesabına yaranan müstəqil studiyaların fəaliyyəti tənzimləndi. Əlbəttə ki, müdafiəsiz müstəqil studiyalara kapital qoyan şirkətlər arasındakı maliyyə pozuntuları bu mexanizmin də tam həyatadavamlı olmadığını təsdiqlədi. Amma hüquqi baza formalaşdı. Digər tərəfdən, indi fabrikə çevrilməklə yaradıcılıqdan uzaqlaşdırılan iri kinostudiyalara dövlət tərəfindən qoyulan kapital qoyuluşunun əsas vəsaitlərin yeniləşməsinə yönəlməsi, xarici layihələrlə bağlı filmlərin buradakı pavilyonlarda çəkilməsinə şərait yaradılması sahənin rentabelliyini təmin etdi. Digər tərəfdən isə, tənzimlənən qanunvericilik hazır filmlərin ölkədaxili çoxsaylı televiziya şirkətlərinə satılmasının hüquqi müstəvisini də yoluna qoydu.
Kinonun iqtisadi modelinin yaradılmasında neorealizmi ərsəyə gətirən variantı da nəzərdən keçirmək mümkündür. Bu variantda faizsiz kredit almaq imkanı qazanan məşhur sənətkarların bahalı kinofabriklərə, aktyorlara deyil, natura çəkilişlərinə və qeyri-peşəkarların oyununa üstünlük vermələri prinsipi əksər hallarda özünü doğrultdu.
Müstəqillik illərində respublikamızda qeydiyyatdan keçən yüzə yaxın müstəqil kinostudiyadan bəziləri müxtəlif janrlarda film istehsalına başlasa da, sonda heç biri normal fəaliyyət göstərmir. Odur ki, kortəbii olaraq milli kinomuzu kommersiya istiqamətinə yönəldən bazar mexanizminin yaradılması dövrün tələbidir. Çünki sağlam biznes faktoruna söykənməklə təkrar istehsalı təmin etməyən iqtisadi modelin qısırlığı, yumurtlamadan falın içilməsinə şərait yaradır.
Dünya kinosuna bir çox məşhur sənətkarlar bəxş etmiş İsrail və Macarıstan kimi dövlətlərin büdcə məxaricinin qarşısının alınması naminə kino istehsalından imtina etmələri dövrün reallığıdır. Əlbəttə ki, milli mədəniyyətimizin fundamental bir sahəsinə çevrilmiş kinomuzun üstündən xətt çəkmək asan məsələ deyil. Lakin sosial deyil, məmur sifarişini yerinə yetirməklə yaranan tenderdə dövlət pulunun sponsor vəsaiti kimi eyni prodüsserlərə yönəlməsi, aşkarlama ilə bağlı istehsal prosesinin respublikadan kənarda həyata keçirilməsi və ən nəhayət, dağılmış kinoprokat sisteminin, kinoteatr şəbəkəsinin yoxluğu nəhayətdə kor quyuya daş atılmasına bənzəyir. Odur ki, qanunları kapitalist bazar iqtisadiyyatı sınağından çıxmış kommersiya kinosunun hüquqi, iqtisadi, psixoloji mühitinin yaranması labüddür.
Keçid dövründə ayrı-ayrı kinoçular güya mötəbər festivallarda qazanılan mükafatlardan dəm vursalar da, digər qonşularımızdan fərqli olaraq, Avropa ölkələrinə film çəkilişlərinə dəvət olunan sənətkarlarımızın yoxluğu vəziyyəti real qiymətləndirməyi tələb edir. Milli kinomuzun imicini qaldırmaq üçün bizim digər ölkələrdən rejissorlar dəvət etməyimiz də ən azı mentalitetimizə ziddir. Odur ki, dünya kino bazarında rəqabətədavamlı filmin istehsalı hələlik xülya olsa da, itirilmiş çoxsaylı sovet kino tamaşaçısını ən azı Yaxın və Orta Şərq məkanında axtarmaq məqsədəuyğundur. Marketinq sistemi isə bu məkanın şərtlərinin sistemli şəkildə öyrənilməsini tələb edir. Çünki sovet dövlət kino mexanizmindən fərqli olaraq, kapitalizmin bazar mexanizmində filmin dəyəri siyasi deyil, pul-qiymət ölçüsü ilə hesablandığından tamaşaçı auditoriyasından gələn gəlir qiymət meyarına çevrilir. Vaxtilə canla-başla kommunist ideologiyasının qulluğunda duraraq hakimiyyət tərəfindən dəyərləndirilən sənətkarların, o cümlədən kinematoqrafçıların arasında prodüsserə tələbat yox idi. Kommersiya kinosunun psixoloji mühiti isə bir çox sənət sahələrində olduğu kimi, kino aləmində də əsas fiqurun prodüsser olduğunu önə çəkir.
Xüsusi mülkiyyət üzərində qurulan müstəqil kommersiya kinostudiyalarının formalaşması sahibkar-istehsalçı-prodüsser institutunun möhkəmlənməsini tələb edir. İdeyanı əmtəəyə çevirən prodüsser peşəsi haqqında tam təsəvvür olmadığından bəzən bu fəaliyyət növü sponsorluqla çaşdırılır. Dünya kinosunda mərkəzi fiqur sayılan prodüsserin istehsal və satışla bağlı iqtisadi, hüquqi savadı ilə yanaşı, yüksək zövqə malik olması da tələb olunur. Bəzən iqtisadiyyatı, marketinqi bilən kinorejissorlar prodüsserliyi də öz üzərlərinə götürürlər. Lakin bu müstəqil peşənin əslində gərgin əmək və bacarıq tələb etməsi aksiomdur. Uzanan keçid dövründə meydana çıxan prodüsserlərimizin əksəriyyətinin isə kiminləsə dil tapmaqdan başqa bir məziyyətlərinin sezilməməsi bu peşənin hələ bizdən uzaqlarda olduğunu təsdiqləyir. Neft gəlirlərinin büdcəmizi durmadan artırdığı müasir şəraitdə kinoya kapital qoyuluşu təbii görünür. Lakin dövlət büdcəsindən ayrılan maliyyə məsrəflərinin qaytarılması tələb olunmadan, təkrar istehsala yol açılmadan havaya atılması yolverilməzdir. Büdcədən ayrılan pula yalnız işğal altındakı torpaqların azad olunması ilə bağlı sosial sifarişlərin yerinə yetirilməsi və ya maarifçilik istiqamətindəki dövlət layihələrinin maliyyələşdirilməsi düzgün yoldur.
Şübhəsiz ki, sənətkarla hakimiyyət əlaqələrinin şaquli deyil, üfüqi nizamlandığı demokratiya prinsipi, yaranmaqda olan vətəndaş cəmiyyəti istər-istəməz bu problemi də yoluna qoyacaqdır. XX əsrin ortalarına yaxın faşizm adlı qlobal problemin əsrin sonlarında erməni terroru kimi təzahür edərək xalqımızın başına gətirdiyi faciələrə qarşı kinonun səfərbər olması vacibdir. Ədəbiyyatın, sənətin müxtəlif sahələrində olduğu kimi, kinomuzun da zaman-zaman gənc dövlətimizin zorla cəlb olunduğu bu problemə toxunması ilk növbədə çıxış yollarının tapılması üçün sosial sifarişin yerinə yetirilməsi ilə bağlıdır. Böyük dövlətlərin maraqları ilə toqquşduğundan bir əsrdən çox davam edən Qarabağ probleminin məntiqi çözümündə canlı ünsiyyət vasitəsi olan kinonun da rolu böyükdür. Növbəti dəfə ərazisini itirməklə müstəqilliyi sarsılan dövlətimizin daim diqqət mərkəzində saxladığı torpaq azadlığı probleminin həllində siyasi, yaxud hərbi yolun əlverişli olması seçimi kimi dövlət strategiyasının dəqiqləşdirilməsinin xalqla canlı ünsiyyət vasitəsi olan kinonun da imkanları hesabına şərhinin bədii səviyyəsinin araşdırılması günün tələbidir.

Azərbaycan.- 2008.- 24 iyun.- S. 6.