Xəlilzadə F.
Hacı
Xanməmmədov-90
Xalq artisti, professor,
"Şöhrət" ordenli bəstəkar Hacı
Xanməmmədov Azərbaycan musiqisinin inkişafında
xüsusi xidmətləri olan görkəmli
sənətkarlardan biridir. 60 ilə
yaxın yaradıcılığı dövründə musiqi
sənətinin bir çox janrlarında parlaq
əsərlər yazan Hacı Xanməmmədov tar,
eləcə də kamança ilə simfonik orkestr
üçün "Konsert" bəstələyən
bəstəkar kimi bu sahənin təməl daşını
qoymuşdur. Respublikada ilk dəfə simfonik orkestrdə tar
və kamançanın müşayiəti ilə musiqinin
səsləndirilməsi Hacı Xanməmmədovun adı
ilə bağlıdır. O, hələ gənclik
illərindən şifahi xalq
yaradıcılığını toplayaraq nota
salmışdı. Bu mənada xalq mahnı və
rəqslərinin nota yazılması, müxtəlif musiqi
kollektivləri üçün işlənməsi də
məhz Hacı Xanməmmədovun xidmətidir.
Bəstəkarın tar ilə simfonik orkestr üçün 5
konserti, 2 musiqili komediyası, Xalq Çalğı
Alətləri Orkestri üçün
"Simfoniyetta"sı, "Azərbaycan eskizləri",
"Bayram", "Azərbaycan suitaları",
bir-birindən təravətli mahnıları musiqi
sənətimizi zənginləşdirmişdir. Yaradıcılığı
boyu xalq düşüncə və təfəkkür
xəzinəsindən bəhrələnən Hacı
Xanməmmədovun əsərlərinin, demək olar ki, əksəriyyəti
zamanın imtahanından şərəflə
çıxdığı üçün xeyli hissəsi
musiqimizin qızıl fonduna daxil olmuşdur. Bu,
faktdır ki, Üzeyir Hacıbəyovdan sonra xalq musiqisinə
bağlılıq onun müxtəlif janrlarında professional
əsərlər yaradan, bəstələdiyi musiqilərin
bədii gücünə, milli ənənələrinə
sadiqliyinə görə yadda qalan, sevilən görkəmli
bəstəkarlardan biri də məhz Hacı
Xanməmmədovdur. Bütün bunlara da səbəb,
təbii ki, onun Üzeyir Hacıbəyovla
yaxınlığı, dahi bəstəkarın gənc
həmkarına göstərdiyi diqqət və mənəvi
təsiri idi.
O, 1918-ci il iyun ayının 15-də qədim
Dərbənd şəhərində anadan olmuşdu.
1933-cü ildə Dərbənddə orta məktəbi
bitirdikdən sonra Azərbaycana gələn gənc Hacı
Dadaş oğlu Xanməmmədov Bakı orta ixtisas musiqi
məktəbinin tar sinfinə daxil olub. Xoşbəxt
təsadüf onu dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovla
görüşdürüb. Bu da onun
musiqiçi kimi yetişməsində böyük
əhəmiyyət daşımışdı. Üzeyir
Hacıbəyov ömrünün sonuna kimi Hacı
Xanməmmədova diqqət göstərərək onun kamil
musiqiçi kimi yetişməsində böyük rol
oynamış, çətin günlərinin dayağı
olmuşdur.
Tədqiqatlardan bəlli olur ki, 1936-cı
ildə Üzeyir Hacıbəyov "Koroğlu"
operasını bitirdikdən sonra əsər Azərbaycan
Dövlət Akademik və Balet Teatrında tamaşaya
qoyulmuşdu. Üzeyir Hacıbəyovun təklifi ilə
Hacı simfonik orkestrdə məhz tar partiyasının
ifaçısı olmuşdur. 1938-ci ildə
"Koroğlu"nun Moskvada
keçirilən Azərbaycan ədəbiyyatı və
incəsənəti ongünlüyündə nümayişi
zamanı yenə də Hacı öz tarı ilə orada
iştirak etmişdi. İlk qastrolu 1941-ci ildə elə
həmin teatrla İrana olmuşdu. Üzeyir Hacıbəyov 1943-cü
ildə Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında xalq
musiqisinin əsaslı şöbəsini
açdıqdan sonra Hacını da ora dəvət edib. Musiqi
folklorunu dərindən mənimsəyən Hacı
Xanməmmədov ilk mahnılarında artıq xalq
musiqisindən, muğam çalarlarından zövqlə
yerli-yerində istifadə edirdi. Onun ilk sanballı əsəri
tar və simfonik orkestr üçün yazılmış
"Bir nömrəli konsert"idir. Bu
əslində bəstəkarın sonrakı
yaradıcılıq yolunun əsas istiqamətini
müəyyənləşdirərək təsdiqlədi.
İkinci Dünya müharibəsi illərində Hacı
Xanməmmədov həm səngərdə
döyüşənlərin, həm də arxa
cəbhədə çalışanların
qələbəyə inamını
artırmaq üçün rəşadəti, hünəri
vəsf edən əsərlər yazmışdı.
Xüsusilə də "Yürüş marşı",
"Qəhrəmani" kimi əsərləri hərbi
vətənpərvərlik mövzusunda yazılmış
ən gözəl, dəyərli musiqi
parçalarıdır.
Artıq orta ixtisas təhsili ilə
kifayətlənməyən Hacı Xanməmmədov az
keçmir ki, Azərbaycan Dövlət
Konservatoriyasının bəstəkarlıq
şöbəsində təhsil alır. Hacı
Xanməmmədovun müəllimi əvvəlcə professor
B.İ.Zeydman, sonra isə zəmanəsinin böyük bəstəkarı
Qara Qarayev olmuşdu. Bir faktı da xatırladaq ki, Hacı
həm ali məktəbdə oxuyurdu, həm də Azərbaycan
Dövlət Musiqili Komediya Teatrında dirijor kimi fəaliyyət
göstərirdi. Onun bu teatrın
səhnəsində musiqi yozumu verdiyi əsərlər həm
Bakıda, həm də Moskvada sənətsevərlər
tərəfindən rəğbətlə
qarşılanırdı.
Bütün varlığı ilə xalq musiqisinə
bağlı olan Hacı Xanməmmədov yaradıcılıq
üfüqlərini genişləndirməkdə idi. Onun
simfoniyettaları, simfoniyaları, suitaları əlvan və
zərif ritmləri, zəngin melodiyaları ilə diqqəti
çəkirdi. O, bir dirijor kimi orkestrdə heç vaxt
səslənməyən qədim musiqi alətlərimizin
yerini təyin etməklə ifaçılıq
sənətinə yeni uğurlar gətirmişdi. Xalq
çalğı alətləri üçün spesifik
xüsusiyyətlərə malik bitkin əsərlərin
yazılması, yeni janrların meydana çıxması
məhz Hacı Xanməmmədova məxsus idi. Onun
musiqiləri təkcə müəllifinə deyil, milli
musiqimizin tarixinə də yeni şərəf gətirirdi. Xalq çalğı alətləri
üçün bəstələdiyi "Azərbaycan
suitası" meydana gələn gündən həm
dinləyiciləri, həm də mütəxəssisləri
heyran etdi. Şirin
melodiya, gərgin dramatik süjet onun bəstələrinin
canını təşkil edirdi. Bəstəkar hər
bir əsərində, demək olar ki, muğam, aşıq
sənəti, xalq mahnıları və musiqi folklorundan
bacarıqla istifadə edirdi. Bu
səbəbdən də onun musiqisindəki milli və
şən melodiyalar ifaçıya ruh, dinləyiciyə
zövq verirdi. İncə lirika, epik
vüsət Hacı Xanməmmədov musiqisinin ən
səciyyəvi xüsusiyyətləridir.
Hacı Xanməmmədov həm də
qəlbə təsir edən, yarandığı gündən
repertuardan düşməyən, "Qızıl fond"a
daxil olan rəngarəng mahnıların, melodiyaların
müəllifidir. Bəstəkarın
mahnılarını korifey sənətkarlarımız ifa
ediblər: Rəşid Behbudov, Şövkət
Ələkbərova, Gülağa Məmmədov,
Rübabə Muradova, Nəzakət Məmmədova və
başqaları. Hacı Xanməmmədov
mahnı janrının ustadı idi. Sözə
xüsusi məsuliyyətlə yanaşırdı. Ruhunu tutan şairlər, klassik söz sahibləri var
idi. O, iki şəxsin yaradıcılığından
daha çox bəhrələnmişdi. Həmişə
dostları deyərdi ki, Aşıq Ələsgərlə
Mikayıl Müşfiq Hacının könül dostlarıdır.
Aşıq Ələsgərin sözlərinə yazılan
"Telli", "Güllü", "Qadan alım",
"Ceyran", "Getmə, amandı", "Niyə
döndü" mahnıları şən ovqata, milli
koloritə bələnib. "Qarşıdan bir
sona keçdi, məni saldı oda keçdi". Sözlərin məna dərinliyi musiqinin
həzinliyilə məharətlə birləşərək
könülləri riqqətə gətirir. İlk ifasından uzun illərin ötməsinə
baxmayaraq, bu gün də eyni şövqlə, ilhamla oxunur
və maraqla dinlənilir. Bəstəkarın Mikayıl
Müşfiqin şeirlərindən seçdiyi "Yaşa,
könül", "Yadıma düşdü", "Oxu,
sevgilim", "Sənin gözlərin", "Qurban
olduğum", "Neyçün gəlmədin",
"Arzuya bax, sevgilim", "Gözünə qurban"
və başqa nümunələrə verdiyi musiqi yozumu
həzin olmaqla bərabər, təsirli və zərifdir. Hacı Xanməmmədov sözə zərgər
dəqiqliyi ilə yanaşmağı sevərdi. Buna görə də onun nəğmələri
təkcə musiqisinə deyil, həm də mətninə
görə əbədiyaşarlıq tapıb. Səməd Vurğunun, Aşıq Alının,
Həmid Abbasovun, İbrahim Göyçaylının
sözlərinə yazdığı mahnılar bu janrın
ən uğurlu bəhrələrinə çevrildi.
Azərbaycan musiqisinin inkişafında böyük xidmətləri
olan Hacı Xanməmmədov lap gənclik illərindən xalq
mahnılarını toplayaraq nota salmağa
başlamışdır. 1946-cı ildən
ömrünün sonuna kimi bu işi böyük
fədakarlıqla həyata keçirmişdir.
"Bəh, bəh", "Ay qadası", "Gəl,
gəl", "Ay qız, heyranın ollam", "Yadıma
sən düşəndə" adlı xalq
mahnılarının musiqi kollektivləri üçün
işlənməsi məhz Hacı Xanməmmədova
məxsusdur. Onun nota saldığı
mahnıların musiqisinə fikir verilsə,
bəstəkarın zərif ruhunu duymaq olar. Xalq
musiqisinə bağlılığı Hacı
Xanməmmədov belə izah edərdi: "Mən tar
çalan olmuşam. Bu səbəbdən də
muğamlara çox bağlanmışam. Hətta
konservatoriyada təhsil aldığım illərdə də
əgər bir tərəfdən simfonik əsərləri
öyrənirdimsə, ondan da çox Üzeyir
Hacıbəyovdan bəhrələnirdim". Üzeyir Hacıbəyovdan öyrənmək,
dərs almaq, həqiqətən, xoşbəxtlikdir. Kim bu səadəti yaşayıbsa, ömrü boyu
dahi bəstəkarın müdrik tövsiyəsindən - xalq
musiqisinə bağlılıqdan, onu sevməkdən,
qorumaqdan, inkişaf etdirməkdən, təbliğatdan üz
döndərə bilməyib. Üzeyir
Hacıbəyovun xoşbəxtliyi də bunda idi ki, ondan
dərs alanlar heç vaxt ona xəyanət etmədilər.
Belə bəstəkarlar həmişə
yazıb-yaradarkən mütləq xalq musiqisindən,
muğamlarımızdan bəhrələnərək öz
əsərlərində məharətlə istifadə
ediliblər. Bu mənada Hacı
Xanməmmədovun "Tar üçün konserti"nə
diqqətlə qulaq assaq, duyarıq ki, soloda ancaq xalq
mahnısının melodiyaları eşidilir. Hacı Xanməmmədov musiqi folklorundan bütün
yaradıcılığı boyu
bəhrələnərək ortaya böyük və
əzəmətli əsərlər qoydu.
Hacı Xanməmmədov görkəmli
bəstəkar, dirijor, eyni zamanda, bacarıqlı və
qayğıkeş pedaqoq idi. Professional
musiqi kadrlarının yetişməsində mühüm
xidməti olub. O, 60 ilə qədər bir dövrdə
Asəf Zeynallı adına Bakı Musiqi
Məktəbində işləmişdir. 1957-ci ildən
ömrünün sonuna kimi isə Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında
çalışmışdır. O bu ali
məktəbin professoru idi. Sevindirici haldır
ki, unudulmaz bəstəkarın yetirmələri indi nəinki
ölkəmizdə, vətənimizin hüdudlarından da
kənarda çalışmaqdadır. Yaradıcılıqla
bərabər, Hacı Xanməmmədov müxtəlif
məsul vəzifələri də bacarıqla yerinə
yetirərək ictimai xadim kimi
məşhurlaşmışdı. 80 illik yubileyində
ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən
"Şöhrət" ordeninə layiq görülən
Hacı Xanməmmədov olduqca alicənab, təvazökar və
sadə insan idi. Onun musiqimizin inkişafındakı
xidmətləri danılmazdır. Klassik
ənənələri qoruyaraq musiqini müasir
yeniliklərlə zənginləşdirmək Hacı
Xanməmmədovun bəstəkar kimi ən böyük
uğurlarından biri idi. O, ömrünün sonuna kimi
gənclik həvəsi ilə yazıb-yaratmışdı. Bəlkə də elə bu ilhamın coşqunluğundan
doğan əsərlərin əbədi ömür tapması
da onu yaradanın ürək genişliyindən, vətən
sevgisindən, xalqa və onun musiqisinə
bağlılığından asılı olması idi. Bütün yaradıcılıq
sahələrində xalqa bağlılıq, onun
adət-ənənələrini qorumaq, əsrlərin
sınağından çıxmış milli-mənəvi
dəyərlərini hifz etmək, yaşatmaq həmişə
bu işə önəm verənə, cəfakeşlik və
sədaqət göstərənə uğur və
əbədi şöhrət gətirir. Nə
xoş ki, bəstəkar Hacı Xanməmmədov öz
zəngin yaradıcılığı ilə musiqi
dünyamızın əbədi şöhrət
tapmış unudulmaz sənətkarlarından biridir.
Azərbaycan.- 2008.- 29 iyun.- S. 7.