Nizamiqızı H.

Cümhuriyyət dövründə teatr

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması və fəaliyyəti milli teatr sənətimizin təbliği və inkişafında da müstəsna rol oynayıb. Qısa zaman kəsiyində xalqın taleyində tarixi dönüşə müvəffəq olan AXC hökumətinin maarif nazirliyi mədəniyyət siyasəti ilə bağlı müəyyən işlər görərək, o vaxt daha populyar olan teatrlara dövlət statusu verilməsinə nail olur. Beləliklə, 1919-cu ildə Bakıdakı mövcud teatr truppalarının əksəriyyəti birləşdirilərək "Hökumət Türk Teatrosu" adlandırılır.

Bununla da teatr tam şəkildə dövlət təsisatına keçir. Bu vaxta qədər milli teatrımızın inkişafına çalışan qruplar truppalar şəklində fəaliyyət göstərirdilər. Tamaşalar o zaman əsasən opera teatrında və "Türk ocağı"nda oynanılırdı. Opera teatrı isə, təbii ki, əsasən rus operası kollektivinin ixtiyarında idi.

Bu proses teatrların dövlət stutusu almasına qədər davam etdi. Türk Dövlət Teatrının (indiki Akademik Milli Dram Teatrı) dövlət təsisatı kimi rəsmi qeydiyyata düşməsi 1919-cu ilin avqustundan başlayıb. Onun rəsmi açılışı isə həmin il oktyabrın 24-də olub. Qulamirza Şərifzadə teatrın direktoru, Zülfüqar bəy Hacıbəyov isə müavin təyin edilir. Teatr heyətinin vəkili missiyası isə Məmmədəli Sidqiyə həvalə edilir. Bu barədə Cümhuriyyət hökumətinin rəsmi orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin 1919-cu il sentyabr-oktyabr saylarında müvafiq materiallar, elan xarakterli yazılar, bildirişlər də dərc edilir. Teatra aktyorlar dəvət etmək barədə verilən elanlarda dram, opera və operetta teatrlarının dövlətin olacağı barədə qeydlər də yer alırdı. Həmin il oktyabrın 22-də qəzet truppaya daxil olanların aşağıdakı ardıcıllıq və formatda siyahısını dərc edir:

"Rejissorlar: Aleksandr İvanov
Abbasmirzə Şərifzadə, Sidqi Ruhulla (növbəti rejissorlar)
Rəssam: Əzim Əzimzadə

Aktrisalar: Qəmər Topuriya, Yeva Olenskaya, Aleksandra (Şura) Olenskaya, Nataliya Lizina, Məxfurə Yerimakova, Panfiliyia Tanailidi, Leyla xanım.

Aktyorlar: Həsən Səbri Abdullazadə, Məhəmmədtağı Bağırov, Ələkbər Hüseynzadə, Xəlil Hüseynov, Hüseynağa Hacıbababəyov, Ağasadıq Gəraybəyli, Rza Darablı, Bağır Cabbarzadə, Əli İslam Dadaşov, Möhsün Sənani (Cəfərov), Mirabdulla Miriyev (Mirinski), Yunis Nərimanov, Hüseynqulu Sarabski, Sidqi Ruhulla, Mirpaşa Sadıqov, Hacıbaba Şərifzadə, Abbasmirzə Şərifzadə".

Rəsmi olaraq işə qəbul edilən heyətlə Türk Dövlət Teatrosunda bir-birindən maraqlı əsərlər səhnəyə qoyulur. Onu da deyək ki, siyahıda adı qeyd olunmayan Mirzağa Əliyev, Hacıağa Abbasov, Əlihəsən Anaplı, Murad Muradov kimi aktyorlar dövlət teatrının tamaşalarında iştirak edirdilər. Heyətdə yer almamaları isə, hələ ki, müstəqil fəaliyyətdən qalmamaları ilə əlaqədar idi. Həmin dövrdə baş rejissor vəzifəsini isə gah Abbasmirzə Şərifzadə, gah da Aleksandr İvanov icra edirdi.

Rəsmi açılışa qədər kollektiv bir neçə uğurlu tamaşaya imza atıb. Bu siyahıda əsasən azərbaycanlı rejissor və aktyorların quruluşunda "Qəzavat", "Hicranlar", "Sultan Əbdülhəmidin xəli", "Azərbay və can", "Cəhənnəm", "Pəri cadu", "Ağa Məhəmməd şah Qacar", "Ədirnə fəthi", "Bakı müharibəsi", "Nadir şah", "Vətən", "Ölülər", "Müsibəti Fəxrəddin", "Bakı uğrunda müharibə" kimi dramatik və komik tamaşalar oynanılır.

Bu vaxt ərzində həmçinin mütəmadi olaraq digər opera və operettalar da oynanılırdı. Teatrın rəsmi açılışı, qeyd etdiyim kimi, oktyabrın 24-də olub. Ölkədə mədəniyyət hadisəsinə çevrilən bu fakt münasibətilə 4 gün bayram edilir. Bu günlərdə "Azərbay və can", "Dəmirçi gəva" və "Bakı uğrunda müharibə" tamaşaları teatrsevərlərin ixtiyarına verilir. Bu münasibətlə ölkə qəzetlərində məqalələr də dərc olunur, tanınmış ziyalı və yazarlar resenziya xarakterli yazılarla çıxış edirlər.

Rəsmi açılışda hökumət başçısı başda olmaqla bütün rəsmi dövlət nümayəndələri iştirak edirlər.
Teatrın bu dövrkü fəaliyyəti barədə tanınmış teatrşünas İlham Rəhimlinin "Azərbaycan teatr tarixi" kitabında geniş məlumat verir. Alim həmin ilin sonuna kimi teatrın Hüseyn Bədrəddin və Məhəmməd Rüfətin "Əmir Əbul Üla", Mehdi Baharlinskinin "Yezid ibn Müaviyyə", Cəfər Cabbarlının "Trablis müharibəsi", Jan Batis Molyerin "Zorən təbib", Vilyam Şekspirin "Otello", Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər", Nəriman Nərimanovun "Şamdan bəy" kimi komediya və dram əsərlərini səhnəyə qoyduğunu qeyd edir.
Bu vaxt ərzində həmçinin Üzeyir və Zülfüqar Hacıbəyovların musiqili əsərlərinin də oynanıldığını deyən İ. Rəhimli həvəskarlardan ibarət qrupların da müxtəlif adlar altında fəaliyyət göstərdiklərini də vurğulayır. Bu qruplar truppalar şəklində bir sıra mədəni maarif cəmiyyətləri daxilində fəaliyyət göstərirdilər. Bunların fonunda inkişaf yolu keçən teatrın təsisatı cümhuriyyət dövründə mədəniyyətin faktına çevrildi və 1919-cu ildən bu günədək sürətli inkişaf yolu keçdi. Akademik Milli Dram Teatrında addəyişmələri xatırlatmağa da ehtiyac var. İlk olaraq Hökumət Teatrosu kimi təşəkkül tapan yaradıcı kollektivin adı afişa və proqramlarında "Azərbaycan Dövlət Türk Teatrosu", "Dövlət Türk Teatrosu" və "Dövlət Teatrosu" kimi də yazılıb. Rəsmi olaraq 1919-cu ilin 24 oktyabrından 27 aprel 1920-ci ilə kimi bu adla fəaliyyət göstərən teatrın öz binası olmayıb. Cümhuriyyət dövründə teatr mövzusunu araşdırdıqda maraqlı faktlar da üzə çıxır. Belə ki, teatr tamaşaları zamanı olan fasilələrdə səsləndirilən musiqi parçalarını Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin teatr haqqında mühazirələri əvəz edir. Bu fakt həm dövlətin mədəniyyətə, incəsənətə teatra göstərdiyi diqqət və qayğının təzahürü olmaqla yanaşı, həm də dövrün qabaqcıl ziyalı və dövlət xadimlərinin yüksək səviyyəsindən xəbər verir. Bu faktı təsdiqləyən material hazırda Cəfər Cabbarlı adına Azərbaycan Dövlət Teatr muzeyində saxlanılır. Ümumilikdə teatr tariximizin bütün dövrlərini əks etdirən muzeydə ayrıca "Demokratik Cümhuriyyət dövründə teatr" bölməsi fəaliyyət göstərir. Burada Əbdülrəhim bəy Haqverdiyevin "Kimdir müqəssir" tamaşasının (1918-ci il 15 yanvar) proqramı və Məhəmmədəmin Əmin Rəsulzadənin mühazirəsi var. Guşə barədə məlumat verən muzeyin əməkdaşı Lalə xanım burada, ümumən Cümhuriyyət dövründə oynanılan tamaşalara - Əbdülrəhim Haqverdiyevin "Pəri cadu", Üzeyir Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan" əsərlərinin, Müslüm Maqomayevin "Şah İsmayıl" opera və operettalarının proqram, afişa və elanlarının qorunduğunu bildirdi. Bölməylə tanış olarkən Azərbaycanın mədəni həyatında, teatrında inkişafa yol açan bu dövr ərzində tamaşaya qoyulan "Qəzavat", "Bəhlul Danəndə", "Aşıq Qərib", "Gavə ahəngdar" tamaşalarının proqramlar da diqqət çəkir. Eyni zamanda bu illərdə fəaliyyət göstərən aktyor və aktrisalar Alenkaya, İsfahanlı, Kazım Ziya, Hüseyn Ərəblinskinin nadir fotoları da maraqlı eksponatlardandır.

Xalq cəbhəsi.- 2008.- 13 iyun.- S. 10.