Xəlilzadə F.
Hökümə
Qurbanova-95
Bu qeyri-adi
gözəlliyi, parlaqlığı Azərbaycan
səhnəsinə bəxş edərək onu yeni
yaradıcılıq mərhələsinə qaldıran xalq
artisti Hökümə Qurbanova bədii və poetik
xarakterlər yaratmağın ustası idi. Sənət
dünyasına ilk gəlişi 1933-cü ilə
təsadüf edib. Böyük dramaturq
Cəfər Cabbarlının ssenarisi və rejissorluğu
ilə "Almaz" filmi çəkilirdi. Ədib
Yaxşı rolu üçün obraz axtarırmış.
Təsadüfən fotovitrində Hökümə
Qurbanovanın şəklini görən Gəfər
Cabbarlı bu gözəl qızı çəkilişə
dəvət edib. İllər də təsdiqlədi ki,
Cəfər əfəndi seçimində
yanılmamışdı. İlk addımlarını kinoda
atan Hökümə Qurbanova sonralar Azərbaycan teatr
sənətinin korifeylərindən birinə çevrildi.
Hökümə
Qurbanovanın Dövlət Dram Teatrında ilk rolu
"Vaqif" tamaşasında (1939-cu il) gürcü
qızı Tamara olub. Bu tamaşada rolun mətni cəmi
8 misralıq monoloqdan ibarət idi. Hökümə
Qurbanovanın teatrdakı debütü o dövrdə
böyük mədəni hadisəyə çevrildi. İlk
çıxışın heyranlıqla
qarşılanmasına səbəb nə idi? Tədqiqatlarda
oxuyuruq ki, bu müvəffəqiyyətə səbəb
aktrisanın zahiri görünüşü, daxili
həyəcanlarını ifadəli baxışlarla,
maraqlı hərəkətlərlə çatdıra
bilməsi idi. Hökümə Qurbanovanın bu obrazı
əslində ona gələcək şöhrətin
qapılarını açdı.
Hökümə Qurbanova 11 iyun 1913-cü ildə Bakıda
anadan olub. O, görkəmli Azərbaycan bəstəkarı
Müslüm Maqomayevin bacısı qızıdır. Teatra da
ilk dəfə məhz dayısı Müslüm bəylə
gedib. İlk baxdığı tamaşa "Leyli və
Məcnun" olub. Bu barədə Hökümə xanım
öz xatirələrində yazır: "Operaya ayaq
açandan sonra o biri tamaşalara da baxmışam:
"Əsli və Kərəm", "Şah İsmayıl",
"Aşıq Qərib", "Arşın mal alan".
Bəzilərinə də təkrar-təkrar heyran
kəsilərdim. "Leyli və Məcnun"u o vaxt, yalan
olmasın, 4-5 dəfə dinləmişəm. Hüseynqulu
Sarabskinin özünü Məcnun rolunda
görmüşəm. Onun mağaradan
çıxışını və səhrada
"Şahnaz" üstə oxuduğu qəzəli
xatırlayanda həmişə gözlərim yaşarır.
Aktyorlardan Zülalov qardaşları, Hüseynağa
Hacıbababəyov, H.Terequlov, Məmmədtağı
Bağırov yadımdadır. Aktrisalardan Sürəyya
Qacarı Leyli, Sona Hacıyevanı Əsli rollarından
yaxşı xatırlayıram". Belə bir mühitdə
böyüyən gənc qızın, təbii ki, teatra,
incəsənətə marağı olmaya bilməzdi.
1931-ci ildə Bakı Pedaqoji Texnikumunu bitirən Hökümə
Qurbanova sonralar Azərbaycan Dövlət
Konservatoriyasının fortepiano sinfində oxumuşdu.
Doğmaları onu pedaqoq, eləcə də
tədqiqatçı kimi görmək istəyirdilər. Amma
Hökümə Qurbanova nə müəllimlik etdi, nə
də musiqiçi oldu. Aktrisalıq maqnit kimi onu
özünə çəkirdi. Sonralar bir
müsahibəsində Hökümə xanım öz
duyğularını etiraf edərək bildirdi ki, teatra
Ələsgərin (məşhur aktyor Ələsgər Ələkbərov
nəzərdə tutulur - F.X.) həvəsinə gedirdim.
"Getdim, gördüm, sevdim". Bu zərif
və dərin məhəbbət Hökümə
Qurbanovanın taleyini əbədi olaraq aktrisalığa
bağladı. Ələsgər Ələkbərovla olan
qısa ailə həyatlarını isə ömrünün
sonuna kimi həsrətlə xatırladı.
Uzun illər Milli Dram Teatrında truppa müdiri
vəzifəsində çalışmış və
yaradıcı kollektivin həmişə "Qürbət
dayı" deyərək müraciət etdiyi qocaman
mədəniyyət işçisi söhbətlərinin
birində bu hadisəni xatırlayırdı: "Otello"
taması göstərilməli idi. Baş rollarda Ələsgər
Ələkbərov və Hökümə Qurbanova
oynayacaqdılar. Ölüm pərdəsində
Hökümə Qurbanova səhnəyə
çıxmadı. "Mən Ələsgərin emosiyalarından
qorxuram. O, həqiqətən qısqanclıqdan məni
boğacaq", - söyləmişdi.
Hökümə Qurbanova bütün
uğurların mayasını təkcə istedada
bağlamırdı. Böyük sənətkarın
fikrincə, nailiyyətlərə nail olmaq üçün
hər bir aktyorda cəsarət, sənətsevərlik və
əməksevərlik olmalıdır. Ən çətin
qapıların açarını Hökümə
Qurbanova zəhmətdə görürdü. O, ömrü
boyu səhnəyə həyəcanla çıxırdı.
Həmkarlarına da, gənclərə də
həmişə bu fikri aşılayırdı ki, təqdim
etdiyin obraz haqqında dərin anlayışın
olmalıdır. Sən o rolu mütləq yaşamalısan.
Daxili zahirə çıxarmaq, ona görkəm tapmaq bir
hünərdir. Özü də həmişə
mümkün olmayan, asan tapılmayan hünər.
Hökümə Qurbanova neçə-neçə
kraliça rolları yaradıb. Onları
fərqləndirmək üçün zahiri
ştrixlərdən, təfərrüatdan bacarıqla
istifadə edərək xarakterlərin müxtəlifliyini
yarada bilib.
Yaradıcılığının ilk illərində can
verdiyi müxtəlif qadın obrazları öz lirizmi, romantik
vüsəti ilə seçilirdi. Hökümə
Qurbanovanı rejissorlara da, həmkarlarına da,
tamaşaçılara da sevdirən səmimiyyəti,
yaratdığı surətlərə doğması kimi
yanaşması idi. Bu aktrisanı
səhnədə görənlər, radio tamaşalarında
eşidənlər bilirlər ki, onun çox məlahətli,
nadir səsi, təsirli danışıq qabiliyyəti vardı.
Nitqinin ahəngində duyulan qəribə titrəyiş
və həyəcan həmişə
tamaşaçını riqqətə gətirirdi.
Hökümə Qurbanova səhnədə elə təbii oyun
nümayiş etdirirdi ki, ona valeh olmamaq mümkün deyildi. Faciəvi əsərlərdə yaratdığı
surətlər də çox inandırıcı
alınırdı. Aktrisa tamaşaçını həm
yüksək dərəcədə həyəcanlandırmağı,
hətta ağlatmağı da bacarırdı.
Hökümə Qurbanovanın sənətində
başqalarında olmayan qeyri-adi bir səhnə temperamenti var
idi. O, səhnəyə həyatilik, səmimilik və
sadəlik gətirmişdi. Yaratdığı obrazlara elə
bir möhür vururdu ki, vəcdə gələn teatr
tənqidçiləri yazırdılar: "EObrazın daxili
və zahiri cəhətlərinə görə
Hökümə Qurbanova bu tamaşa üçün
düzgün seçilmişdi". Hökümə
Qurbanovanın təqdimindən sonra həmkarları da onun
yaratdığı obrazları təkrarlamağa cürət
etmirdilər. Bəzilərini hətta Hökümə
xanımın özü ürəkləndirirdi ki, bacararsan.
Tədqiqatçılar yazırlar ki, Hökümə
Qurbanova çox ciddi, işinə məsuliyyətlə
yanaşan, müstəqil və yaradıcı aktrisa idi. O,
aktyor təşəbbüsünə yol açan, canlı
insan obrazları, mürəkkəb xarakterlər yaratmağa
həvəslə kömək göstərən rejissorlarla
işləməyi sevirdi. Hökümə Qurbanova uzun
illər Adil İsgəndərovla işləyib.
Rollarının böyük bir qismini bu rejissorla yaradıb.
Hökümə Qurbanova verdiyi müsahibələrin
birində deyirdi: "Xasiyyətindəki sərtliyə
baxmayaraq Adil İsgəndərovla işləmək asan idi.
Onu yarı sözündən, bəzən sözsüz də
başa düşmək olurdu. Adil İsgəndərov
qurduğu səhnənin məğzini yaxşı duyduğu
üçün məşq vaxtı ifaçı
vəziyyətində, əhvalında olurdu. O, təbii
mizanları xoşlayırdı. Fikirləri həmişə
onun davranışında, baxışında, mimikasında,
jestlərində oxuya bilirdik".
Hökümə Qurbanovanın sonralar çox sevdiyi rejissor
Mehdi Məmmədov olub. Görkəmli rejissorun
Hökümə xanıma böyük rəğbəti
vardı. Elə bu inamın nəticəsidir ki, Mehdi
Məmmədov Hökümə Qurbanova haqqında "Onun
sənət ulduzu" adlı monoqrafiya da yazmışdı.
Həmin kitabda belə bir maraqlı fikir var:
"Azərbaycan aktrisasının səhnəyə
gəlişi və qələbə çalması
böyük hadisədir, qızıl hərflərlə
yazılmağa layiq qəhrəmanlıq dastanıdır.
Mən kitabımda bu dastanın bircə fəslini yazdım.
Sənət kəhkəşanında onun ulduzunu nişan
vermək üçün".
Görkəmli sənətkar Hökümə Qurbanova rejissor
Tofiq Kazımovun tamaşalarında da məmnuniyyətlə
iştirak edirdi. C.Cabbarlı, H.Cavid, S.Vurğun,
M.İbrahimov, Ş.Qurbanov, N.Hikmət, S.Rəhman,
İ.Əfəndiyev, Ə.Məmmədxanlı kimi
dramaturqlarla yanaşı Şekspir, Şiller, Hüqo, Qadoni,
Çexov kimi dünya klassiklərinin də
əsərlərində bir-birindən fərqli,
mürəkkəb xarakterlər yaratmışdı.
Hökümə Qurbanova təkcə istedadlı aktrisa deyildi.
O, sənət zirvəsinə
yüksəlmək üçün fədakarlıq
göstərən, zəhmət çəkən
mədəniyyət cəfakeşi idi. Şekspir
dramaturgiyasının ən mürəkkəb qadın
obrazlarından olan Kleopatra ("Antonio və Kleopatra")
Hökümə Qurbanovanın təqdimatında elə
əzəmətli alınmışdı ki, ondan sonra bu
rolu çoxu oynasa da, əvvəlki obraz gözəlliyi
alınmadı. Belinskiyə məxsus bir müdrik fikir var:
"Səhnə sənəti anidir və bu mənada
vəfasızdır. O, ancaq yaradıcılıq anlarında
qəlblərə güclü, dərin təsir
göstərirkən yaşayır. Ötüb
keçəndə, keçmişə dönəndə isə
görünməz olur. Aktyorun oyunu bir xatirə kimi yalnız
onu görənlərE üçün mövcuddur".
Sevinirik ki, nə yaxşı biz Hökümə
Qurbanovanı səhnədə görmüşük.
Məzmunlu, eləcə də nəhəng obrazlarını
necə məharətlə yaratmasının şahidi
olmuşuq. Böyük və unudulmaz aktrisanın
çəkildiyi filmlər də onun yaradıcılıq
dünyasından bir nişanədir. "Mən rəqs
edəcəyəm", "Onu bağışlamaq
olarmı", "İnsan məskən salır" və
digər filmlərdə Hökümə Qurbanova
həmişə yaşamaqdadır.
Yaradıcılıq meydanında
həmişə öz "məni"ni saxlayaraq
mürəkkəb tamaşalardakı çətin rolları
istedadının gücünə çox rahat və təbii
yaradırdı. Bu səbəbdən də
tamaşaçılar ona valeh olurdular. Şöhrət
özü Hökümə xanımı axtarıb
tapırdı. Çünki o, ömrü
boyu ancaq və ancaq sənət haqqında
düşünürdü. Yaradıcılığında
Ərəblinskinin, Abbas Mirzənin, Mərziyyə
xanımın, Sona Hacıyevanın nişanələrini
yaşadan və ömrünün 95-ci
ildönümündə Azərbaycan səhnəsində yeri
boş görünən Hökümə Qurbanovanın
ifaçılıq qabiliyyəti, sənətkarlıq
məharəti daim öyrənilməlidir. Onun aktrisalıq
fəaliyyəti əsl sənət məktəbi idi. Hər
bir rolunu həyəcan və məharətlə
oynayırdı. Bu qədər rəğbətin, sevginin
içində Hökümə Qurbanova həmişə
tamaşaçı ürəyinə yol tapa bilən
maraqlı, məzmunlu bir obrazın intizarını
çəkirdi.
Arzu edərdik ki, nəsillər arasında boşluğun duyulmaması
üçün Milli Dram Teatrının səhnəsində
məhz görkəmli sənətkarların
ifaçılıq tərzini yaşadanlar olsun. Unudulmaz
Hökümə Qurbanova deyərdi ki, irsiyyətdən imtina
etmək, ənənəni yaşatmamaq günahdır.
"Yenilik" xatirinə ənənələrdən
uzaqlaşmağın nəticəsi heç vaxt yaxşı
olmur. Deyək ki, 15-20 il əvvəl teatrlarımız
tamaşaçıları daha çox
həyəcanlandıraraq düşündürürdü,
nəinki indi. Buna səbəb bir tərəfdən
tamaşaya qoyulan əsərlərin zəif olmasıdırsa,
digər tərəfdən də rejissor və aktyorlar bu naqis
cəhəti bir az da dərinləşdirirlər.
Hökümə Qurbanovaya məxsus fikirdir: "Teatr mənim
həyatım, varlığım,
ömrüm-günümdür". Bu qiymətli və
mənalı həyatın qədri həmişə
bilinməlidir. Yaxşı ki, Azərbaycan xalqı
Hökümə Qurbanova kimi müqtədir aktrisaların
sənət fədakarlığını heç vaxt unutmur.
Hökümə Qurbanova kimi sənətkarlar
elə bir dövrdə fəaliyyət göstərdilər
ki, onlar nə Prezident təqaüdü alırdılar, nə
də digər maddi, mənəvi təltiflərə
müntəzəm layiq görülürdülər.
Amma sənətdə heç bir çətinliyə
baxmayaraq cəfakeşlik göstərirdilər. Azərbaycan
səhnəsinin bəxti onda gətirər ki, bu ağır
və çətin yola məhz istedadlılar gəlsinlər.
Ancaq sənət haqqında düşünsünlər,
yarışsınlar. Bizdə sənətə
həmişə diqqət və qiymət olub.
Sənətdən öncə qiymətə və
diqqətə qaçmaq isə uğursuzluqdur.
Təəssüf ki, xalq artisti Hökümə Qurbanova kimi
sənətkarların bu mənada yeri boş
görünür.
Azərbaycan.- 2008.- 11
iyun.- S. 8.