Məhərrəmova T.
"Şərq musiqisinin peyğəmbəri"
Cabbar
Qaryağdıoğlu həyatını Azərbaycan musiqisinin
inkişafına həsr etmişdi
Cabbar
Qaryağdıoğlu XIX əsrin II yarısında
yetişən və musiqi tariximizdə görkəmli yer tutan
sənətkarlardan biridir. Xalqın içərisindən
çıxan bu sənətkar bütün mənalı
həyatını klassik Azərbaycan musiqisinin
inkişafına həsr edib. Ömrünün 60 ildən
çoxunu xalqdan öyrəndiyi və topladığı
500-dən artıq mahnını işləyib Azərbaycan
xanəndəlik sənətini yaratmağa həsr edən
müğənni Cənubi Qafqazda ən yaxşı xalq
ifaçısı şöhrətini qazanıb. Azərbaycan
musiqisi tarixində yeni bir mərhələnin
açılması məhz Cabbar Qaryağdıoğlunun
adı ilə bağlıdır (Martın 31-i Cabbar
Qaryağdıoğlunun doğum günüdür).
Balaca xanəndə
XIX əsrin 2-ci
yarısında Şuşa şəhərinin sakinləri
əsasən ticarət və sənətkarlıqla
məşğul olurdular. Bu şəhər eyni zamanda
Cənubi Qafqazın dini mərkəzi kimi də məşhur
idi. Şəhərdə 18 məscid, 6 kilsə var idi və
dini mərasimlər çox təntənəli surətdə
keçirilərdi. Xüsusən məhərrəmliyə 3
ay qalmış şəhərdə bu mərasimə
qızğın hazırlıq başlanardı. İrandan
xüsusi mərsiyəxanlar, dərvişlər dəvət
edilərdi. Şəhərin yoxsul əhli 10 gün
içərisində tamamilə işdən-gücdən
ayrılar, necə deyərlər, öz
kasıbçılığından qalardı.
Boyaqçı Məşədi İsmayıl da
başqaları kimi öz dükanını bağlayıb
oğlanları ilə birlikdə dini mərasimlərdə
iştirak edərdi. Şuşada yaxşı səsi olan
gənclərdən məhərrəmlik
təziyyələrində, məclislərdə
mərsiyə demək və növhə oxumaq
üçün istifadə edirmişlər. Cabbarın
böyük qardaşları Məşədi
Məhəmmədin və Qafarın gözəl səsi
olduğu üçün gənc vaxtlarından
məhərrəmlik təziyyəsində
şəbihgərdanlıq edirdilər. Qardaşlarının
yanıqlı oxumaları balaca Cabbara lap uşaqlıqdan
təsir etmişdi.
Şuşanın
zəngin musiqi mühiti balaca Cabbarın inkişafında
çox böyük rol oynayır. Hələ
məktəbə getməyən Cabbar öz böyük
qardaşı kimi oxumaq arzusu ilə yaşayırdı.
Cabbargilin evi şəhərin ən səfalı yeri olan
məşhur Cıdır düzünə yaxın
olduğundan, balaca xanəndə öz kiçik
qardaşları və məhəllə uşaqları ilə
"Qaya başı"nda, "Qırx pilləkən"də
və "Ağzı yastıkaha" ətrafında quzu
otarar, oynayardı. Deyirlər ki, Cabbar saatlarla "Dəlik
daş"ın üstündə oturaraq "Xəznə
qayası"nın mənzərəsinə baxar,
"Topxana" bülbüllərinin cəh-cəhini ehtirasla
dinlərmiş. Azərbaycanın məşhur şairi
M.M.Nəvvabın rəhbərlik etdiyi
"Məclisi-Fəramuşan" ədəbi məclisinin
üzvləri də hər axşam "Ağzı
yastıkaha"ya toplaşar, yeni şeirləri oxuyub
təhlil edər və məclisin sonunda da məşhur
xanəndələrdən Hacı Hüsü,
Məşədi İsi və Dəli İsmayıl
oxuyarmış. Cabbar qaya dalından həmin xanəndələrin
oxumalarını dinləyər, məclis dağılandan
sonra sözlərini bilməsə də, musiqisinin ahəngini
qavrayıb sevimli müğənniləri yamsılayardı.
Çox çəkmir ki, kiçik Cabbarın da məftun
dinləyiciləri tapılır. Uşaqlar qoyun-quzunu otaranda
yeniyetmə xanəndəni oxudar, onu
çılğınlıqla alqışlayardılar.
Xəstəlik
Cabbar get-gedə
məşhurlaşırdı. Ancaq atası Cabbarın onun
sənətinin davamçısı olmasını
istədiyindən oxumağına razı deyildi. O
dövrdə Cabbargilin qonşuluğunda Smirnov soyadlı bir
həkim yaşayırdı. Həmin həkim Cabbarın
xətrini çox istəyirdi. Cabbar xanəndəlik etmək
üçün ona kömək göstərməyi
həkimdən xahiş edir. Smirnov ona kömək
edəcəyinə söz verir. Bu söhbətdən sonra
Cabbar həkimin tapşırığı ilə
özünü xəstəliyə vurur. Onun bir balaca
naxoşluğu da vardı. Yemir, içmir,
gündən-günə sınıxır. Atası Cabbarı
həmin həkimin yanına aparır. Smirnov uşağı
müayinə etdikdən sonra: "Oğlunuz vərəm xəstəliyinə
tutulub. Bu qorxulu bir şeydir. Əgər ona oxumağa icazə
verməsəniz, xəstəlik şiddətlənər
və uşağınızı tez məhv edər.
Məşədi
İsmayıl bu sözlərdən çox qorxaraq elə
həmin gün oğlunun oxumasına icazə verir.
Bu hadisədən sonra
Cabbar çoxdan arzu etdiyi xanəndəlik sənətinə
qayıdır. O, yenə də məclislərin bəzəyi
olur.
Bir gün məşhur
tarzən Sadıqcan Cabbarı evinə qonaq dəvət edir.
O, tarın müşaiyəti ilə gənci imtahana
çəkir. Gənc xanəndə ustad sənətkarın
verdiyi suallara bülbül kimi cavab verir. Bu hadisədən
sonra gənc xanəndə Sadıqcanın rəhbərlik
etdiyi ansamblın üzvü olur. 20 yaşına qədər
Sadıqcanla peşəkar xanəndə kimi Qarabağın
məclis və toy şənliklərində iştirak edir.
Çox çəkmir ki, onun şöhrəti Gəncə,
Şamaxı, Bakıya və daha uzaqlara yayılır.
1924-cü ildə
məşhur rus şairi Sergey Yesenin Bakıya gəlir. O,
dəfələrlə Cabbar Qaryağdıoğlu olan
məclislərdə iştirak edir. Lirik şair Azərbaycan
xanəndəsinin gözəl səsini eşitməkdən
doymazdı. Bir gün də Əliheydər Qarayevin evində
Sergey Yeseninin şərəfinə qonaqlıq verilir. Həmin
qonaqlıqda Azərbaycan bolşevik firqəsinin Mərkəzi
Komitəsinin birinci katibi S.M.Kirov, Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsinin sədri Səmədağa Ağamalıoğlu
və Ruhulla Axundov da iştirak edir. Bu qəbula Sergey
Yeseninlə birlikdə dostu Bolovkin də gəlir. O zaman
Bolovkin Tehrandakı Sovet səfirliyində komendant
vəzifəsində çalışırdı. Yesenin
də Bakıya qonaq gələndə Bolovkinin evinə
düşərdi. Yesenini Cabbar Qaryağdı ilə də
Bolovkin tanış etmişdi. Qaryağdıoğlunun zil,
həm də təravətli səsi, xüsusilə uzun və
sürəkli zəngulələri şairi vəcdə
gətirmiş, heyran etmişdi...
Qaryağdıoğlu
muğamın son guşələrini vurub qavalı yerə
qoydu. Salonu alqış sədaları titrətdi. Rus şairi
ovsunlanmışdı. O, sakit oturub nəyinsə
xəyalında idi. Heç özü də bilmirdi ki,
Qaryağdıoğlunu necə mükafatlandırsın.
Yesenin Cabbarın şərəfinə bədahətən
şeir deyir. Onu "Şərq musiqisinin
peyğəmbəri" adlandırır. Yesenin şeiri oxuyub
qurtaranda Qaryağdıoğlu ayağa durur. O, şairə
yaxınlaşıb gülümsər halda və ata
məhəbbəti ilə deyir:
- Oğul, artıq
qocalmışam. Düz 50 ildir xalqımın qədim
mahnılarını toplayıb oxuyuram. Dünyada ən
çox səcdə etdiyim şair tayfasıdır.
Çünki şair çoxlarına məlum olmayan həyat
sirlərindən xəbər verir. Oxuduğun şerin
sözlərinin çoxunu anlamadım. Lakin inanıram ki,
sən çox böyük şairsən. Mən də qoca
bir sənətkar kimi sənin fitri istedadına baş
əyirəm...
Qaryağdıoğlu
gözləri yaşarmış halda bu sözləri deyib
Yesenini ata məhəbbətilə qucaqlayıb bağrına
basır. Yesenin isə təzəcə yazdığı
şeirini ona verib bir daha: "Şərq musiqisinin
peyğəmbəri"nə ifadəsini dilə gətirir.
Cabbar
Qaryağdıoğlu hər oxuyanı da bəyənməzdi.
O, Azərbaycan xanəndələri içərisində
ən yüksək qiyməti Seyid Şuşinskiyə
vermişdi. 1913-cü ildə Bakı milyonçusu
Şəmsi Əsədullayevin qızının toyuna
Tiflisdən dəvət olunan 24 yaşlı Seyid
Şuşinski elə məharətlə oxumuşdu ki, Cabbar
öz qiymətli qavalını ona
bağışlamış və ağlamışdı.
Məclisin yuxarı başında əyləşən 74
yaşlı Hacı Zeynalabdin Tağıyev Cabbar
Qaryağdıoğluna müraciətlə:
- Cabbar kişi,
Seyidə qavalı bağışladın, bu, çox
xoşuma gəldi. Doğrudan da, Seyid gözəl
oxudu. Bəs ağlamaq nə
üçün?
Qaryağdı gözlərinin
yaşını silib
pərişan halda dillənir:
- Hacı, Seyidin oxumağı məni o qədər məftun etdi ki, sevindiyimdən özümü saxlaya bilməyib qəhərləndim.
40 ildir ki,
xanəndəlik edirəm,
mən hələ bütün Şərqdə
burnunda oxuyan xanəndəyə rast gəlməmişəm. Bu
muğam tarixində misli bərabəri olmayan ustalıq və cəsarətdir.
Mən muğam xəzinəsinin sirlərini yalnız Seyidin oxumağında dərk elədim. Seyid Şərq musiqisinin incisidir.
Səhnəmizin ilk Məcnunu
Xanəndənin sonbeşik
övladı Şəhla
xanımın xatirəsi:
- Atam 52 yaşında evlənmişdi.
Bu evliliyin də
qəribə bir tarixçəsi olub.
İçərişəhərdə anamı gözaltı
edərək elçi
göndərib. Lakin evi
olmadığı üçün
15 yaşlı qızı
ona verməyiblər.
Atamın bəxti onda
gətirir ki, İran şahı onu oğlunun toyuna dəvət edir. Atam İrandan çoxlu
pulla qayıdır və özünə 20 otaqdan ibarət ikimərtəbəli mülk
tikdirir. Yalnız bundan
sonra qızı ona verməyə razı olublar. Atam təbiətən çox mülayim və xeyirxah adam idi.
Anamı
çox sevərdi.
Heç
vaxt hirsli, əsəbi səsini eşitməmişdim. Hamı ilə
çox səmimi davranırdı. Evinin birinci
mərtəbəsini yaşamaq
üçün Əli
Nəzmiyə vermişdi.
Kirayə haqqı da götürmürdü. O, insanlara yaxşılıq
etməkdən zövq
alırdı.
Yemək içməyinə xüsusi
fikir verərdi. Heç vaxt
zavod çörəyi
yeməz, anama südlü çörək
bişirtdirər, özü
ilə səfərlərə
də aparardı.
Kökəlməkdən yaman qorxurdu.
Hər gün kələm, kök qaynadıb yeyər, süd içər, dilinə spirtli içkilər vurmazdı. 84 yaşı olanda 20 yaşlı gənclərə
xas olan zil və ecazkar
səsi vardı.
Səsinin cilalanması xatirinə
atam gec evlənmişdi.
Həmişə yanında olduğum üçün ona bəslənən hörmətin
şahidiyəm. Heç yadımdan çıxmır:
bir dəfə atamla Kommunist küçəsi (indiki İstiqlaliyyət küçəsi)
ilə yol gedərkən Mircəfər
Bağırov maşınını
saxlatdırıb düşdü
və atamdan hal-əhval soruşdu. Sonra isə atamı maşına dəvət etdi. Azca yol getməyimizə
baxmayaraq, atamla maşına oturduq. Yaxın yerdə düşdükdə mən
atama: "Cabbar əmi, nə üçün bir az yolu maşına
mindik" deyə uşaq marağı ilə soruşduqda, o:
"Yaxşı deyildi
qızım, o boyda adam maşından
düşmüşdü. Əgər minməsəydik
xətrinə dəyərdi"-
dedi. Olurdu ki, bəzən
siqar qəlyanını
yaddan çıxarıb,
dükan-bazarda qoyurdu.
Amma özü evə gəlib çatmamış
qəlyanını gətirirdilər.
Çoxları atamı xanəndə kimi tanıyır. Ancaq o, həm
də bəstəkar və şair idi. Onun yaradıcılığı hələ də yaxşı tədqiq olunmayıb. Cabbar Qaryağdıoğlu
xanəndələrin oxuduğu
yüzlərlə mahnının
mətnini yazmışdı.
O, eyni zamanda "Rast" və "Segah" təsniflərinin
müəllifi kimi məşhurdur. Atamın bəstələdiyi "İrəvanda xal qalmadı" mahnısı
indi də xanəndələrin dilindən
düşmür. Cabbar Qaryağdıoğlu
həmçinin səhnəmizin
ilk Məcnunu olub.
O zaman Üzeyir bəyin 12-13 yaşı ancaq olardı. Şuşada
açıq səma altında göstərilən
"Leyli və Məcnun" tamaşasında
Cabbar əmi Məcnunu oynayırdı.
Üzeyir bəy də
onlara tamaşa etməyə gəlirdi.
Biganəlik
Sovet hökuməti qurulandan sonra Cabbar Qaryağdıoğlu
öz mülkünü
könüllü olaraq
dövlətə təhvil
verir. Amma paytaxtımızın keçmiş
meri binanı şəhərin tərtibatına
"xələl" gətirdiyi
üçün sökdürüb
yerini də bir əcnəbi iş adamına satdırır. Bina sökülən vaxt Cabbar Qaryağdıoğlunun
və Əli Nəzminin xatirə lövhələri ayaqlar altına salınaraq parça-parça olur.
Şəhla xanım çox
yerlərə müraciət
edir. Heç bir xeyri olmur. Binanı təmir etdirib yerində Cabbarın ev muzeyini
düzəltmək əvəzinə
böyük xanəndənin
xatirəsini həmin məhəllədən amansızlıqla
silirlər. Ecazkar musiqi beşiyinə dönən o ev beləcə dağılır
və yaddaşlarda əbədiləşən "Cabbar küçəsi",
"Cabbar məhəlləsi"nə
də böyük xanəndənin deyil, Şeyx Şamilin adını verirlər.
Cabbar əmi ölümündən
sonra özünə və sənətinə layiq olan qiyməti
almadı. Ancaq nə yaxşı ki, vaxtilə muğamda xaric oxumalara, musiqimizdə yad çalarlara dözməyən Cabbar Qaryağdıoğlu musiqimizin
bu gününü görmədi...
Kaspi.- 2008.- 31 mart.- S. 12.