Bədəlov N.

 

Ağlar-güləyən və yaxud əksinə

 

Əgər "Azərbaycan qadını" anlayışına nümunələr gətirməli olsaq, yəqin ki, birinci çəkilən adlar arasında onun da adı olacaq. Azərbaycanın, sözün əsl mənasında Xalq artisti, unudulmaz sənətkar Nəsibə Zeynalova. Onun haqqında bu gün, xanımlar günündə yazmaq, xatırlamaq və xatırlatmaq istəyirəm. Həm də istəyirəm onun haqqında xanımlar, qadınlar bayramında bu yazımı ingilis dramaturqu Bernard Şounun aforizmi ilə başlayam. Çox zaman bunlara şou paradoksları da deyirlər. Dramaturq deyir ki, hətta biz öləndə belə həyat gülməli olaraq qalır və əksinə, biz güləndə belə, həyat ciddi olaraq qalmaqdadır. Doğrudan da parodoksdur! Axı necə ola bilər, öləndə gülməli, güləndə ağlamalı? Məgər bunlar ayrı-ayrı, özü də bir-birinə ziddiyyət təşkil edən anlamlar deyil? Elədir! Amma sən demə, ziddiyyətlərin də barışan məqamı var. Sadəcə onu görmək lazımdır.

Vaxt vardı mən də əksər gənc jurnalist həmkarlarım kimi kəskin, qaranlıq, müəmmalı mövzulara müraciət etməyi xoşlayırdım. Məsələn, intihar. Bir dəfə bu mövzu üzərində işləyəndə, statistik göstəricilər axtarıb əldə etdim və məlum oldu ki, Azərbaycanda ən çox intihar halları gənc ailəli qadınlar, evin gəlinləri arasında baş verirdi və əksəriyyət də intiharın ən ağır növlərindən birinə, özünü yandırmağa əl atırdı. Belə dəhşətli ölümlərin, demək olar ki, yüzə yüz faiz səbəbi, evdə qaynana ilə yola getməmək olurdu. Başqa xalqları bilmirəm, amma azərbaycanlılar üçün bu, həmişə ənənəvi bir problem olub və bəzən çıxış yolu kimi gəlinlər, evin xanımları bu növ son dərəcə əlacsız, faciəli vasitələrdən istifadə edirlər. Elə bizim klassik ədəbiyyatımızda da bu problemin ən müxtəlif şəkildə təcəssümünə saysız misallar gətirmək mümkündür. Amma 60-cı illərin əvvəllərində səhnə sənətində bir surət meydana gəldi və buna qədər gəlin-qaynana təsəvvürümüzü tamamilə alt-üst elədi. Sən demə, bu növ ağrılı problemin içində həyat yenə də özünün məzəli sifətini, gizli də olsa, qoruyub saxlayırmış. Sən demə, buna gülmək də olarmış. Çünki bu da həqiqətdir! Başqa xalqları deyə bilmərəm, amma bizim, biz azərbaycanlıların gözünü bu həqiqətə açan, elə bil hamımızın nəzərini birdən, hamılıqla döndərib bu həqiqətin yerləşdiyi məkana yönəldən Azərbaycanın Xalq artisti Nəsibə Zeynalova olub. Qaynana surəti ilə.

Onu bəzən "Azərbaycan səhnəsinin qaynanası" adlandırırlar. Bu epiteti yalnız bircə şərtlə qəbul etmək olar. Əks təqdirdə biz onun hədsiz dərəcədə çoxşaxəli, zəngın yaradıcılığını məhdudlaşdırmış olarıq. Bəlkə də yüzlərlə aktrisa üçün Qaynana kifayət edərdi ki, sənət tarixinə həmişəlik öz adını yazsın, əbədiləşsin. Amma Nəsibə Zeynalova yox! O, daha böyükdür. Onun aktrisa kimi imkanları daha geniş idi. Sadəcə olaraq o, qaynana surəti ilə söhbətimizin başlanğıcında gətirdiyimiz aforizmdəki böyük həqiqətin təsdiqini bizə görk etdirdi. Hətta ölümdə belə həyat məzəli, hətta güləndə belə həyat ciddidir. Bunun üçün onun başqa bir tamaşada oynadığı Qaynananı misal gətirmək lazımdır. Cəfər Cabbarlının "Dilbər" hekayəsi əsasında hazırlanmış televiziya tamaşasında Nəsibə xanımın oynadığı Qaynana elə həmin surətdir. Bircə fərqlə, burda hadisələr faciə ilə nəticələnəcək, Məcid Şamxalovun "Qaynana"sında isə xoşbəxt sonluqla. Süyetlər ayrıdır. Surət isə eyni.

   Onun atası Azərbaycan teatrının yaradıcılarından, Bakıda ən hörmətli, sözükeçən kişilərdən biri olub. O, varlı, mülkədar idi. Hətta onun haqqında belə bir söhbət danışırdılar ki, bir dəfə ona "bu qədər varı, dövləti kimin üçün qoyub gedəcəksən?" sualını veriblər. O, hamını heyrətə gətirən cavab verib. Hələ onda qızı anadan olmamışdı. Nəsibə xanım dünyaya gələndə Cahangir Zeynalovun artıq 61 yaşı vardı. Aktyor vəfat edəndə, yəni 1918-ci ildə, qızının iki yaşı vardı. Ona 61 yaşına qədər olan bir dövrdə verilən bu suala məşhur aktyor belə cavab verir": Bizim teatrımız var, teatrımızda bu qədər aktyor və reyissorlarımız var, məgər onlar varis ola bilməzlər?"

Doğrudan da, səhnə sənətimizin, teatr mədəniyyətimizin valideynlərindən biri idi Nəsibə xanımın atası. Nəsibə xanım gələcək aktrisa üçün belə əlverişli, uğurlu bir ailədə doğulub. Lakin bu ilk baxışda belədir. Çünki o, nə bu teatr mühitində qala bildi, nə də atasının bilavasitə teatral karyera baxımından, varislərindən biri oldu. O, teatra Cahangir Zeynalovun qızı kimi gəlmədi. O, teatra bir çox başqa aktrisalar kimi kənardan, tanınmayan bir qız kimi qədəm qoydu.

Nəsibə Zeynalova uzun ömür yaşayıb. 88 il. Bu ömrün 60 ilindən çoxu Azərbaycan teatrına və kino sənətinə həsr olunub. Bayaq dediyimiz kimi, hətta ən faciəli, ağrılı problemlərə qarşı əks qütbdə dayanıb. Həyatın acı dadını özü də yaxşı bilirdi. Odur ki, əks qütbdə dayanmaqla özünə və tamaşaçılarına məlhəm olan gülüş bəxş edib. Əyləndirməyib, əsla! Güldürüb, düşündürüb, məlum vəziyyətlərə yeni məzmun gətirib. Rauf Kazımovski onun haqqında bir film çəkib, belə adlanır: "Aktrisanın təbəssümü". Bax, biz həmişə onu belə təsəvvür etmişik. Özündə-çöhrəsində xoşbəxt təbəssüm. Amma belə deyilmiş. Səhnədə olduğu kimi həyatda da gözlənilməz olub Nəsibə xanım. Þmrünün sonunda o, həyatı haqqında, ağır ömür yolu barəsində etiraflar etdi. Biz bunlarla Səfəroğlunun "Ayın görünməyən üzü" kitabında tanış olduq. ANS kanalında Mirşahinin müsahibə canrında hazırladığı "Təmiz söhbət" verilişində isə Nəsibə xanım özü öz tamaşaçıları, pərəstişkarları (yəni bütün azərbaycanlılar qarşısında, çünki azərbaycanlılar arasında Nəsibə xanıma pərəstiş etməyən adam tapmaq mümkün deyil) qarşısında çıxış etdi. Həyatı haqqında ürəkağrıdan söhbətlər eşitdik onun dilindən. Bir çoxları bu verilişdən sonra deyirdi ki, Mirşahin bizim tanıdığımız Nəsibə xanımı əlimizdən aldı.

Məncə, belə yanaşma düzgün deyil. Əgər diqqətlə, xüsusilə onun kinoda yaratdığı rollara baxsaq "ayın o biri üzünü" görə bilərik. Mən kinoda deyirəm, çünki Musiqili Komediya Teatrında Nəsibə xanım yalnız komik rollar oynamağa məcbur idi. Kinoda isə bəzən onun necə ustalıqla dramatik vəziyyətlər yarada bildiyinin dəfələrlə şahidi olmuşuq. Bu rollar onda inandırıcı alınırdı. İlk növbədə ona görə ki, o, dramatik, bəzi məqamlarda faciəli həyat yolu keçib.

Nəsibə xanım Azərbaycan qadınını birbaşa həyatdan, məişətdən səhnəyə, ekrana gətirdi. Azərbaycan qadını necə olmalıdır? Onun təqdimatında müsbət, yaxud mənfi keyfiyyətlərin ifadəsi kimi yox, necə var, elə olmalıdır. Həyat-məişət tozunu üst-başından çırpmadan, təmizləmədən, boyanmadan, rənglənmədən. Biz onun oynadığı rollarda hər gün gördüyümüz qadınları tanıyırdıq. Mümkündür ki, o qadınlar bu gün zahirən dəyişib. Daxilən isə necə vardı, elə də qalıb. "Böyük dayaq" filmində kolxozçu qadın elə bil rol deyil oynayır, o dövrdən birbaşa sitatdır. Eyni sözləri "O qızı axtarın" filmində çəkildiyi rol barədə demək olar. Burda onun yaradıcılığının son dərəcə vacib xüsusiyyəti aydın görünür. Məsələ tamaşaçını güldürməkdə deyil. İnsanlar özləri həyatda olduğu kimi maraqlıdır və bundan daha maraqlı dünyanın yüz dahi aktyoru da gəlsə, onu yarada bilməz. Əsas məsələ bunu görmək və sənətə gətirməkdir. Bax, bununla fəth eləyirdi Nəsibə Zeynalova tamaşaçılarının ürəyini.

"Mehman" filmində iki rolda oynayır. Həm qoca qarı, onun "Þgey ana" filmindən başlayaraq daim, dəfələrlə müraciət etdiyi surət, həm də Mehmanın qaynanası. Yenə də qaynana! Amma nisbətən cavan, hiyləgər, tamahkar, əzazil və təhlükəli. Onun üçün həyat var-dövlət, cah-cəlaldır. Qalan hər şey qızının xoşbəxtliyi, ailənin, ocağın istiliyi ikinci dərəcəli məsələlərdir. Bu da həyatın özündən sitat, çıxarışdır.

Görünür o, təkcə Cahangir Zeynalovun qızı olduğuna görə deyil, təbiətinə görə də aktrisa olmağa bir növ məhkum idi. 1932-ci ildən etibarən dram dərnəklərində, sonra texnikumda, sonra da Musiqili Komediya Teatrında işləyir. Birinci dəfə, müharibə ərəfəsində evlənir. Amma əri müharibə qurtarandan sonra Bakıya qayıtmır, qərib yerdə özünə başqa ailə qurur. Bu da bir taledir. Görünür, belə də olmalıydı. Müharibədən sonra Nəsibə xanım ona ömür-gün yoldaşı olacaq musiqiçi, kamança ifaçısı Mütəllim Novruzovla ailə həyatı qurur. Bu nikahdan onların bir oğlu olur, bu gün reyissor və aktyor kimi tanıdığımız Cahangir Novruzov.

Aktrisanın yaradıcılığının ən uğurlu dövrü, əgər belə demək olarsa, həyatının ikinci hissəsində, gəncliyi arxada qoyduğu bir vaxtda başlayır. Nəsibə Zeynalova ötən əsrin 50-ci illərin sonunda sənət fəaliyyətinə başlayan nəslə aiddir. Uzun müddət onu həm teatrda, həm də kinoda yaratdığı "Ulduz" komediyasındakı Züleyxa kimi tanıyırdılar. O zaman çoxunun ağlına gəlməzdi ki, bu, "Þgey ana" filmində qarı nənəni oynayan aktrisadır. Məhz Züleyxa rolunda onun məşhur təbəssümü başlayır. O, təkə güldürmür, təkcə düşündürmür, o, hər şeydən əvvəl xoş əhval gətirə bilirdi. Belə adamları həmişə gözləyirlər. Belə adamları sevirlər. Belə adamları heç vaxt unutmurlar. Ələlxüsus, xanımlar günündə.

Nəsibə xanım çox maraqlı dramatik aktrisa ola bilərdi. Hətta güldürəndə belə, ciddi məsələlərə ciddi münasibəti oynaya bilirdi. Ən müxtəlif klassik dramlarda, faciə əsərlərində onu təsəvvürə gətirmək çətin deyil. Amma o, gülüşə üstünlük verirdi. O, həyatın ciddiliyinə rəğmən gülüşə üstünlük verirdi. Elə sənətkarlar var ki, həyatın nə qədər ağır olduğunu gülüşdən daha yaxşı vasitə ilə göstərməkdən güclü vasitə olmadığını anlayır və bunu göstərir. Bəzən güldürmək məqsədi ilə ondan ömrünün son illərində istifadə edirdilər, onu bəsit tamaşa-şoulara iştirakçı kimi qatmağa çalışırdılar. Pis alınırdı! Biz Nəsibə Zeynalovanın əsl sənətini görmüşük. Bu sənətdə gülüş məqsəd deyildi. Aman Allah, gülüş, nə qədər ciddi məsələdir! Görəsən, bunu bir daha nə vaxtsa anlayacağıq? Görəsən, bunu bu gün güldürənlər və onlara baxıb gülənlər nə vaxtsa başa düşəcək?

 

Ədalət.- 2008.- 8 mart.- S. 3.