Ələkbərova N.

Heydər Əliyev və müstəqil Azərbaycanın mədəniyyət siyasəti

ətən məfkurəsini hər şeydən uca tutan, xalqın döyünən ürəyini, düşünən beynini, yanan qəlbini özündə əks etdirən, dövlətimizin müdrik rəhbəri zirvəsinə qədər yüksələn əsl lider Heydər Əliyev bütün sahələrdə olduğu kimi, mədəniyyət siyasəti sahəsində də mühüm dəyişikliklər etmişdir. Daha dəqiq desək o, müstəqil Azərbaycanın müasir tələblərə tam cavab verən və milli köklər əsasında formalaşan mədəniyyət siyasətinin strateji xəttinin yaradıcısı kimi tarixə imza atmışdır.
Mədəniyyət siyasəti dövlətin mədəniyyət sahəsində həyata keçirdiyi siyasətdir. "Mədəniyyət siyasəti" anlayışı BMT-nin elm, təhsil və mədəniyyət məsələləri üzrə təşkilatı tərəfindən 1960-cı illərdə rəsmən dövriyyəyə gətirilib. YUNESKO-nun mədəni aksiyaları dövlət siyasətinin ən mühüm məqsədlərindən biri kimi açıq etiraf etmək çağırışıyla hökumətlərə müraciətindən sonra bunu dünya birliyi addımbaaddım gerçəkləşdirir. 1982-ci ildə Moskvada keçirilən mədəniyyət sahəsində siyasət üzrə ümumdünya konfransı, BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən 1987-ci ildə mədəniyyətin inkişafının onilliyinin bəyan edilməsi, 1988-ci ildə BMT-nin bu məsələylə bağlı bəyannaməsi, 1998-ci ildə inkişaf məqsədi ilə keçirilən hökumətlərarası Stokholm konfransı - bütün bunlar artıq mədəniyyət siyasətinin müasir dövlət və cəmiyyətlərdə çox böyük əhəmiyyətə malik olmasından xəbər verirdi. 1995-ci ildə Mədəniyyət və İnkişaf üzrə Ümumdünya Komissiyası özünün "Bizim yaradıcı müxtəlifliyimiz" məruzəsində mədəniyyət siyasətinin gerçəkləşməsini incəsənətə yardım və mədəni irsin qorunması ilə yanaşı, mədəni azadlıqla da əlaqələndirmişdir. Həmin məruzədə irəli sürülən "mədəni azadlığın mədəni müxtəlifliyə hörmətdən və həm maddi, həm də qeyri-maddi mədəni irsin qorunmasından ayrılmazlığı" fikri bütün sivil dövlətlər tərəfindən dəstəkləndi. Şübhəsiz, ölkələrin hər birində mədəniyyət siyasətinin modelləri başqa-başqadır. Çünki hər bir dövlət öz ənənələrinə, dəyərlərinə münasib olan, üstün tutulan ənənəvi, estetik və bədii normalardan irəli gələn bir strategiya seçir. Lakin bütün demokratik ölkələrdə vahid, universal mədəniyyət siyasətinin olmamasına baxmayaraq, onlar üçün YUNESKO tərəfindən keçirilən müşavirə və konfranslarda daim irəli sürülən, bəyənilən, qəbul edilən və dəstəklənən ümumi məqsəd və prinsiplər mövcuddur. Son dərəcə önəmlidir ki, 1993-cü ilin ortalarından, yəni, Heydər Əliyevin xalqın tələbi ilə yenidən hakimiyyətə qayıdışı dövründən başlayaraq, həmin ümumi məqsəd və prinsiplər üzərində formalaşan, möhkəm elmi əsaslara söykənən, qloballaşma şəraitində milli özünəməxsusluğu qoruyan və eyni zamanda, müsbət beynəlxalq təcrübəni nəzərə alan yeni mədəniyyət siyasəti müstəqil Azərbaycanda da həyata keçirilir. Məhz o vaxtdan başlayaraq mədəniyyət məsələlərinə müstəsna əhəmiyyət verilməsi məmləkətimizin ən sivil ölkələr sırasına qatılmasının əsas səbəblərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir. Xalqımızın əbədiyaşar lideri Heydər Əliyevin çoxcəhətli və çoxşaxəli ictimai-siyasi və dövlətçilik fəaliyyəti həmişə mədəniyyətlə sıx bağlı olmuşdur. Daim elmə, mədəniyyətə, adət-ənənələrə, incəsənətə böyük qayğı, diqqət və maraq göstərən bu dahi şəxsiyyətin rəhbərliyi altında həmin sahədə yaradılan və həyata keçirilən siyasəti bir tərəfdən milli mədəniyyətin eyniyyətinin saxlanılması, digər tərəfdən isə onun dünya mədəniyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqəsini təmin etdi.
Dövlətimizin yeni, demokratik tipli mədəniyyət siyasətini layiqincə dəyərləndirmək üçün yaxın keçmişə bir nəzər salaq. Məsələn, sovet dövrünü yada salanda görürük ki, hər bir totalitar dövlətdə olduğu kimi, bu ittifaqda da mədəniyyət əsasən hakim partiya - dövlət dəyərlərinin insanların şüuruna yeridilməsi aləti kimi başa düşülür, onun köməyi ilə mövcud ictimai-siyasi quruluş möhkəmləndirilirdi. Bu cür münasibət kommunist-ideoloji meyar, mədəni və bədii dəyərlərə sinfi yanaşma, yaradıcılıq prosesinə bilavasitə müdaxilə, mədəniyyət vasitəsilə ümumxalq maraqlarının "inzibati amiranə", yəni, məcburi metodlarla həyata keçirilməsi ilə fərqlənən bir mədəniyyət siyasətinin gerçəkləşməsinə səbəb olurdu.
Müstəqilliyimizin ilk çağlarında ölkəmizin mədəni həyatında baş verən prosesləri əsasən qatmaqarışıqlıq, qeyri-müəyyənlik, bir çox mənfi meyillərin baş alıb getməsi kimi xarakterizə etmək olar. Bir tərəfdən anarxiya kimi başa düşülən azadlıq, digər tərəfdən qeyri-peşəkar rəhbər şəxslərin mədəniyyətə çox qəribə, hətta primitiv yanaşması, məsələn, onlar tərəfindən Qərb mədəniyyətinin, incəsənətinin bizə guya tamamilə yad olmasının və lazımsızlığının bəyan edilməsi bu sahənin normal inkişafının qarşısını alır, çağdaş Azərbaycan mədəniyyətini ümumsivil məcradan təcrid edərək ona böyük zərbələr vururdu, beləliklə də, rəqabətə meylini azaldırdı. Ümumiyyətlə demək olar ki, bu mərhələdə düşünülmüş mədəniyyət siyasəti yox dərəcəsində idi. Nəhayət, ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə rəhbərliyə yenidən qayıtmasıyla vəziyyət köklü şəkildə dəyişdi. Dövlətin və cəmiyyətin düzgün istiqamətdə inkişafı mədəniyyətin yeniləşməsini mühüm vəzifə kimi qarşıya qoydu. Bu gün qətiyyətlə deyə bilərik ki, yeni mədəniyyət siyasətinin təşəkkül tapması, onun məqsəd və prinsiplərinin dəqiqləşməsi, müasir tələblərə cavab verməsi bilavasitə ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Həmin siyasət açıq demokratik cəmiyyət ideyasını təbliğ edir və fəal surətdə həyata keçirir. Onun işlənib hazırlanmasında nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar YUNESKO və Avropa Şurası tərəfindən bəyan edilən və inkişaf etmiş ölkələrdə artıq uzun illər ərzində həyata keçirilən mədəniyyət siyasətinin ümumi məqsəd və prinsipləri əsas götürülmüşdür. Ümumi məqsədlərdən ikisini - hər bir vətəndaşın mədəni həyatda sərbəst iştirak etmək hüququnu gerçəkləşdirmək üçün imkanların yaradılmasını nəzərdə tutan sərbəst iştirak məqsədini və mədəni inkişafın ümumi (iqtisadi, sosial, texnoloji) inkişafla ayrılmaz bağlılığını vurğulayan inkişaf məqsədini qeyd etmək istərdim.
Aparıcı ümumi prinsiplər kimi özünəməxsusluq, müstəqillik, multikültür plüralizm, dəyərlilik, dünya mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi və birliyi və buradan irəli gələn beynəlxalq əməkdaşlıq prinsiplərini göstərmək lazımdır. Azərbaycanın yeni mədəniyyət siyasətinin həmin ümumi məqsəd və prinsiplərdən irəli gələn vəzifələri isə aşağıdakılardır:
- yeni şəraitdə bütün yaş qrupları nəzərə alınmaqla insanların mədəni-mənəvi və bədii-estetik inkişaf sistemini yaratmaq və gerçəkləşdirmək;
- hakimiyyət, mədəniyyət bölməsi və vətəndaş cəmiyyəti arasında aparılan mədəniyyət siyasətinin yeni münasibətlərini, mədəniyyət menecmentinə açıq, demokratik və şəffaf yanaşmanı dəstəkləmək;
- milli özünəməxsusluğun qorunmasını və inkişafını, o cümlədən, zəngin maddi və qeyri-maddi vətən mədəni irsinin mühafizəsini təmin etmək (xüsusilə, qəsbkar ermənilər tərəfindən həyata keçirilən hərbi müdaxilə nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının 20 faizinin işğal olunması ilə əlaqədar mədəniyyət sərvətlərinin qorunub saxlanılması, zəbt olunmuş ərazilərdən daşınan abidələrin qaytarılması, mühafizəsi və bərpası məsələsini həll etmək);
- mədəniyyət və incəsənətlə bağlı ixtisas təhsilinin bütöv çoxpilləli sistemini qoruyub saxlamaq, onu inkişaf etdirərək günün tələbləri səviyyəsinə çatdırmaq;
- mədəniyyət sahəsində beynəlxalq əlaqələri, bərabərhüquqlu əməkdaşlığı inkişaf etdirmək, ümumdünya miqyasında milli mədəniyyətimizin nüfuzunu artırmaq;
- bir sıra Avropa ölkələrində mədəniyyət siyasətinin sütunları sayılan və demokratiya şəraitində son dərəcə vacib olan mədəni fərdiliyin formalaşmasını və möhkəmlənməsini, submədəniyyət müxtəlifliyinə hörməti, yaradıcılığın həvəsləndirilməsini və mədəni həyatda iştirakı təşviq etmək;
- vətəndaş cəmiyyətinin, onun ayrı-ayrı qrup və laylarının mədəni fəaliyyəti üçün geniş imkanlar yaratmaq;
- dünya klassik irsinin və müasir incəsənətin (həm elitar, həm də qlobal kütləvi mədəniyyətin) ali nümunələrinin geniş təbliği və beynəlxalq standartlara cavab verən milli-mədəni sənaye və kommersiyanın sürətli inkişafı yollarını müəyyənləşdirmək;
- mədəni turizm infrastrukturunun yaradılması və gerçəkləşməsini təmin etmək və s.
Əlbəttə, mədəniyyət siyasətinin qeyd olunan məqsəd və prinsiplərini effektiv reallaşdırmaq üçün ilk növbədə düşünülmüş, hüquqi baxımdan mükəmməl və müasir tələblərə cavab verən qanunlar tələb olunurdu. Çox önəmlidir ki, müstəqillik dövründə bu sahədə səmərəli iş aparılıb və nəticədə 23 qanun qəbul edilib. Ölkə qanunlarında mədəniyyət siyasəti ilə bağlı bütün problemlərin hüquqi cəhətdən tənzimlənməsi Azərbaycanın qoşulduğu mədəniyyətə dair 11 beynəlxalq Konvensiyaya, həmçinin YUNESKO-nun və onun nəzdində fəaliyyət göstərən beynəlxalq təşkilatlar (İKOM, İKOMOS, İKKROM) və Avropa Şurasının mədəniyyət siyasəti üzrə departamenti daxil olmaqla digər beynəlxalq qurumların müvafiq layihə və tövsiyələrinə uyğun olaraq həll edilmişdir.
Beləliklə, Azərbaycan Respublikasında banisi Heydər Əliyev olan yeni mədəniyyət siyasətinin bütün parametrləri, demək olar ki, artıq dəqiqləşdirilmişdir. Bu problemlə bağlı bir çox məsələlər milli ekspertlər tərəfindən Avropa Şurasının 2000-ci ildə təklif etdiyi "STACE" layihəsi çərçivəsində hazırlanan və 2002-ci ildə Strasburqda Avropa Şurasının Mədəniyyət üzrə Rəhbər Komitəsində təqdim olunan Azərbaycanın mədəniyyət siyasəti üzrə milli məruzəsində tam əhatə olunub. 19 fəsildən ibarət olan məruzədə milli mədəniyyət siyasətimizin səciyyəvi xüsusiyyətləri açıqlanıb, o cümlədən müvafiq sferada dövlət idarəçiliyi, onun strateji inkişaf xətti, qanunvericilik təminatı, mədəni irsin mühafizəsi, yaradıcılığın dəstəklənməsi və digər problemlərin geniş spektri işıqlandırılıb. Beləliklə, məruzədə ölkənin müasir mədəniyyət siyasətinin bütün tərəfləri, həmçinin mədəniyyət siyasətinin fəaliyyəti və inkişafının bilavasitə asılı olduğu bir sıra amillər ardıcıl olaraq açıqlanmışdır.
2001-ci ilin sonlarında Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən yaxın 5 il üçün "Azərbaycan mədəniyyətinin dövlət inkişaf proqramı" işlənib hazırlanmışdır. Proqram ölkədə dövlət mədəniyyət siyasətinin strateji məqsədlərinə nail olunmasına yönəlmiş və bununla bağlı əsas prioritetləri irəli sürmüşdür.
Yuxarıda deyilənlərə yekun vuraraq, belə bir faktı təsdiq etmək olar ki, Azərbaycanın mədəniyyət sahəsində Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulan müasir siyasətin və idarəçiliyin aparıcı istiqamətləri keçmişi, milli-mədəni sərvətləri qoruyub saxlamaq, indinin müsbət nailiyyətlərini dəstəkləmək və inkişaf etdirmək, gələcəyə inamla baxmaqdır. Cəmiyyətin ardıcıl surətdə demokratikləşməsi, mədəniyyətin bəşər inkişafının ayrılmaz faktoru kimi dərk olunmasının və qəbul edilməsinin getdikcə güclənməsi, bu sahənin uğurlu inkişafı mədəniyyət siyasətinin düzgün olmasını təsdiqləyir və nikbin proqnozlar üçün inandırıcı əsas yaradır.

Azərbaycan.- 2008.- 11 may.- S. 8.