Ələsgərov B.

Qürbətdə qalan abidəmiz

İrəvan xanlığının ərazisində iki böyük müdafiə qalası olmuşdur. Bunlardan biri də İrəvan qalası idi. Bu qala Sərdərabad qalası ilə müqayisədə daha qədim tarixə və böyük ölçülərə malik idi.

Əlverişli təbii mövqedə tikilmişdi. Onun tikintisi üçün iti axan Zəngi çayının sağ tərəfindəki sərt sahildə yerləşən hündürlük seçilmişdi. Bu sahil qalanın qərb tərəfıni təşkil edirdi. Ona görə həm iti axan çay, həm də onun sərt sahili üzərindəki hündür divarlar bu istiqamətdə qalanın müdafıə imkanlarını xeyli artırırdı.

Qala, demək olar ki, kvadrat formasında tikilmişdi. Yalnız onun qərb divarı Zəngi çayının sahilboyu salındığından qövsvari formada idi. Qalanın divarları daşdan və çiy kərpicdən hörülmüşdü. Bayırdan tikilən divarların hündürlüyü beş sajen yarım idi. Bəzi məlumatlara görə həmin divarda 17 bürc olmuşdu. Daxili divarlar isə birinci divardan daha hündür idi. Bu plana görə divarı götürülmüşdü, düşmən birinci keçə bilsəydi, daha hündür olan ikinci divarla üzbəüz gəlməli və bu divarlar arasındakı kiçik sahədə onların fəaliyyəti xeyli çətinləşməli idi. İkinci divarda da çoxlu bürclər var idi. Biri şimalda, o biri isə cənubda yerləşirdi. Onlar Təbriz və Şirvan divarları adlandırılırdı. Darvazalar qalın taxtadan düzəldilmiş və onların üzərinə dəmir lövhələr vurulmuşdu. Darvaza keçidləri elə düzəldilmişdi ki, buradan arabaların gəlib getməsi çətin idi. Qalanın darvazalarını xüsusi keşikçi dəstələri qoruyurdu.

Qala divarlarının qalınlığı da çox böyük idi. Onların ölçüləri hətta top mərmilərinə davam gətirirdi.

Uzunmüddətli mühasirəyə davam gətirmək üçün gizli yolla qalanın daxilinə su xətti çəkilmişdi. Rus qoşunlarının ikinci hücumu zamanı bu xətt tapılıb dağıdılmışdı.

Qalanın müdafiə qüdrətini artırmaq üçün onun ətrafında su saxlancları yaradılmışdı. Bu su saxlancları qurudan birbaşa qala üzərinə hücumu qeyri-mümkün edirdi. Onları keçməyə cəhd göstərənləri isə qala divarları üzərindən asanlıqla vurmaq olurdu.

Su saxlancları xüsusi plan üzrə pilləli şəkildə tikilmişdi. Qırxbulaq çayından gil borularla gələn su şimal darvazası yanında xüsusi su saxlancına tökülürdü. Su qalanın şərqinə və cənubuna uzanan yuxarı saxlancı doldurduqdan sonra gil borularla aşağı saxlanca tökülüb onu doldururdu.

Fransız səyyahı J.Şarderi şahidi olduğu İrəvan qalasını təsvir edərkən göstərir ki, onu müstəqil bir şəhər kimi qəbul etmək olar. Qala divarlarının uzunluğu dörd min addım olan bu şəhərcikdə 800 ev var idi. Fransız səyyahının şəhadətinə görə qalada yalnız azərbaycanlılar yaşayırdı. Ermənilər isə bura yalnız ticarətə gəlirdilər. Qalanın daxilində bir neçə erməni dükanı mövcud idi. Ermənilər gündüz burada sövdəgərliklə məşğul olduqdan sonra axşam qaladan çıxıb yaxınlıqda yerləşən şəhərə yollanırdılar.

Qala daxilində şəhərsalma Şərq üslubunda idi. Küçələr xeyli dar, evlərin divarları isə hündür idi. Küçədən evin həyətini müşahidə etmək çətin olurdu. Rusların İrəvan qalası üzərinə sonuncu hücumunda iştirak etmiş dekabrist E.Naçinovun qeydlərinə görə qala daxilində iki məscid olduğu qeyd edilir. Bəzi ədəbiyyatda mövcud olan məlumatlara görə isə qala daxilində 4 məscid var idi. Onlardan ən qədimi qalanın əsası qoyulduğu illərdə, 1510-cu ildə Şah İsmayıl Xətainin göstərişi ilə tikilmişdi. Sərdar sarayının yaxınlığında olan Cümə məscidinin əsasını isə Şah Abbas qoymuşdu. Bu məsciddə mədrəsə, kitabxana və qonaq otaqları yerləşirdi.

Qalanın daxilindəki ən möhtəşəm tikili Sərdar sarayı idi. Burada İrəvan xanlığının həm dəftərxanası və həm də hərəmxanası yerləşirdi. Verilən məlumatlara görə Sərdar sarayının əsası elə qala tikildiyi vaxtdan qoyulmuşdu.

Lakin sonrakı illərdə bu tikili əsaslı şəkildə təkmilləşdirilmiş və böyük bir memarlıq incisinə çevrilmişdi. Xüsusən XVIII əsrin sonlarında Hüseynəli xanın və onun oğlu Məhəmməd xanın I dövründə memar Mirzə Cəfər tərəfindən görülən quruculuq işləri sarayı daha baxımlı və bütöv etmişdı.

Dekabrist Naçinov öz qeydlərində ermənilər tərəfmdən artıq dağıdılmış olan Sərdar sarayının da mükəmməl təsvirini verir.

Azərbaycan memarlıq sənətinin incilərindən olan bu sarayın ən gözəl otaqlarından biri xanın otağı idi. E.Naçinova görə sonsuz zövq və ustalıqla bəzədilmiş bu otaqda maraqlı rəsmlər və portretlər asılmışdı. Sarayın qarşısında Sərdarın yay qəbul zalı yerləşirdi. Yay qəbul zalı da böyük zövqlə bəzədilmişdi. Yay qəbul zalının bir divarında Fətəli şahın taxtda rəsmi vəziyyətdə, oturduğu Abbas Mirzə xanla qardaşı Həsən xanın və iki kürd döyüşçüsünün rəsmləri çəkilmişdi.

Sarayla üzbəüz Zəngi çayının o biri sahilində isə Sərdar bağı salınmışdı. Bağın bir hissəsində meyvə ağacları, üzümlük salınmış, bir hissəsinə isə kölgəlik üçün ağaclar əkilmişdir. Bağda istirahət üçün eyvan və otaqlar tikilmişdi. İrəvanın sonuncu mühasirəsi zamanı xanın göstərişi ilə bağın ağaclarının bir hissəsi qırılmışdı ki, rus qoşunlarının hərəkətini yaxşı müşahidə etmək mümkün olsun.

İrəvan şəhəri qalanın şimalında tikilmişdi. Qala ilə şəhər arasında müəyyən qədər məsafə var idi. Onun möhtəşəmliyini rus generalları da dəfələrlə öz raportlarında qeyd etmişdilər. Təsadüfı deyil ki, İrəvan qalasını işğal etdiyinə görə general Paskeviçə İrəvanlı təxəllüsü verilmiş və bu qalanın tutulması Sankt-Peterburq şəhərində imperatorun özünün iştirakı ilə təntənəli şəkildə qeyd edilmişdir.

Yeni Mədəni-maarif jurnalı.- 2008.- № 5.- S. 53-54.