Məmmədov M.

Naxçıvanda aparılan elmi araşdırmalar erməni millətçilərinə tutarlı cavabdır

Məmləkətimizin ayrılmaz bir parçası olan Naxçıvanda, qədim oğuz-türk yurdunda doğma tariximizin tədqiqi, təbliği və öyrənilməsi istiqamətində son illər həyata keçirilən tədbirlər daha da çoxalıb. Prezident İlham Əliyev bu sahədə qarşıya mühüm vəzifələr qoyub. Naxçıvan tarixinin fundamental məsələlərinin öyrənilməsi ilə bağlı keçirilən toplantıların birində dövlət başçısı deyib ki, "tez-tez bədnam qonşuların ərazi iddiaları obyektinə çevrilən Naxçıvanın tarixinin hələ də tədqiq edilməyə ehtiyacı olan səhifələri açılmalı, Azərbaycanın qədim və zəngin tarixə, mədəniyyətə və çoxəsirlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan bu diyarın tam dolğun, obyektiv tarixi xalqımıza, habelə dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırmalı, erməni siyasətçilərinin tarixi saxtalaşdırmaq cəhdlərinə tutarlı cavab verilməlidir".
Bu sahədə muxtar respublika Ali Məclisi sədrinin imzaladığı "Ordubad rayonunda Gəmiqaya abidəsinin tədqiq edilməsi haqqında", "Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarixi və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaşdırılması işinin təşkili haqqında" və "Nuh peyğəmbərin Naxçıvan şəhərindəki məzarüstü türbəsinin bərpa edilməsi haqqında" sərəncamlar xüsusi maraq doğurur. Bəs, bu sərəncamların icrası sahəsində nə kimi işlər görülüb?
Müxbirimizin AMEA Naxçıvan bölməsinin sədri, akademik İsmayıl HacıyevlƏ müsahibəsi məhz bu barədədir.

- Son illər Naxçıvanda doğma tariximizin öyrənilməsinə, tədqiqinə marağın artması hansı amillə bağlıdır, öz milli varlığımızı və soykökümüzü açıb ortaya qoymaq istəyindən, yoxsaE
- 70 il tərkibində olduğumuz SSRİ deyilən bir ölkədə yaşasaq da tariximizi lazımi səviyyədə tədqiq edə bilmədik. Sovet dönəmində tarixçilərimiz xeyli tədqiqatlar aparmış, yüzlərlə kitab və monoqrafiya çap etdirmişlər. Tarixçilərimizin əməyini azaltmaq istəmirəm. Lakin etiraf etməliyik ki, həmin tarixçilər hakim ideologiyanın tələblərinə uyğun əsərlər yazırdılar. İmperiya hər şeyi diktə edirdi. Milli şüuru, özünüdərk səviyyəsi ilə seçilən azərbaycanlılar belə məhdudiyyətlərlə tez-tez qarşılaşmalı olurdular. Ona görə də tariximizin bir sıra problemlərinin milli yöndən tədqiq edilməsi mümkünsüz idi. Xüsusilə XlX-XX əsr tariximiz.
Azərbaycan, eləcə də Naxçıvan tarixinin öyrənilməsi dövlət müstəqilliyimiz bərpa edildikdən sonra mümkün olmuşdur. 2002-ci ildə ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: "İndi heç kəs, heç nədən qorxmasın. Belə şeylərdən ötrü heç kəsi cəzalandırmaq mümkün deyildir. Heç kəs müstəqil Azərbaycanın işinə qarışa bilməz. Mən də Azərbaycan Prezidenti kimi sizə və bütün əhalimizə, bütün alimlərimizə, ziyalılarımıza bildirmək istəyirəm ki, Azərbaycanın, onun xalqının tarixini, mədəniyyətini, keçmişini dürüst, əsaslı şəkildə sübut edən hər bir əsər bəyəniləcəkdir. Bu barədə heç kəsə nə millətçi damğası vurulacaq, nə də kimsə günahlandırılacaqdır. Bununla bir daha bildirmək istəyirəm ki, indi, müstəqil dövlət şəraitində bizim alimlərimizin böyük imkanları var...".
Naxçıvan elə bir bölgədir ki, burada yaşayan əhali hadisələrə obyektiv münasibəti ilə həmişə seçilib. Naxçıvanlılar sərhəd çəpərlərini görmüşdülər. Sovetlər birliyi dövründə, hətta bu bölgədə anadan olmuş hər hansı bir adam, doğulduğu əraziyə gəlmək üçün icazə almalı olurdu. Bu sərhəd bölgəsinin tələbi idi. Bu bölgənin sakinləri erməni millətçilərinin də haqsız təbliğatları və əməlləri ilə tez-tez qarşılaşırlar. XlX əsrin 30-cu illərində bu əraziyə köçürülən ermənilər torpaqlarımıza göz dikməyə başladılar. Tarixi abidlərimizi dağıdır, oğurlayır, yerli əhaliyə qarşı çıxır və onları soyqırıma məruz qoyurdular. İri dövlətlərin hamiliyindən istifadə edən erməni daşnakları dünən olduğu kimi, bu gün də məkirli planlarını gizlətmir, ərazini "böyük Ermənistan"ın tərkib hissəsi hesab edirlər.
Elə bu səbəblərdən son illər tariximizin obyektiv öyrənilməsinə, hərtərəfli tədqiq edilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Təsadüfi deyildir ki, son 10-12 ildə Naxçıvan tarixi ilə bağlı fundamental tədqiqatlar aparılmış, kitab və monoqrafiyalar çap olunmuş, namizədlik və doktorluq dissertasiyaları yazılmışdır.
- Gəmiqaya abidələri xalqımız üçün nə deməkdir?
- Gəmiqaya abidələri keçən əsrin 70-ci illərindən öyrənilməyə başlanılsa da, ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə ikinci dəfə hakimiyyətə qayıdışından sonra buna daha böyük diqqət yetirilmişdir. Ordubad rayonu ərazisində, Kiçik Qafqaz dağlarının dəniz səviyyəsindən 3500-3700 metr yüksəkliyində Gəmiqaya adlı tarixi-etnoqrfik abidələr kompleksi yerləşir. Xalqımızın tarixi etnoqrafiyası və arxeologiyası üçün böyük əhəmiyyətə malik olan Gəmiqaya qayaüstü təsvirləri ərazidəki Qaranquş, Camışölən və Nəbiyurdu yaylaqlarında qeydə alınmışdır. Gəmiqaya abidələri xalqımız üçün müstəsna tarixi əhəmiyyətə malikdir. Tədqiqatçıların fikrincə, Gəmiqaya təsvirləri e. ə. lV-l minilliklərdə yaşamış tayfaların həyat tərzini və mədəni inkişaf yollarını hərtərəfli izləməyə imkan verir. Gəmiqayada 2000-ə qədər qayaüstü təsvirlər aşkar olunmuşdur. Bunlar əcdadlarımızın inancına, əmək fəaliyyətinə, ovçu, maldar və əkinçi tayfalarının təsərrüfat həyatına həsr olunmuşdur. Gəmiqaya qayaüstü təsvirləri içərisində bayram mərasimlərini əks etdirən rəsmlərlə yanaşı, müxtəlif astronomik-coğrafi təsvirli rəsmlər də vardır. Sərt qayalar üzərində adam, keçi, öküz, maral, it, canavar, bəbir, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələr, ov və rəqs səhnələri çox böyük məharətlə həkk edilmişdir. Burada türk xalqlarının totemləri ilə bağlı təsvirlər də özünə yer almışdır. Səma cisimləri ilə əlaqədar qazılmış təsvirlər ciddi maraq doğurur.
Ulu öndər Heydər Əliyevin göstərişi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbov 26 aprel 2001-ci il tarixdə "Ordubad rayonundakı Gəmiqaya abidələrinin tədqiq edilməsi haqqında" sərəncam imzalamışdır. Bu sərəncama qədər Gəmiqayada Ə. Hüseynli və V. Əliyev tədqiqat işləri aparmışlar. Həmin illərdə (1970-1987-ci illər) Gəmiqayaya getmək çətinlikləri geniş və hərtərəfli tədqiqatlara imkan verməmişdir. Adıçəkilən sərəncamdan sonra yenidən tədqiqat işlərinə başlanılmış, Gəmiqayaya yol çəkilmiş, tədqiqatçılara işləmək üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Gəmiqayaya elmi ekspedisiyalar təşkil edilmişdir. Ekspedisiyalarda AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun, Naxçıvan bölməsinin, Naxçıvan Dövlət Universitetinin və başqa elm və təhsil müəssələrinin əməkdaşları iştirak etmişlər. 2001, 2002 və 2005-ci illərdə Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri V. Talıbov Gəmiqayada olmuş, ekspedisiya üzvləri ilə görüşmüş, tədqiqat işləri ilə maraqlanmışdır. 2005-ci ildə Gəmiqayanın özündə simpozium keçirilmiş, görülmüş işlər barədə məruzələr dinlənilmişdir. Alimlərdən V.Əliyev, İ.Nərimanov, V.Baxşəliyev, Q. Qədirzadə, F. Səfərli, A.Seyidov, V.Kərimov, N.Müseyibli, Ə.Fərzəli və digərlərinin apardıqları tədqiqatların nəticəsi barədə monoqrafiyalar yazılmış, məqalələr çap olunmuşdur.
Adlarını qeyd etdiyim tədqiqatçıların reallığa söykənən elmi nəticələrində Gəmiqaya ilə bağlı erməni "alimlərinin" uydurmaları rədd edilir və bunların qədim türk dünyası mədəniyyəti üçün səciyyəvi olduğu təsdiq edilir.
Gəmiqaya abidələrinin tarixi əhəmiyyətindən bəhs edən ulu öndər Heydər Əliyev demişdir: "Bu, bildiyiniz kimi, həm təbiətin böyük bir abidəsidir, eyni zamanda, insan yaradıcılığının abidəsidir. Bu abidə Azərbaycanındır. Azərbaycan tarixini əks etdirən abidədir...".
Həqiqətən də Gəmiqaya abidələri xalqımızın ən qədim tarixinin və mənəvi mədəniyyətinin öyrənilməsi üçün əvəzsiz xəzinədir. Bu xəzinənin imkanlarından bundan sonra səmərəli istifadə olunmalıdır.
- Bu bir həqiqətdir ki, tarixin daş dövründə də Naxçıvanda insanlar yaşamış, bir çox mağaralar, abidələr mövcuddur. Buna Şərur rayonu ərazisindəki Qazma, Ordubaddakı Kilit mağaralarını, Naxçıvan şəhərinin yaxınlığındakı Əshabi-Kəhf abidəsini misal göstərmək olar. Ümumiyyətlə, bilmək istərdik, Naxçıvanda insan yaşayışının tarixi nə vaxtdan başlanır?
- Tədqiqatlarla müəyyən olunmuşdur ki, qədim Azərbaycan torpağı olan Naxçıvan Yer kürəsində həyatın başlandığı ilk insan məskənlərindən biridir. Bu ərazidə zəngin maddi-mədəniyyət nümunələrinin aşkar olunması burada qədim daş dövründən başlayaraq ardıcıl həyat sürüldüyünü, mədəniyyətlər arasında qırılmaz varislik əlaqələrinin olduğunu göstərir. Müəyyən edilmişdir ki, hələ 100-35 min il bundan əvvəl başlamış Mustye mədəniyyəti dövründə burada ibtidai insanların məskunlaşmasına şərait yaranmışdır. Batabat yaylağında, Qazma mağarasında, Naxçıvançay və Əlincəçay vadilərində, Kilit mağarasında, İlandağın cənub ətəyində və digər abidələrdə Daş dövrü mədəniyyətinin izləri aşkar olunmuşdur. Arxeoloqlar Qazma mağarasından çaxmaqdaşı və obsidiandan hazırlanmış Mustye dövrü əmək alətləri, ovlanmış heyvanların sümüklərini tapmışlar. Kültəpə yaxınlığından Aşöl mədəniyyəti dövründə hazırlanmış əl çapacağı qeydə alınmışdır.
Bütün bunlar onu göstərir ki, Naxçıvan ərazisində ən qədim insanların ilk yaşayış məskənləri olmuşdur. Naxçıvanda 50-ə qədər karst mağaraları mövcuddur. Bunların bir hissəsindən ən qədim insanlar yaşayış məskəni kimi istifadə etmişlər. Arxeoloqlardan O. Həbibullayevin, M. Hüseynovun, V. Əliyevin, Ə. Cəfərovun, V.Baxşəliyevin və başqalarının əldə etdiyi tapıntılar bu ərazidə ibtidai insanların 100-80 min il bundan əvvəl yaşadığını söyləməyə əsas verir.
- Yəqin həmin sakinlər də türk mənşəli olublar...
- Naxçıvanın etnik tarixinə xüsusi tədqiqat əsəri həsr edilməsə də belə bir cəhət bizim üçün məlumdur ki, e. ə. lV-ll minilliklərdə bu regionda güclü tayfa ittifaqları əmələ gəlib. Qədim azərbaycanlılar lullubeylər, kutilər, kaspilər, mannalılar, aranlılar və başqa adlarla tanınmışlar. Bu qədim etnosların dilləri haqda heç bir dəqiq elmi mənbə bizə gəlib çatmamışdır. Lakin bir həqiqət elmə məlumdur ki, min illər bundan əvvəl Azərbaycanda yaşayan lullubi, kuti, turukki, kassi, su, naxçı, subar, skif və digər tayfalar Azərbaycan xalqının ulu əcdadları olmuşlar. Araşdırmalar göstərir ki, Naxçıvanın tarixi Urmiya gölü hövzəsi və Mesopotamiyada yaranan sivilizasiya ilə daim bağlı olmuşdur. Naxçıvan ərazisi tarix boyu Urmiya gölü hövzəsi ilə vahid mədəni rayona daxil olmuş, bu hövzədə baş verən mədəni, etnik və siyasi proseslər Naxıçvana bilavasitə təsir etmişdir. Elmə bu da məlumdur ki, Naxçıvan ərazisində olan etnoslar türk mənşəlidir. Naxçıvan toponimləri bu fikri təsdiq edir. Tarixi qaynaqlara görə bu bölgəyə madaylar köçürülüb. Yeni tədqiqatlar madayların türk mənşəli olduğunu sübut edir. Naxçıvan bölgəsində bulqarlar, hunlar, peçeneqlər, kəngərlər, xəzərlər və başqa türk mənşəli etnoslar yaşamışlar. Bu diyarda Azərbaycan xalqının zəngin tarixi və mədəni irsi formalaşmışdır. Bu gün 50-ə qədər etnosun adı Naxçıvanın kənd yaşayış adlarında hifz olunur. Yuxarıda deyilənlər və başqa faktlar Naxçıvan bölgəsində türk mənşəli əhalinin yerli olduğunu göstərir.
- Naxçıvanın qədim tarixi ilə bağlı maraqlı anlarından və öyrəniləsi səhifələrindən biri də Nuh peyğəmbər və onun gəmisi ilə bağlı yaranan əfsanələrdir. Hazırda bu torpaqda onun məzarüstü türbəsi bərpa olunur. Bununla bağlı Ali Məclis sədrinin sərəncamı da var. Elm adamı kimi bu məsələyə baxışınızı bilmək istərdik.
- Nuh peyğəmbər və onun gəmisi ilə bağlı yaranan əfsanələr bu gün də bir sıra elm sahələrində tədqiq edilir və müxtəlif mülahizələr irəli sürülür. Qədim dövrlərdən Naxçıvan əhalisi arasında yayılan şumer mənşəli rəvayətə görə təxminən 7500 il bundan əvvəl baş vermiş daşqın zamanı Nuh və ona iman gətirələnlərin mindiyi gəmi ilk dəfə Naxçıvanda quruya çıxmış və insanlar burada məskən salmışlar. Yeni nəsil buradan törəyərək artmış, təşəkkül tapmışdır. Bir çox əfsanə və rəvayətlərin yaranmasının elmi əsası olduğu artıq təsdiq edilmişdir. Bunu Naxçıvan ərazisində ümumdünya daşqını barədə rəvayətlərin yayılması və Nuhla bağlı yer adlarının çoxluq təşkil etməsi bir daha sübut edir. Yer üzündə elə bir ərazi yoxdur ki, orada Naxçıvandakı qədər Nuhla bağlı toponimik vahid (Nuhdaban, Naxçıvan, Nəhəcir, Nehrəm və s.) olsun. Xalq arasında yayılmış və bu gün də mövcud olan inama görə Naxçıvan şəhərinin cənubunda Nuhun, şimal-qərbində isə bacısının qəbri vardır.
"Ümumdünya tufanı" və Nuhla əlaqədar rəvayətlər daha çox Naxçıvanla bağlı olmuşdur. K. Ptolemey ilk dəfə Naxçıvanı Nuh peyğəmbərin məskəni kimi xatırlatmışdır. Əl-Şərifi nəinki Nuh peyğəmbərin qəbrinin, hətta gəmisinin qalıqlarının da Naxçıvanda olduğunu yazmışdır. İ. Flavi Naxçıvan torpağını Nuhun gəmisinin dayandığı ilk ərazi hesab etmişdir. İ. Dyakonov Naxçıvanın Nuhla bağlılığı məsələsini şumerlərdən gələn əfsanə ilə əlaqələndirmişdir. K. Nikitin Nuhun və ailəsinin Naxçıvanda yaşaması, burada duz karxanalarındakı fəaliyyəti, özünün və ailəsinin dəfn olunması barədə məlumat verir. O, həm də Naxçıvan şəhərində olan Nuhun qəbrinin yerləşdiyi yeri bildirir və onun səkkizinci yüzillikdə bərpa olduğunu söyləyir. Rus tədqiqatçısı V. Sısoyev Nuhun türbəsinin təsvirini vermişdir. K. Smirnov Nuhun qəbrinin Naxçıvanda olduğunu söyləmiş və onun yerini göstərmişdir. B. Kəngərli ötən əsrin 20-ci illərində Nuh peyğəmbərin Naxçıvandakı türbəsini 6 dəfə naturadan kətan üzərinə köçürmüşdür. Verilən məlumatlardan aydın olur ki, Nuh peyğəmbərin qəbirüstü türbəsi Naxçıvan şəhərində olmuşdur.
Sovet hakimiyyəti illərində yüzlərlə tarixi abidəmiz kimi Nuh peyğəmbərin qəbri üzərindəki türbənin qalıqları da dağıdılmış və unudulmuşdur. Rus jurnalisti Polyakovun gizli olaraq Naxçıvana səfəri, Nuhla bağlı saxta və uydurma fikirləri mətbuata ötürməsi Akademiyanın Naxçıvan bölməsinin əməkdaşlarını obyektiv tədqiqatlara sövq etmişdir. Arxeoloji qazıntılar apararaq türbənin yerini dəqiqləşdirdik.
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri 28 iyun 2006-cı ildə "Nuh peyğəmbərin Naxçıvan şəhərindəki məzarüstü türbəsinin bərpa edilməsi haqqında" sərəncam imzalayıb, aidiyyəti təşkilatlara tapşırıqlar verilib. İlk növbədə Nuh peyğəmbərin türbəsinin layihəsi hazırlandı, ərazi abadlaşdırıldı və türbənin bərpasına başlanıldı. Artıq Naxçıvan şəhərinin Köhnəqala adlandırılan ərazisində Nuh peyğəmbərin məzarüstü türbəsində son tamamlama işləri aparılır. Naxçıvan rəhbərliyinin bu işlərə xüsusi önəm verməsinin nəticəsidir ki, onlarla tarixi abidədə bərpa və yenidənqurma işləri aparılmışdır.
- Ümummilli lider Heydər Əliyev Möminə xatun məqbərəsi ilə tanış olarkən belə bir ifadə işlədib ki, bizlər çox vaxt bu abidəni gözəl memarlıq abidəsi kimi təqdim edirik. Bu abidənin memarlıq qiyməti ilə bərabər, bizim üçün bəlkə daha da böyük qiyməti Azərbaycanın qədim dövlət olmasını göstərməsidir. Bu təkcə memarlığın nə qədər zənginliyini yox, dövlətçiliyin nə qədər zəngin, nə qədər qədim olduğunu göstərir. Bax, bu dövlətçilik ənənələrinin başlanğıcı nə vaxt qoyulub? Memarlıq və tarixi abidələrimiz o ənənələrdən necə "danışır"?
- Azərbaycanın 5000 illik dövlətçilik tarixi var. Azərbaycan (Cənubi Azərbaycan) ərazisində meydana gəlmiş ilk dövlət qurumu Aratta idi. E. ə. lll minilliyin birinci yarısında meydana gəlmiş ilk dövlət qurumu Urmiya gölünün cənub və cənub-şərq hissəsini əhatə edirdi. Quldarlıq quruluşu dövründə Azərbaycan ərazisində Lullubi, Kutium, Manna, Kimmer-skif-sak padşahlığı, sonra isə Atropotena və Albaniya kimi dövlətlər mövcud olmuşdur.
Konkret Naxçıvana gəldikdə isə Naxçıvan uzun əsrlər ərzində bir-birini əvəz edən Manna, Midiya, Əhəmənilər imperiyası, Atropotena, Parfiya, Sasanilər, Ərəb xilafəti, Səlcuq və sonrakı dövlətlərin ən inkişaf etmiş əyalətlərindən biri olmuşdur. Bir sıra hallarda Naxçıvan mərkəz funksiyasını yerinə yetirmiş, sənətkarlıq və ticarət mərkəzi kimi tanınmışdı. Azərbaycanın dövlətçilik tarixində Naxçıvanın özünəməxsus yeri var. Xll əsrin 30-70-ci illərində Naxçıvan Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin paytaxtı kimi inkişaf etmişdir. Naxçıvan xanlığı, Araz-Türk Respublikası dövlətçilik tariximizdə önəmli rol oynamışdır. Atabəylər dövrü Azərbaycanın intibah illəridir. Dövlətin möhkəmləndirilməsi, ictimai-siyasi sabitlik ölkənin dirçəlməsi və inkişafına, mədəniyyətin inkişafına səbəb olur. Ulu öndərimizin də çox böyük qiymət verdiyi Möminə xatun , eləcə də Yusif Küseyir oğlu türbələri, digər tarix və mədəniyyət abidələri həmin illərdə tikilmişdir. Naxçıvan ərazisində ilk orta əsrlərdən üzü bəri bizə qədər minlərlə tarix və mədəniyyət abidələri olmuşdur. Bu abidələrin bir qismi - Yusif Küseyir oğlu, Möminə xatun, Quti xatun, Gülüstan türbələri, İmamzadə, Qarabağlar, Xanəgah kompleksləri, Aza, Qazançı körpüləri, Naxçıvan xanlarının evi bu günə qədər gəlib çatdığı halda, yüzlərlə abidələrimiz müxtəlif səbəblərdən dağılmış, məhv edilmişdir.
- Son illər bölgədə tarixi abidələrin qorunması və pasportlaşdırılması ilə bağlı aparılan işlər də razılıq doğurur. Üstəlik də regionların sosial-iqtisadi inkişafına dair Dövlət Proqramı çərçivəsində regionda aparılan quruculuq tədbirləri də bu sahədən yan ötməyib. Bu istiqamətdə aparılan elmi-tədqiqat işlərində nə kimi yeniliklər, dəyişikliklər var?
- Cənab İlham Əliyev ölkə Prezidenti seçildikdən sonra regionların sosial-iqtisadi inkişafına daha çox əhəmiyyət verilmişdir. Naxçıvan da hərtərəfli surətdə inkişaf edir.
Tarix və mədəniyyət abidələri ikinci həyatını yaşayır. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi sədrinin 6 dekabr 2005-ci il tarixdə "Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaşdırılması işinin təşkili haqqında" sərəncamı bu işə böyük təkan vermişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki bütün abidələr dövlət tərəfindən qorunur, onların qayğısına qalınır, təmir, bərpa və restavrasiya olunur. Həmin sərəncamdan sonra AMEA-nın Naxçıvan bölməsində işçi qrupu yaradılmış və abidələrin pasportlaşdırılması işinə başlanılmışdır. Hər bir abidə qeydə alınmış və ona pasport yazılmışdır. 2006 və 2007-ci illərdə 1157 abidə qeydə alınmışdır. Pasport yazılarkən abidənin adı, şəkli, əhəmiyyətlilik dərəcəsi, xarakteristikası, tipologiyası, mövcud vəziyyəti, dövrü və başqa cəhətləri nəzərə alınmışdır.
Təbii ki, bütün bunlar bölmə əməkdaşlarının elmi-tədqiqat işlərində də əks olunmuşdur. Xüsusilə Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun elmi əməkdaşlarının fərdi planları tutularkən bu cəhətlər nəzərə alınmışdır. İnstitut əməkdaşları ABŞ və Fransa arxeoloqları ilə birgə tədqiqat işləri və arxeoloji qazıntılar aparırlar. "Naxçıvan ensiklopediyası" (2 cild), "Naxçıvan: tarixi və abidələri", "Naxçıvan abidələri ensiklopediyası", "Naxçıvan tarixi"nin (2 cild) hazırlanmasında fəal iştirak etmişlər.
- Eşitdiyimizə görə, artıq "Naxçıvan abidələri" adlı ensiklopedik nəşrin hazırlanmasına ciddi hazırlıq işləri görülür. Bu ensiklopediyanın hazırlanması abidələrimizin öyrənilməsi və beynəlxalq miqyasda təbliği sahəsində çox mühüm mənbə ola bilər.
- Artıq "Naxçıvan abidələri ensiklopediyası" hazırlanıb qurtarmaq üzrədir. Bu ensiklopediya bilavasitə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri V.Talıbovun tövsiyəsi ilə hazırlanır. Gizli deyil ki, məkrli qonşularımız Naxçıvana qarşı ərazi iddialarından, onun abidələrindən əl çəkməmişlər. Yəqin ki, yadınızda olar, bir neçə ay bundan əvvəl erməni lobbisi Harvard Universitetində Naxçıvan abidələri ilə bağlı sərgi və konfrans keçirmişdir. Naxçıvan ziyalıları həmin tədbirin təşkilatçılarına 800-ə yaxın etiraz məktubu göndərmişdi.
İlk növbədə, Naxçıvan MR ərazisindəki bütün tarixi, arxeoloji, memarlıq, monumental sənət abidələrini və başqa abidələri qeydə aldıq. Qeydə alınan 1157 abidə içərisində bir dənə də olsa qeyri-millət və xalqlara aid abidəyə rast gəlinməmişdir. Qeydə alınmış abidələrdən 60-a yaxını dünya, 550-ə qədərı ölkə və bir o qədərı də yerli əhəmiyyətlidir. Ensiklopediya iki dildə-Azərbaycan və ingilis dilində olacaqdır. İşlər yekun mərhələsindədir. Ensiklopediyada 806 şəkildən, 5 xəritədən, 21 sxemdən, çoxsaylı maddi-mədəniyyət nümunələrinin şəkillərindən istifadə olunub. Bu ensiklopediya beynəlxalq miqyasa çıxacaq səviyyədə hazırlanmış, Naxçıvan və onun abidələri haqqında doğru və dürüst məlumat verilmişdir. Gələcəkdə bu ensiklopediya həm də çox mühüm mənbə rolunu oynayacaqdır.
- İsmayıl müəllim, sizcə, görülən işlər, həyata keçirilən tədbirlər erməni millətçiləri, siyasətbazları üçün necə, tutarlı dərs ola biləcəkmi?
- Naxçıvan Muxtar Respublikasında görülən bütün işlər, eləcə də elm, mədəniyyətlə bağlı həyata keçirilən tədbirlər erməni millətçilərinə tutarlı cavabdır. Lakin erməni siyasətbazları bundan nəticə çıxaracaqları mövqeyindən yanaşsaq, bu, sadəlöhvlük olar. İndiki Ermənistanda, Dağlıq Qarabağda, onun ətrafındakı 7 rayonda tarix və mədəniyyət abidələrimizi, qəbiristanlıqlarımızı yerlə-yeksan edən, dağıdan erməni millətçiləri bəzən bizi "günahkar" çıxarmırlarmı? Erməni millətçilərinin fikirləri yalan üzərində köklənib. Biz öz obyektiv fikirlərimizi, tədqiqatlarımızı, tarix və mədəniyyətimizi ortaya qoymalı, beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmalı, erməni yalan və uydurmalarını ifşa etməliyik. Bir an da olsa unutmamalıyıq ki, bizim düşmənlərimiz cilddən-cildə girən, məkirli yol tutan, fəaliyyətlərində uydurma və saxtakarlıqlara əsaslanan bir "milllətdir".

Azərbaycan.- 2008.- 24 may.- S. 6.