Əliyev Z.

Plastikanın psixoloji yükü

Bu, heykəltaraş Zeynalabdin Isgəndərovun hər bir əsərində mövcuddur Otuz yeddinci ilin tuthatutunda “kulak” damğası vurulmuş ailəsini birtəhər repressiya maşınının ağzından xilas edib Şamaxıdan Bakıya gətirən Əli Isgəndərovun on iki il sonra paytaxtın ad çıxarmış məhəlləsində dünyaya gələn altıncı övladı Zeynalabdinin Şirvanda ad çıxarmış bir nəslin layiqli davamçısı olacağını o vaxt heç kəs hələ təsəvvür etmirdi. Artıq on yaşında pionerlər evindəki heykəltaraşlıq dərnəyinə üz tutan balaca Zeynalabdin də özünün mavi arzularına uzanan yolun bu qədər çətin və yaşantılı, amma eyni zamanda şirin olacağını düşünmürdü. Amma qərar qəbul edilmişdi və gələcək heykəltaraşın gündəlik həmdəmi də artıq plastilin və gil, sarbanı isə Tanrı tərəfindən ruhuna hopdurulmuş ali niyyətə yetişmək istəyi idi... O, meylini rənglərə salan həmyaşıdlarından fərqli olaraq düşünürdü ki, heykəl vasitəsilə daha tutumlu bədii söz deyə bilər. Özünün də qədim və müasir plastika nümunələrimizlə tez-tez təmasda olması buna inamı artırırdı. Inadkarlığa və qətiyyətə köklənmiş beş illik zəhməti hədər getmədi və o, müvəffəqiyyətlə imtahan verib məşhur “Əzimzadə məktəbi”nə qəbul olundu. Heç şübhəsiz Zeynalabdinin bui lk uğuruna onun müxtəlif miqyaslı uşaq yaradıcılığı yarışmalarında, beynəlxalq Kanada sərgisində mükafata layiq görülməsi də dəstək olmuşdu. Bakıdakı nüfuzlu təhsil ocağında sənətin sirlərinə yiyələnmə illəri də (1966-1970) hiss olunmadan keçdi. 1971-ci ildən isə o, artıq V.I.Surikov adına Moskva Rəssamlıq Institutunun tələbəsi idi. Daha iki il sonra onun o dövrün məşhur tişə ustası olan, SSRI Rəssamlıq Akademiyasının prezidenti Nikolay Tomskinin (asisenti Mixail Baburin idi) emalatxanasına dəvət olunması isə artıq çox şeydən xəbər verirdi. Az sonra onların məhdud tələbə-müəllim münasibəti əhatəsini aşdı və çoxlarının həsəd apara biləcəyi sənət-yaradıcılıq dostluğuna çevrildi. Moskva illəri Zeynalabdinin Moskvadakı təhsil illərini xatırlayan həmkarları bildirirlər ki, o, hələ tələbə ikən əsərlər yaradırdı. Başqa sözlə desək, onun proqram çərçivəsində gildən hazırladığı etüdlər sözün əsl mənasında plastik tutumuna və bədii şərhinə görə diqqət çəkən və adi “tələbə işi” çərçivəsinə sığışmayan idi. O vaxtlar tələbələrin daha çox ideoloji məzmunlu diplom işləri yetirmələri qarşılığında ona istisna olaraq sərbəst mövzuda işləməyə imkan vermişdilər. O da bu müstəqillikdən yetərincə yararlanaraq milli koloritli “Bulaq başında” adlı bir kompozisiya işləmişdi. Əlindəki səhəngi su ilə dolduran gənc qızı təsvir edən əsərdə ifadəli siluet, zərif plastika və axıcı ritm kompozisiyanın romantik-lirik ruhunu təsdiqləyən bədii-estetik məziyyətlər idi. “Əla” qiymətə layiq görülən bu iş bədii yönlü ali təhsil məktəbləri tələbələrinin Ümumittifaq sərgisində də böyük uğur qazandı. Ən maraqlısı bu ilk və ciddi sənət uğuruna görə SSRI Rəssamlıq Akademiyasının prezidentinin ona SSRI Rəssamlar Ittifaqına qəbul olunmaq üçün zəmanət verməsi idi. Görünür Nikolay Tomski nə etdiyini və kimə zəmanət verdiyini bilirmiş! Bakıda - problemlər şəhərində 1977-ci ildə Bakıya qayıdan Zeynalabdinin ilk addımı M.A.Əliyev adına Azərbaycan Dövlət Incəsənət Institutunda gənclərə sənətin sirlərini tədris etməyə başlaması oldu. fikirlərini, əldə etdiyi vərdişləri tələbələri ilə bölüşməkdən rahatlıq tapan Zeynalabdin müəllim özü də əriməkdə olan gənclik illərini səmərəli keçirir, yeni-yeni əsərlər yaradır, müxtəlif sərgilərdə iştrak edirdi. Içində gəzdirdiyi arzu isə hələ göyərməmişdi. Bunu isə onun özü kimi, başqaları da, daha dəqiq desək, istedadına qibtə edən bədxahları da duyurdular və bu da haradasa təbii idi. Axı hansı heykəltaraş əsərinin paytaxtda ucaldılmasını istəməzdi? Sənət məkanında onun hansı potensiala malik olduğunu “bilənlər” bu görüşün baş tutmasını mümkün qədər ləngitməyə çalışırdılar. Odur ki, bu bəlkə də gözlənilən psixoloji təzyiqi azaltmaq üçün gənc heykəltaraş niyyətini əvvəlcə əyalətdə reallaşdırmağa qərar verdi. Tovuzda Sovet Ittifaqı Qəhrəmanı Yusif Sadıqovun (1979) və Astarada Sovet Ittifaqı Qəhrəmanı Mirzə Cəbiyevin (1981) şərəfinə ucaldılan abidələr bunun ilkin görüntüləri idi. Tuncda və betonda reallaşan bu əsərlərdə müəllifin böyük üstünlüyü belə məzmunlu əsərlər üçün səciyyəvi olan patetikadan uzaq olub, duyulası dərəcədə sadə və təbii olmasındaydı. Açıq-aydın görünürdü ki, gənc müəllif öz səsi ilə “oxuyur” və bu səs çox harmonikdir. Kürsüdən kürsüyə 1982-ci ili Zeynabdin Isgəndərov üçün müəyyən mənada dönüş ili də hesab etmək olar. Belə ki, onun əsəri nəhayət ki, Bakıda “məskunlaşa” bildi. Düzdür, əsər “Karl-Marks”, “XI Ordu”, “Qəzənfər Musabəyov”, “Ayna Sultanova”, “Alyoşa Çaparidze”, “Məşədi Əzizbəyov” kimi Azərbaycan tarixinə və müstəqilliyinə yabançı heykəllər kimi gözəgəlimli yerdə yox, Azərbaycan Politexnik Institutunun həyətində ucaldıldı. Elə həmin ildə energetiklər şəhəri Əli Bayramlıda isə onun yaratdığı V.I.Leninin abidəsinin açılışı oldu. Ictimai siyasi hadisələrin axarında bir çox heykəllər kimi bu iki əsər də 90-cı illərdə “kürsüdən” salındılar. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bu iki heykəlin kimlərə həsr olunmasından və özlərində müəyyən ideoloji yük daşımasından asılı olmayaraq onlarda müsbət bədii-estetik məziyyətlər kifayət qədər çoxdu. Elə bu əsərlərə görə onun respublika komsomolu mükafatına layiq görülməsi də bunun təsdiqi idi. Bizcə, müstəqillik dövründə bədii məziyyəti yüksək olan belə əsərləri məhv etmək əvəzinə (S.Merkurovun “Mübarizlik”, C.Qaryağdıoğlunun “V.I.Lenin”, P.Sabsayın “S.M.Kirov” və s. heykəlləri), onları bir guşəyə toplamaqla “Tariximizin ağ səhifələri”ni zaman-zaman bugünkü və gələcək nəsillərə təqdim etmək olardı... Xalça heykəl Bir il sonra isə onun yaratdığı “Görkəmli xalçaçı Lətif Kərimov” əsəri milli heykəltaraşlığımızın portret janrına duyulası bir töhfə oldu. 1983-cü ildə Bakıda Şərq xalçaları üzrə beynəlxalq simpoziumun keçirilməsi ilə əlaqədar L.Kərimov adına Azərbaycan xalçası və xalq tətbiqi sənəti Dövlət muzeyində yer alan bu əsər indiyə qədər də daşıdığı psixoloji-intellektual yükün çoxqatlılığına görə sənət xiridarları tərəfindən yüksək dəyərləndirilməkdədir. Demək olar ki, bu portret az sonra Zeynalabdin Isgəndərovun yaradıcılığında duyulası dərəcədə davamlı olacaq bir mərhələyə başlanğıc oldu. Onun insan psixologiyasına bələdçiliyi, bu sirli dünyaya plastik görkəm verə bilməsi ona Bakının müxtəlif guşələrini bəzəyəcək xatirə abidələrinin və lövhələrinin bədii həllinin həvalə olunmasını şərtləndirdi. Bu gün o, belə əsərlərin ən yaxşı yaradıcılarındandır desək, səhv etmərik. Iç dünyasına nüfuz Ictimai xadim Yunis Rzayev (1984), xalq artistləri Sara Qədimova (2004), Leyla Bədirbəyli (2005) və Mikayıl Mirzə (2007), xalq rəssamı Kamil Əliyev (2007) və Mikayıl Abdullayev (2003), eləcə də yazıçı Xalidə Hasilovanın (2004) məzarüstü abidələri milli xatirə heykəltaraşlığımızın ən yaxşı nümunələrindəndirlər. Realizmi əbədi irəli sürülən və dəyişməzliyi qəbul olunan ehkam hesab etməyən, onu gerçəkliyin ifadəçisi kimi daima inkişafda görən Zeynalabdin bu müxtəlif xarakterli obrazlarda onların sözün əsl mənasında iç dünyalarına nüfuz edə bilmişdir. Etiraf edək ki, bəzən məşhur şəxsiyyətlərin belə duyğulandırıcı, anım yaradacaq obrazını yaratmaq çətin olur. Bu yerdə əlavə edək ki, bunu çox vaxt heykəltaraşın potensialının azlığı yox, daha çox əsərin həsr olunduğu adamın özünün və sənətinin böyüklüyü şərtləndirir. Bütün bu təzadlı yaradıcılıq məqamlarına baxmayaraq heykəltaraşın rəsam Mikayıl Abdullayevə, aktyor Mikayıl Mirzəyə, ictimai xadim Yunis Rzayevə həsr etdiyi abidələr zamanın hər cür sınağına tab gətirə biləcək sənət nümunələridir. Hazırda o, tanınmış fırça ustası Böyükağa Mirzəzadənin məzarüstü abidəsini tamamlamışdır. Ecazkar səsli Cabbar Qaryağdıoğlunun eyni xarakterli heykəli isə iş prosesindədir. Hər iki əsərdə obrazlar düşüncəli, özümlü sənət dünyasına qapılmış vəziyyətdədirlər. Zeynalabdin Isgəndərovun paytaxtımızı bəzəyən xatirə lövhələri də diqqətçəkəndirlər. Inamla demək olar ki, belə plastik nümunələri yaratmaq qat-qat məsuliyyətlidir. Heç şübhəsiz bunun arxasında həmin lövhə sahibi haqqında zaman çərçivəsinə sığışmayacaq bədii-psixoloji informasiyanı təqdim etmək gizlənir. Bu da yaradıcıdan bu informasiyanı təşkil edəcək ən gərəkli əlamətləri, cizgiləri təsirli və yaddaqalan görüntüyə çevirmək istedadı tələb edir. Bu mənada heykəltaraşın xanəndə Sara Qədimova (2007) və bəstəkar Emin Sabitoğlu (2007), aktyor Möhsün Sənani (2004), müharibə qəhrəmanı Xəlil Məmmədov (2005) və polşalı memar Iosif Qoslavskiyə (o, XX əsrin əvvəlində Bakının baş memarı olub) həsr olunmuş (2006) xatirə lövhələrinin daşıdıqları bədii məziyyətlərin yaşarılığına inanmaq olar. Heykəltaraşın portret yaradıcılığından söz açanda xalq rəssamı Maral Rəhmanzadəyə həsr olunmuş əsəri (1997) xüsusi qeyd etmək lazımdır. Zeynalabdin Isgəndərovun fəza-məkanla bağlı bir neçə əsərinə xas olan bədii-estetik məziyyətləri də dəyərləndirərsək, onun çoxşaxəli yaradıcılığının daha tutumlu olduğunu təsdiqləmiş olarıq. Həmin əsərlər içərisində onun Təbriz şəhərində altı şəhid generala ucaldılmış beton kompozisiyanın (1990-cı illər), əmək qəhrəmanı Vasili Nikitinin Ismayıllı rayonundakı (2007) tunc abidəsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bu bədii yüksəkliyi biz onun müxtəlif məzmunlu və monumental biçimli dəzgah heykəltaraşlığı nümunələrində görürük. “Namaz”, “Səttar”, “Külək”, “Mütəfəkkir”, “Musiqiçi” və s. kompozisiyaları əsl sənətin obrazlarda ifadə olunması həqiqətini bir daha təsdiqləyən təsiredici plastika nümunələridir. Insanı hər şeyin meyarı hesab edən heykəltaraş maddiləşən obrazlarında bunu müxtəlif forma-biçimlə ifadə etməyə nail olmuşdur. Əllərini Tanrı dərgahına yönəldib onunla mənəvi-ruhi təmasa yetişən imanlı adamın da, sol əlində tutduğu quru kəlləni ətrafına nümayiş etdirməklə Xəyala dalan fəlsəfi düşüncə daşıyıcısının, uzun dalğın saçların altından haldan-hala düşən musiqiçi baxışlarının müxtəlif materiallarda gerçəkləşən plastik tutumu olduqca duyğulandırıcı, yaddaqalan və təsirlidir. Bunları həm də plastik melodiya da adlandırmaq olar. Çünki, onlar da mahnı kimi qəlbdə yaranandan sonra maddiləşir, duyum melodiyanı tamamlayan kimi bunlarda da plastik ritm yaşantıları gerçəkliyə çevirir. Bütünlükdə respublikanın əməkdar rəssamı Zeynalabdin Isgəndərovun yaradıcılığının təxəyyülü qanadlandıran gücü bizcə onun həm də təhsil illərində rəsmi şəkildə öyrədilənlərə əks gedən qayda-qanunları da özünün aşkarlaya bilməklə yetişməsindədir. Yəqin ki, bu da ilk növbədə onun dünyanı olduğu kimi görmək cəsarətinə malik olmasından qaynaqlanır. Gördüklərini, duyduqlarını mexaniki yox, təfsir və təhlil etməklə, əsərin ruhuna tabe etməklə gücləndirən heykəltaraş bizcə yaşantılarında həm də çox səmimidir. Bu isə sənət əsərinin tamaşaçı tərəfindən qəbulu və yadda qalması üçün çox önəmli məziyyətdir...

Azadlıq .- 2008.- 11-12 may.- S. 13.