Xəlilzadə F

Xəlilzadə F.

Azərbaycanın mədəniyyət tarixinə xidmətləri əbədi həkk edilmiş elə şəxsiyyətlər var ki, onların adları çəkilən kimi həm də yada doğulduqları yurd yerləri düşür. Hələ qədim dövrlərdən üzü bəri Şuşanı "Azərbaycanın konservatoriyası" adlandırardılar. Bu da səbəbsiz deyildi. Qızıl səsli xanəndələrin, söz-sənət sahiblərinin, musiqiçilərin vətəni sayılan Şuşa ruhumuzun daim can atdığı möhtəşəm bir ünvan idi.
Unudulmaz Xanın səsində cilvələnən Şuşa Azərbaycan incəsənətinə, ədəbiyyatına, poeziyasına, musiqisinə, hərb tarixinə çox dəyərli insanlar bəxş edib. Bunlardan biri də sənət yanğılı, vətəndaş mövqeli görkəmli teatr rejissoru, xalq artisti Mehdi Məmmədov idi.
1918-ci ilin may ayında Şuşada sənətkar ailəsində anadan olan Mehdi Məmmədovun atası Əsədulla kişi tanınmış papaqçı idi. Şuşanın adlı-sanlı bəyləri, tanınmış ziyalıları Əsədulla kişinin həm müştəriləri, həm də müsahibləri olardılar. Deyilənə görə, Əsədulla kişi papağı məhz o şəxslərə tikərmiş ki, onun dəyərini, mənasını anlamış olsunlar. Şuşalılar üçün papağın, atın, qadının qeyrət ölçüsü olması bəlli idi. Bu səbəbdən də Əsədulla kişinin həmsöhbətləri Şuşanın həqiqətən də dəyərli şəxsiyyətləri olardı.
Dövrün müəyyən qatmaqarışıqları nəticəsində ailə 1922-ci ildə Bakıya köçmək məcburiyyətində qalıb. İlk təhsilini paytaxtın müxtəlif məktəblərində alan Mehdinin kiçik yaşlarından teatra böyük marağı olub. Onun qəlbində cücərən arzuları ilə Azərbaycan teatrının təşəkkülü, demək olar ki, eyni vaxta düşüb. Teatr Texnikumunda oxumaq istəyən Mehdinin qarşısını əvvəllər çox maneələr kəsib. İlk növbədə ailə vəziyyəti, atasının fanatikliyi onu istəklərinin səmtini dəyişməyə məcbur etsə də, varlığındakı sənət eşqi hər şeyə üstün gəlib. Vaxtilə Mehdini Teatr Texnikumuna götürmək istəməyiblər. Amma bir təsadüf köməyinə çatıb. "Sevil" tamaşasında Gündüz rolunu oynayan Əziz adlı məktəbli oğlan Mehdi ilə bir məhəllədə yaşayırmış. Bir gün Mehdi ürəyini ona açaraq aktyor olmaq arzusunu bildirib. Məhz Əzizin köməyi ilə Mehdi Məmmədova "1905-ci ildə" tamaşasındakı kütləvi səhnələrdə iştirak etməyə icazə veriblər. Beləliklə də Mehdinin sənətə uzanan yoluna yaşıl işıq düşüb. Doğrudur, Mehdi Məmmədov birdən-birə aktyorluq etmədi. Amma o, teatr mühitinə düşmüşdü. Arzusunda olduğu texnikumda oxuyurdu. Səhnəyə marağı onun müəllimi olmuş, o dövrün tanınmış rejissoru Həbib İsmayılovun diqqətini çəkib. O, teatra həvəsli olan gənci təzəcə fəaliyyətə başlamış Fəhlə Teatrına işə götürüb. Seyid Hüseynin "Kölgə" tamaşasının məşqləri gedirmiş. Bəxtiyar rolunu İsmayıl Əfəndiyev oynayırmış. O, qəflətən xəstələnir, həmin rolu ifa etmək üçün Həbib İsmayılov Mehdini teatra dəvət edib. Gənc aktyorun bəxti bir də onda gətirib ki, səhnədə iki böyük sənətkarla - Abbas Mirzə Şərifzadə və Fatma Qədiri ilə tərəf-müqabili olub. Sonralar bu hadisə onun həyatında çox mühüm rol oynadı.
Amma təəssüf ki, tamaşadan evə böyük həvəslə qayıdan Mehdi Məmmədovun sevinci çox uzun çəkmədi. Fəhlə Teatrı Gəncəyə köçməli olub. Mehdi isə təhsilini texnikumda mütləq davam etdirməli idi. Hələ tələbəlikdən dərin zəkası ilə seçilən Mehdi Məmmədov sevdiyi sənətə daha da peşəkarcasına yiyələnmək üçün Moskvada A.V.Lunaçarski adına Dövlət Teatr Sənəti İnstitutunun rejissorluq fakültəsində oxumalı olub.
1940-cı ildə ali məktəbi bitirən Mehdi Məmmədov Azərbaycanın ilk peşəkar rejissoru kimi Gəncə Dövlət Teatrında işə başlayıb. Beş il bu teatrın səhnəsində müxtəlif əsərlərə quruluş verən Mehdi Məmmədov M.Təhmasib, M.İbrahimov, M.Hüseyn, S.Rəhman, S.Vurğun, İ.Əfəndiyev kimi dramaturqlarla birlikdə yeni tamaşalar işləyib.
Mehdi Məmmədov 1945-ci ildə indiki Akademik Milli Dram Teatrına göndərilib. Bu teatrda ilk işi V.Şekspirin "On ikinci gecə" pyesi üzərində olub. Tamaşada o dövrün məşhur aktyorları - Ağasadıq Gəraybəyli, Hidayət Vəlixanlı, Mustafa Mərdanov və başqaları iştirak edirdilər. Tamaşa çox uğurlu və maraqlı alındı. On il teatrın repertuarından düşmədi. Yazılanlardan məlum olur ki, tamaşa salonu həmişə dolu olarmış. Rejissor və pedaqoq A.Tuqanov bu əsərlə bağlı qələmə aldığı məqalədə göstərirdi ki, Mehdi Məmmədov "On ikinci gecə" tamaşası ilə Azərbaycan teatrında yüksək peşəkarlıq, istedad, bilik və müasir səhnə quruluşu nümayiş etdirdi.
Mehdi Məmmədovun ikinci tamaşası isə C.Cabbarlının "Yaşar" pyesi olub. Bundan sonra bir-birinin ardınca sıralanan tamaşaların sayı çoxdur. Vaxtilə Mehdi Məmmədovla bir yerdə çalışmış aktyorların əksəriyyəti eyni bir fikrin üzərində dayandı. Bu rejissor aktyorla işləyərkən əmrə, göstərişə yox, anlatmağa çalışırdı. Danışırlar ki, Mehdi Məmmədovun qəribə rəftar tərzi var imiş. Aktyorlar yaradıcılıq işində çox fəal olurmuşlar. Çünki onun isti, təsirli, xoş danışığı, qurduğu hər bir söhbəti, fikir mübadiləsi aktyora fayda verirmiş. Mehdi Məmmədov çox ciddi və diqqətli rejissor idi. Onun həssas baxışlarından hər hansı kiçik detal, adicə baxış, yeriş, hərəkət belə yayınmazmış. Mehdi Məmmədov aktyoru səhnədə əsərlə yaşamağa sövq edərdi, görsənməyə yox. Buna görə də tamaşada zahiri ifadə və fiziki hərəkətlər üzərində işləyərkən mütləq dinamik və oynaq vəziyyətləri dərhal tapırdı. Mehdi Məmmədov, sözün əsl mənasında, böyük və misilsiz rejissor idi. Onun quruluş verdiyi əsərlərin adlarına diqqət yetirsək, bir daha bu şəxsiyyətin necə tələbkar, yüksək zövq sahibi olduğunu anlayırsan. Bütün ömrü boyu ancaq məzmunlu əsərlər üzərində işləyən rejissorun yaradıcılığında zəif əsərə qətiyyən yer yox idi.
Mehdi Məmmədov həm də böyük aktyor idi. Yaradıcılığında xüsusi mərhələ kimi qiymətləndirilən "Canlı meyit"də yaratdığı Fyodor Prokasov obrazını görənlər yəqin ki, hələ də onu unutmayıblar. Xüsusilə də onun tərəf müqabili, xalq artisti Şəfiqə Məmmədova ilə birlikdə yaratdığı səhnələr öz qeyri-adiliyi ilə seçilirdi. İndi də hərdən o tamaşanın lent yazılarından televiziyada nümayiş etdiriləndə bu iki böyük sənətkarın möhtəşəm ifaları qarşısında ancaq heyrətlənirsən.
Teatr aləminə aktyorluqla cığır açan Mehdi Məmmədov sənətin sıra nəfəri deyildi. O, çox bacarıqlı, cəsarətli, qeyri-adi istedada malik rejissor, aktyor, pedaqoq olmaqla bərabər, həm də ömrünü elmə həsr edən cəfakeş alim idi. Vaxtilə onun zehnindən, düşüncəsindən, təcrübə və qələmindən ərsəyə gələn monoqrafiyaları bu gün də öz təravətini, təzəliyini, qiymətini saxlamaqdadır. Mehdi Məmmədovun kitablarından gələcək aktyorlar, rejissorlar bəhrələnməkdə davam edirlər. İncəsənətin nəzəri məsələləri, milli teatrın tarixi və estetikası, rejissorluq sənəti onu daim düşündürərdi. Dövri mətbuatda da bu mövzuda Mehdi Məmmədovun maraqlı, orijinal məqalə və müsahibələri dərc olunardı. Unudulmaz şəxsiyyət həm də qabil tərcüməçi idi. Fransız, rus, ingilis dramaturqlarının əsərlərini həm dilimizə çevirər, həm də tamaşaya hazırlayardı.
Azərbaycan teatrının, eləcə də kinosunun inkişafında Mehdi Məmmədovun fəaliyyəti əsl tədqiqat obyektidir. Onun bu istiqamətdəki fədakarlığı vətəndaşlıq mövqeyi, peşə məhəbbəti, sənət yanğısı ilə bağlı idi.
Mehdi Məmmədov uzun illər Milli Dram Teatrında baş rejissor işləmişdi. Onun sənəti haqqında araşdırmalar aparanda heyrətlənirsən. Bu şəxsiyyətin yaradıcılığı çoxşaxəliliyi ilə diqqət çəkir. Müxtəlif mədəniyyət ocaqlarında, Azərbaycan Dövlət Opera və Balet, Gənc Tamaşaçılar teatrlarının səhnəsində neçə-neçə əsərin quruluşçu rejissoru olub. Tamaşa və kinofilmlərdə maraqlı rollar yaradıb. Bu gün gözlərimiz qarşısında canlanan "Onu bağışlamaq olarmı" bədii filmi, eləcə də televiziyanın ekranlaşdırdığı "Alov" əsəri Mehdi Məmmədovun ömrünü yaşadan, onun sənətini bizə canlı şəkildə təqdim edən ən qiymətli mənəvi xəzinədir.
Azərbaycan rejissor sənətinin inkişafında xüsusi əməyi olan Mehdi Məmmədov həm də elmi araşdırmalarla məşğul olub. Ali məktəbdə dərs deyib. Özündən sonra gələcək neçə-neçə rejissorun həm həqiqi, həm də mənəvi müəllimi olub.
Ötən əsrin 70-ci illərində Azərbaycan televiziyasında müntəzəm olaraq "Sənət düşüncələri" adlı bir veriliş nümayiş olunardı. Proqramın yaradıcısı və aparıcısı sənətşünaslıq doktoru, professor Mehdi Məmmədov idi. Bu verilişi izləyənlərin əksəriyyəti sözdən çox Mehdi Məmmədovun səsinin, diktəsinin sehrinə düşərdi. Bu, həqiqətdir ki, həyatda gözəl səsli xanəndələr, aktyorlar çox olub. Hər səsin də öz təsir gücü, yaddaşlara hopmaq sirri var. İndiyədək eşitdiyimiz səslərin içində Mehdi Məmmədovun diksiyası tamam fərqli idi. Onun səsinin ahəngindəki titrəyiş, həyəcan sözün, ifadənin bütün çalarlarına qəribə rəng, cazibə və zəriflik gətirərdi. Sözlər sinədən qopan təlatümün içində öz adiliyindən çıxaraq birbaşa qəlbə, ruha ünvanlanardı. Bu faktdır ki, həyəcanlı səs məsələsi ancaq Mehdi Məmmədova məxsus olub.
Xalq artisti, dövlət mükafatı laureatı Mehdi Məmmədov teatr tənqidçisi kimi də mükəmməl fəaliyyəti ilə mədəniyyət tariximizə düşmüşdür. Onun bu sahədə də böyük xidmətləri vardır. Sənətşünaslıq doktoru, professor İlham Rəhimli Mehdi Məmmədovun rejissorluq üslubunun fərdi keyfiyyətlərini belə ifadə edir: "Onun tamaşalarında idrakın gücü zərifliyə və emosiyaya, psixoloji çalarlardan şirələnən lirizmə qovuşurdu. Həyatda olduğu kimi, sənətdə də özünütəsdiq mövqeyində dayanırdı".
Teatra xalqın tərbiyə və mədəniyyət ocağı kimi qiymət verən, burada çalışanları da tərbiyəçilər adlandıran Mehdi Məmmədov bu aləmə gəldiyi gündən ömrünün sonuna kimi sənət yanğısı ilə vətəndaşlıq mövqeyini birləşdirərək həmişə yaşayacaq əsərlərə səhnə həyatı verdi. Hüseyn Ərəblinski Azərbaycan teatrının ilk rejissoru olub. İsmayıl Hidayətzadə, Rza Təhmasib aktyorluqla bərabər rejissorluqla məşğul idilər. İlk ali təhsilli rejissor Adil İsgəndərov sayılırdı. Mehdi Məmmədov isə rejissorluq sənətinin nəhəngi idi. Bu ilkinlərin fədakarlığı Azərbaycan teatrı yaşadıqca anılacaqdır
EYenə də yada Şuşa düşdü. Başı dərdli, bəlalı şəhər. Sinəsində sənətə şöhrət gətirən övladlar doğulardı, səmasında ulduzlar sayrışardı. Görəsən indi halı necədir? Xarabalıqlarında, viran olmuş yurd yerlərində göyərən dərdi, ələmi gecələr ay işıqlandırırmı? Görəsən Şuşada ulduzlar bir də doğulacaqmı? Mirzə Nəvvabın, Xan qızı Natəvanın, Bülbülün, Üzeyir bəyin, Xanın, SeyidinE Mehdi Məmmədovun ruhu dolaşan yerlərdə indi gün batıb, ay gizlənib. Uzaqdan bir hüznlü səs gəlir: "Şuşanın dağları başı dumanlı".

Azərbaycan.- 2008.- 23 may.- S. 8.