Məhərrəmova T.

"Anarxiya ilə tamaşa hazır olmur"

Bəhram Osmanov, reyissor: "Teatr bəlkə də yeganə sənət

növüdür ki, orada demokratiya ola bilməz"

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi ilə Tatarıstan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi arasında imzalanan mədəni əməkdaşlıq üzrə Tədbirlər Planına əsasən, Akademik Milli Dram Teatrı ötən ay Kazanda qastrol səfərində olub. Tatarıstan tamaşaçılarına Bəhram Osmanovun quruluşunda Elçinin "Arılar arasında" və Əli Əmirlinin "Mesenat" tamaşaları nümayiş etdirilib və hər iki tamaşa böyük rəğbətlə qarşılanıb.

Reyissor Bəhram Osmanovla müsahibəmizdə səfər təəssüratlarına da toxunduq:

- Təxminən 3-4 il bundan əvvəl sizdən müsahibə götürərkən "Hələ Elçinin əsərlərinə müraciət etməmişəm, ancaq gözləyirəm" - demişdiniz. Yazıçının "Arılar arasında" əsəri ilə istədiyiniz nəticəni əldə etdinizmi?

- Elçin müəllimlə yaradıcılıq axtarışlarımın yolu bəlkə 15 ildir ki, davam edir. O zaman onun məşhur "Ölüm hökmü" romanı əsasında bir pyes işlədik. Hələlik həmin variant hazırlanmayıb. Keçən il "ÜNS" yaradıcılıq səhnəsində Elçinin "Şekspir" pyesini hazırladım. Bu, Azərbaycan teatr tarixində ilk antrepriz tamaşa idi. Tamaşa istər teatrşünaslar, istər tənqidçilər, istərsə də bir sıra xarici qonaqlar tərəfindən çox müsbət qarşılandı. Artıq 20-ci əsrin əvvəlindən dünyada Samuel Bekketin, Yeneskonun əsərlərindən bəhrələnərək yeni dramaturgiya yaranıb. Absurd dramaturgiya adlanan bu yanr bütün dünyanı bürüyüb. Yazıçı Elçin də absurd dramaturgiyaya müraciət edən ilk yazıçı kimi Azərbaycanın hüdudlarından kənara çıxıb. Onun "Arılar arasında" əsərində də absurd teatr elementlərinə rast gəlmək olur. Bakıda tamaşanın premyeralarını keçirdik. Çox uğurlu qarşılandı.

- Teatrın Kazan səfərində də bu tamaşa ilə çıxış etdiniz. Necə qarşılandı?

- Tamaşa qastrol ərəfəsində repertuara salınmışdı. Çox maraqla qarşılandı. Aktyorlar özləri səhnədə oynayarkən heyrətə gəlmişdilər. İnana bilmirdilər ki, belə bir sözü və ya hərəkəti tamaşaçı məhz bu cür qəbul edə bilər. Artıq ikinci premyera zamanı anladım ki, bizim tamaşaçılar pyesin üst qatına daha çox fikir verirlərsə, Azərbaycandan kənardakı tamaşaçılar daha teatral olduqları üçün pyesin alt qatına da fikir verirlər. Kazan səfəri zamanı şahidi olduğumuz tamaşaçıların teatra olan məhəbbətini kollektivimiz uzun zaman unutmayacaq.

- 135 illik tarixi olan Azərbaycan teatrının tamaşaçılarının hər hansı tamaşanın alt qatına varmaq qabiliyyətinin olmaması təkcə onların öz günahıdır? Yoxsa teatrın yaradıcı kollektivinin və ya dramaturqların da burda günahı var?

- Mən bizim tamaşaçıları tənqid etmək fikrindən uzağam. Sadəcə, tamaşanı görmə və qəbul olunma xüsusiyyəti var. Azərbaycanın 135 illik teatr tarixi olsa da, 135 illik tamaşaçı ənənəsi yoxdur. Çünki bizim teatr müəyyən vaxtlarda yüksəliş və tənəzzül dövrlərini yaşayıb. Həmin sıçrayışlar və tənəzzüllər bu gün də davam edir. Bizim teatrın stabil tamaşalar, məqsədyönlü pyeslər yolu yoxdur. Baxmayaraq ki, son 2-3 ildə hər bir tamaşa zamanı zalımız dolu olur. Həmahənglik olmalıdır. Tamaşaçını yetişdirmək lazımdır. Son illər ərzində biz məhz buna can atır və repertuarımızı da tamaşaçının anlaya biləcəyi səviyyədə qurmağa çalışırıq. Bir də tamaşaçının inamı məsələsi var. Əgər repertuara salınan tamaşa zəifdirsə, burda heç kəs yaxasını uğursuzluqdan qurtara bilməz. Yəni sənət adamları da insandır, onlar da səhv edə bilərlər. Ona görə də həmin tamaşa tez bir zamanda repertuardan çıxmalıdır ki, tamaşaçı inamını itirməsin. Çünki tamaşaçı teatra olan inamını itirəndə daha teatra gəlmir. Gəlsə də 10 illik fasilədən sonra gəlir, bu da itkidir.

- Necə bilirsiniz, əgər tamaşaçı klassik və müasir dramaturgiyanı o qədər dərindən anlamırsa, absurd dramaturgiyanı necə başa düşəcək?

- Demirəm ki, başa düşmürlər, sadəcə, qəbul olunma məsələsi var. Bunun üçün sadəcə olaraq mütaliə etmək lazımdır. Azərbaycan əhalisinin xeyli hissəsi artıq kitab alıb oxumağı yaddan çıxarıb. Mütaliə bazadır. Sənət, ədəbiyyat bütövlükdə bir-biri ilə bağlıdır. Mütaliəsi olmayan şəxs kinonu, teatrı sevə bilməz. Hamımız bilirik ki, Azərbaycan oxucusu artıq çoxdandır ki, yoxdur. Əgər sovet dövründə Elçinin, Bəxtiyar Vahabzadənin və ya başqa bir yazıçının 100 min tirayla çıxan kitabı iki günə satılırdısa, indi kitablar günlərlə, aylarla kitab mağazalarında qalır. Demirəm ki, yazıçılar pis yazırlar, sadəcə, oxucu kitab almaq istəmir. Kitab almayan oxucunun da ilk dəfə teatra təşrif buyurması onun özündə şok yaradır. Tamaşaya baxmaq mədəniyyətini isə ancaq teatr yetişdirir.

- "Arılar arasında" əsəri ilə quruluş verdiyiniz digər əsərlər arasında özünüz üçün hansı fərqi hiss etdiniz?

- "Arılar arasında" pyesinin üst qatında məişət problemləri həll olunur. Amma alt qatda insanın heç bir zaman deyə bilməyəcəyi, dilə gətirməkdən belə qorxduğu problemlər var. Əsər tənhalıqdan, insanın özünü tapa bilməməsindən danışır. Ancaq pyesdə heç kəs bu barədə bir söz demir. Onu da deyim ki, bu əsər reyissorluq təcrübəm müddətində ən böyük əziyyətlə hazırlanan tamaşam olub. Hər epizodu 3-4 variantda işləyir və nəticədə kamil saydığımız variantda dayanırdıq. Yanrın tapılması mən və yaradıcı heyət üçün çox çətin idi. Bu, nə dram, nə komediya, nə satira, nə də tragikomediyadır. Məşqlərin birində təsadüfən başa düşdüm ki, bu, istehzadır. İnsan dünyaya gəlir və bu gün artıq kimsəni aldatmaq mümkün deyil və dünyanı anlayan kiçik bir uşaq da başa düşür ki, elə bir gün olacaq o, dünyadan gedəcək. Deməli, insanlar tam sevinə bilmirlər. Daim insanların beynində bir Domokl qılıncı var - həyatın sonu ölümdür. Deməli, insan həyatı mənalı yaşamağı bacarmalıdır. Bu mənalı yaşamaq uğrunda insan çalışır və çox zaman da gülünc vəziyyətə düşür. Bax, bu, istehzadır. Məşəqqətli məşqlərdən sonra biz bunu tapdıq və yalnız bundan sonra sanki o tilsimdən çıxdıq. Artıq tamaşa oynanılır və uğuru da göz qabağındadır. Bu, teatrımızın aktyorlarının - istər Nurəddin Mehdixanlının, istər Firəngiz Mütəllibovanın və tamaşada oynayan digər aktyorların yaradıcılığında köklü dönüş yaratdı. Onların çoxu özlərini xarakterik aktyor kimi hiss etməyə başladılar.

- Bəs tamaşada absurd elementlər nədən ibarətdir?

- Qeyri-məntiqsizlik, əsərin adı, səhnədə baş verən hadisələrin bir-biri ilə o qədər bağlı olmaması absurddur. Əsər tənhalıq haqqında olsa da, bu barədə orada bir kəlmə də söz yoxdur. Deyilənlə görünən və görünməyənin bir-biri ilə bağlılığı var və bunu yalnız tamaşaçı özü hiss etməlidir. Bu artıq özü absurddur.

- Bu gün müasir teatr ənənələrinin yaranmasından çox danışılır. Sizcə absurd dramaturgiyanı müasir teatrın ilk elementləri hesab etmək olarmı?

- Absurd teatr keçən əsrin 80-ci illərinin axırlarında yaranmış və bir çox ölkələrdə dramaturqları yaranan bir teatr yanrıdır. Bu, hələ indi-indi inkişafdadır və sadəcə, dramaturgiyanın bir yanrı kimi dünyaya inteqrasiya olunur. Sevinirəm ki, bu siyahıda Elçinin də adı var. Ancaq heç bir teatr öz yaradıcılığını absurd teatr elementləri üzərində qurmur. Heç buna ehtiyac da yoxdur. Sadəcə, teatr normal dramaturgiya ilə işləməlidir.

- Yenidən Kazan səfərinə qayıdaq. Siz oradakı tamaşaçıların daha teatral olduğunu bu tamaşaya olan həvəsləri ilə ölçdünüz, yoxsa bu sevgi şəhərin ab-havasında duyulurdu?

- Şəhərdə insanların həyat rifahı kifayət qədər yüksəkdir. İnsanlar həddindən artıq ziyalı olmağa çalışırlar. Ölkə buna nail olub. Şəhərdə çox gözəl kitab mağazaları var və orada müxtəlif ölkələrin əsərləri satılır. Unutmayaq ki, Tatarıstan Respublikasında 16 dövlət teatrı fəaliyyət göstərir. Bu teatrlardan 8-i Kazan şəhərində yerləşir. Sizi inandırıram ki, hər gün də bu teatrların parterləri dolu olur. Bu, onlar üçün çox böyük uğurdur. Heç şübhəsiz, bunun üçün məqsədyönlü iş qurulmalıdır. Başqa millətlərin teatrları bunu ediblər və artıq bəhrəsini görürlər. Onlar repertuar seçimində daha çox milli dramaturgiyaya üstünlük verirlər. Söhbət ondan getmir ki, onlar Çexovun əsərlərini hazırlamırlar. Dünya dramaturgiyasına da üstünlük verirlər. Ancaq hər bir ifada milli köklərə qayıdır, onu saxlayırlar.

- Siz müxtəlif teatrların səhnəsində tamaşalar hazırlayırsınız. Ayrı-ayrı teatrların truppası ilə dil tapmaq çətin deyil ki?

- Əlbəttə, dil tapmaq çətindir. Ümumiyyətlə, hər hansı yeni pyesi işləmək, onu tamaşa halına gətirməyin özü çətindir. Görünür, hər birimizi birləşdirən hazırlanan pyesin ətrafında olan məşqlər və ali məqsəddir. Demək, mən aktyorları nə iləsə maraqlandıra bilirəm ki, biz orda birləşirik.

- Mən truppa ilə işləmək məsələsinə təsadüfən toxunmadım. Bir dəfə mənə demisiniz ki, sizin üçün küçədən yığılan truppa ilə və ya çalışdığınız teatrın truppası ilə işləməyin heç bir fərqi yoxdur. Yəni sizin üçün əsas olan nəticədir.

- Yekun olaraq bu fikrə gəlib çıxır. "Küçə" sözü məcazi mənada deyilən fikirdir. Ola bilər ki, bunu nə vaxtsa demişəm. Vahid həmfikirlər dəstəsi yarada bilirsənsə, bunun üçün hansı teatrın truppası olmasının fərqi yoxdur. Yekun - tamaşanın maraqlı olmasıdır.

- Bəs reyissurada diktatorluq məsələsi?

- Bu həmişə olmalıdır. Teatr qarşılıqlı diktatura üzərində qurulur. Teatr bəlkə də yeganə sənət növüdür ki, orada demokratiya ola bilməz. Mən həyatdan gedənə qədər bu işin tərəfdarıyam. Anarxiya ilə tamaşa hazır olmur. Bu üsulla heç bir ailəni saxlamaq mümkün deyil. Kimsə diktatorluğu eləməlidir, yoxsa idarə etmək mümkün olmur.

- Keçən il Əbülfəs Qarayev teatr ictimaiyyəti ilə görüşündə bildirdi ki, bəzi istedadlı gəncləri xaricə oxumağa göndərmək lazımdır ki, onlar reyussuraya yeni nəfəs gətirsinlər. Sizcə onlar hansı dəyişikliyi yarada biləcəklər?

- Heç yerə gedən yoxdur. Heç bir nəfəs də gətirə bilməzlər. Belə bir fikir var: reyussuranı öyrətmək olar, öyrənmək isə mümkün deyil. Bu, arzudur. Hansısa bir ölkədə 3-5 il oxuyub və ya işləyəndən sonra hər hansı ideyanı oğurlayıb gətirmək və ya yeni ideya vermək olar. Ancaq bu, itib gedir.

- Deyirsiniz ki, "Reyussuranı öyrətmək olar, öyrənmək isə mümkün deyil". Elə isə institutda tələbələrinizlə niyə çalışırsınız? Onlar sizdən nə götürürlər?

- Mən öyrədirəm. Onların bəhrəsindən 2-3 ildən, yəni institutu qurtarandan sonra danışmaq olar. Yaddan çıxarmaq lazım deyil ki, hər bir institutda reyissor sənətinə 25 tələbə qəbul olunur, amma oranı 3 nəfər bitirir.

- "Azdrama" iki il təmirə dayanacaq. Təmirdən sonra modern tipli bina və yüksək texniki imkanlarla teatr sənətində inqilab gözlənilir?

- Heç bir texnika teatrda inqilab yarada bilməz. İnqilab reyissor işi, tamaşa, dramaturgiya ola bilər. Sadəcə, teatrda işləyən insanların arzuları həyata yetəcək və biz istədiyimizi orada yerinə yetirəcəyik.

- Reyissor mətbəxinizin sirlərini açmaq fikriniz varmı?

- Heç bir sirr yoxdur. Hal-hazırda Gənc Tamaşaçılar Teatrında Qaruçava və Pyotr Xatinovskinin "Mistifikator" əsəri əsasında "36-dan 6" pyesini hazırlayıram. Bu tamaşadan sonra Molyerin "Tartüf" pyesinin məşqlərinə başlayacağam. Öz teatrımızda isə Əli Əmirlinin "Sevən qadın" və "Hər şeyə rəğmən" və ya "Ağa Məhəmməd şah Qacar" pyesləri irimiqyaslı teatr pyesləri olacaq. Eşitdiyimə görə, Elçin müəllim yeni əsər yazıb. Ola bilsin ki, əsər mənə təklif olunsun. Yaxın dostum, türk dramaturqu Tüncər Cücenoğlunun "Gözəlçələr" adlı əsərini də hazırlamaq fikrim var.

Kaspi.- 2008.- 17-19 may.- S. 20.