Azərbaycanda
cizgi filmlərinin inkişaf dövrü
1938-ci ildən kinostudiyada
ilk dəfə cizgi filmi yaratmaq qərara alınıb
Azərbaycanda cizgi
filmlərinin yaranması XX əsrin 30-cu illərinin
əvvəllərinə təsadüf edir. Hələ
1933-cü ildə "Azərbaycanfilm" studiyasının
işçiləri kinonun bu növünün istehsalı
üçün əvvəlcədən hazırlıq
işləri aparmış, Moskvadan lazımi materialları
alıb gətirmişdilər. Onlar həmin il
"Lökbatan" və "Neft simfoniyası"
sənədli filmlərini çəkərkən texniki
animasiyadan istifadə etmişdilər. "Cat" təlimat
filmində isə animasiyadan bütünlüklə
istifadə olunmuşdur. Film ümumittifaq ekranlarında 1938-ci
ilə qədər nümayiş etdirilmişdir. Məhz bu film ekranlara buraxılandan sonra kinostudiyada
bir qrup təşəbbüskar ilk dəfə cizgi filmi
yaratmağı qərara aldı. Film üçün
mövzu Azərbaycan xalq nağıllarından
götürüldü. "Abbasın bədbəxtliyi"
adlanan əsərə gənc rejissor E.Dikaryov quruluş verdi.
Bundan başqa Böyük Vətən
müharibəsi başlamamışdan bir qədər
əvvəl studiyada ikinci cizgi filminin
çəkilişlərinə hazırlıq
görülmüşdür. Film
"Sindbad dəniz səyyahıdır" adlanırdı.
Bu, səsli film olmalı idi. Təəssüf
ki, müharibənin başlanması ilə əlaqədar
işlər yarımçıq qaldı. Qeyd etmək
lazımdır ki, bundan sonra da kinostudiyada yüzlərlə
elmi-kütləvi və sənədli filmlərin
çəkilişində cizgi rəsmlərindən
istifadə edilmişdir. 60-cı illərin sonlarında
kinostudiyada cizgi filmlərinin
çəkilişi üçün şərait
yaradıldı. Multfilmlərin çəkilişi
üçün 20 nəfərdən ibarət rəssamlar
qrupu yaradıldı. Multfilm sənətinin sirlərini
öyrənmək üçün studiyada xüsusi kurslar
açıldı. 1968-ci ildə C.Cabbarlı adına
"Azərbaycanfilm" kinostudiyasında cizgi filmləri sexi
bərpa olunandan sonra Ədil İsgəndərov sexin
istifadəyə verilməsinə və cizgi filmləri
üzrə kadrların hazırlanmasına, eyni zamanda, cizgi
filmlərinin istehsalı prosesinə diqqət yetirirdi.
Nəhayət, 1969-cu il fevralın 28-də "Cırtdan"
adlı xalq nağılının motivləri əsasında
eyniadlı cizgi filmin istehsalı başa
çatdırıldı. "Cırtdan" kinostudiyanın
cizgi filmləri sexinin bərpasından sonra
çəkilmiş birinci film oldu. Film 1969-cu ildə ekranlara
buraxıldı və uzun müddət
kinoteatrlarımızın ekranlarından düşmədi.
Beləliklə, "Cırtdan"ın istehsalı ilə Azərbaycanda
cizgi filmləri tarixində ikinci dövr başlandı.
70-ci illərdə kinostudiyanın cizgi filmləri
şöbəsində 20-dən artıq cizgi filmi istehsal
olunmuşdur. 1970-ci
ildə multiplikatorlar kinonun bu növündə üç
filmə ekran həyatı vermişdilər. Bunlardan ikisi "Ayı və siçan",
"Şir və öküz" mikrofilmlərdir. İkinci
film o vaxt "Kaleydoskop-71" ümumittifaq kinoalmanaxına
daxil edilmişdir. Üçüncü - "Fitnə"
rəngli applikasiya filmidir. Bu film isə dahi Azərbaycan
şairi Nizami Gəncəvinin eyniadlı
nağıl-novellasının motivləri əsasında
çəkilmiş, təsvirin işlənməsi orta əsr
Azərbaycan miniatür sənəti üslubunda həll
olunmuşdur.
"Pıspısa xanım və Siçan
bəy" və "Cücələrim" cizgi
filmlərində orijinal plastik həllin axtarışları
aydın nəzərə çarpır. 1971-ci ildə A.Şaiqin eyniadlı
əsəri əsasında çəkilmiş
"Tülkü həccə gedir" cizgi filmi istər
üslub, istərsə də sənətkarlığa görə ən maraqlı işlərdəndir.
"Çaqqal oğlu çaqqal" kukla filmi ilk və
yeganə genişekranlı Azərbaycan cizgi filmi hesab olunur.
Ardıcıl olaraq istehsal edilən filmlər milli
folklorumuzudan bəhrələnməyə başlayır. Bu
filmlərdə təsvirin həlli klassik Şərq
miniatürünə əsaslanır. Kiçik yaşlı
uşaqlar üçün nəzərdə tutulmuş
"Cırtdanın yeni sərgüzəşti"
filmində də xalq folklorunun fantastik motivləri ilə
müasirlik üzvi şəkildə bir-birinə
bağlanmışdır. Müxtəlif mövzularla
maraqlı filmlərin istehsalına yer verən
kinematoqrafçılar "Şahzadə - qara
qızıl", "Günlərin bir
günündə", "Dınqıl sazım,
dınqıl", "Pəncə...Qulaq...Palaz...Tikan"
cizgi filmlərində ibrətamiz məsələlərə
toxunulur.
Bu illərdə müstəqil olaraq iki film -
"Daş" və "Kirpi balası və alma" cizgi
filmləri aradılmışdır. Böyüklər üçün
nəzərdə tutulmuş birinci film dünya
xalqlarını müharibələrin qadağan edilməsi,
yer üzündə sülhün bərqərar olması
uğrunda həmrəyliyə çağırır.
İkinci film bizi canlı təbiəti qorumağa
səsləyir.
"Toplan və kölgəsi", "Sonrakı
peşmançılıq", "Sehrlənmiş
küpə" cizgi və applikasiya filmlərində də
xeyirxah, nəcib olmağın vacibliyindən,
əməksevərlikdən, böyüklərə
hörmətdən və digər insani
keyfiyyətlərdən danışılır, "Qız
qalası əfsanəsi" cizgi filmi isə adından
göründüyü kimi Azərbaycan xalq əfsanəsinin
motivləri əsasında yaradılmışdır.
1980-ci illərdə kinostudiyada 38 adda cizgi filmi istehsal
olunmuşdur. Bunlardan
"Cücələrim", "Meşəyə insan
gəlir", "Sehrli ağac", "Taya",
"Dəcəl dovşan", "Qəribə
əjdaha", "Təqib", "Yatmaq
vaxtıdır", "Balaca çoban", "Humayın
yuxusu", "Sakit Yonun macəraları", "Ana ağaca
qonub" və s. cizgi, "Xeyir və Şər",
"Cırtdan-Pəhləvan", "Sehrli
naxışlar" və s. applikasiya üsulu ilə
çəkilmişdir.
Həmin filmlər sırasında 1980-ci illərin
əvvəllərində çəkilmiş
"Cücələrim" adlı cizgi filmi tez bir zamanda
populyar olmuşdur. O illərin məhsulu olan "Akvarium"
applikasiya filmi poetik filmdir. Burada quraşdırma
çəkilişlərindən istifadə edilmişdir.
Applikasiya personajları ilə yanaşı filmdə canlı
oğlan da fəaliyyət göstərir.
1984-cü ildə Murmansk şəhərində
təbiətin mühafizəsi və onun ehtiyatlarından
səmərəli istifadə edilməsi haqqında
sənədli və elmi-kütləvi filmlərin Ümumrusiya
müsabiqəsində cizgi filminə münsiflər heyətinin
diplomu və RSFSR Dövlət Kinematoqrafiya Komitəsinin
Fəxri fərmanı verilmişdir.
Kinostudiyada yarıqabarıq kukladan ilk dəfə
"Münəccimin şagirdi" filmində istifadə
olunmuşdur. Xalq nağılları
əsasında yaradılmış bu filmdə asan yolla
varlanmaq istəyən, acgözlük nəticəsində
gülünc vəziyyətlərə düşən bir
yeniyetmədən danışılır.
"Bir axşam..." filmi - cizgi, qarışıq,
ekler filmidir. Özünəməxsus
üslub həlli, müvəffəqiyyətli musiqi
sərxoşluq və alkoqolizm əleyhinə olan bu filmin
ictimai pafosunu bir az da qüvvətləndirir. Burada aktyor oyunu
və rəsmlərlə qurulmuş səhnələr
vardır. Filmdəki hadisələr adi bir
otaqda, səkkiz yaşlı qız uşağının
gözləri önündə baş verir. 1986-cı ildə
Alma-Atıda Ümumittifaq kinofestivalında film aktual
mövzunun orijinal həllinə görə münsiflər
heyətinin xüsusi prizini almışdır.
Adlarını çəkdiyimiz kinolentlərdən
başqa 80-ci illərdə daha bir neçə cizgi filmi, o
cümlədən "Yaz oyunları", "Nar
ağacının nağılı",
"Qaravəlli", "Gəldi kosa", "Xrizantema
yarpağı", "Çətin məsələ",
"Arzular...arzular...", "Lovğa fil balası",
"Talada ev" və s. yaradılmışdır. Bütün bunlarla bərabər
ümumilikdə, götürdükdə, Azərbaycan cizgi
filmlərinin bədii keyfiyyəti heç də eyni
səviyyədə deyildi. Bunun bir neçə səbəbi
var idi: birincisi kadrların hazırlığı,
peşəkarlığı, ikincisi isə texniki
avadanlığın, xüsusilə, boyaların
kasadlığı ilə əlaqədardır.
1980-ci illərin sonunda ölkədə gedən
ictimai-siyasi proseslər, bunların bütün
səhələrə, o cümlədən, yaradıcı
təşkilatlara təsiri, "Azərbaycanfilm"in yeni
iş üsuluna keçməsi ilə əlaqədar yollar
axtarması kinostudiya nəzdindəki birlik və
şöbələrin müstəqil fəaliyyət
göstərməsinə təkan verdi. 1990-cı ilin aprel ayında Sovet
İttifaqında, ilk dəfə olaraq, Azərbaycan
multiplikatorları təsərrüfatın icarə
formasına keçdilər.
Multiplikasiya sexinin adı da dəyişdirilib, "Azanfilm"
Yaradıcılıq-İstehsalat Birliyi oldu. "Azanfilm" -
Azərbaycan animasiya filmləri deməkdir. Nə
üçün multiplikasiya yox, məhz animasiya? Ona
görə ki, bütün dünyada multiplikasiya kimi
kinematoqraf növü animasiya (canlandırma)
adlandırılmışdır.
90-cı illərdə "Azanfilm" markası
altında 19 cizgi filmi çəkilmişdir. Bunların arasında "Bir dəfə
haradasa...", "İthaf", "Oda",
"Sərkəyin dastanı", "Göyçək
Fatma", "Karvan", "Güzgü", "Dəniz
gəzintisi", "Ümid", "Söhbətül-əsmar
", "Şüəra" maraqlı və baxımlı
ekran əsərləridir. Bu filmlər
sırasında "İthaf" applikasiya filmi Stalin
repressiyasının qurbanlarına həsr edilmişdir. 1991-ci ildə Oberhauzen
Beynəlxalq Kinofestivalında animasiya filmi diplomla təltif
olunmuşdur. 1991-ci ildə Kiyevdə "KROK-91"
Beynəlxalq Animasiya Filmləri federasiyasının
festivalında ən uğurlu debüt üçün
mükafata layiq görülmüşdür. 1991-ci ildə Bakıda
"Şərqdən baxış" Beynəlxalq
Kinofestivalında ən yaxşı animasiya filminə
görə mükafat almışdır.
S.S.Axundovun "Qorxulu
nağıllar"ının motivləri əsasında
çəkilmiş "Ümid" cizgi filmi "Bizim
naməlum kino-2" festivalında rejissora pul mükafatı
və priz qazandırmışdır.
"Söhbətül-əsmar"
applikasiya filmi M.Füzulinin anadan olmasının 500-illik
yubileyinə həsr olunmuşdur. Təsvirdə müəlliflər,
əsasən, miniatürçü rəssam Soltan
Məhəmməd Təbrizinin əsərlərinə
əsaslanmışlar. 1995-ci ildə
Bakıda Azərbaycan filmlərinin
festival-müsabiqəsində ən yaxşı cizgi
filminə görə rejissor diplom və prizlə təltif
olunmuşdur.
Son dövr hadisələrini əks etdirən
bəstəkar Soltan Hacıbəyovun məşhur
"Karvan" əsəri əsasında çəkilmiş
"Karvan" cizgi filmi üç novelladan ibarətdir:
birincisi qədim insan məskəni Qobustandan söhbət
açır, ikincisində Şərq və qadın
mövzusuna toxunulmuş, üçüncü novellada isə
20 Yanvar və Xocalı faciələri barədə
danışır. Bu gün tarixi bir
dövrünü yaşayan cizgi filminin istehsalından 70 illik
zaman ötür. Təbii ki, illər ərzində
formalaşma prosesi öz nəticəsini vermişdir
Səs.- 2008.- 14 noyabr.- S. 12.