Qaliboğlu E.

Aktyorluqla rejissorluğu özündə birləşdirən sənətkar

Maarif Teymur: "Rza Təhmasibin zəngin arxiv fondu araşdırıcıların yolunu gözləyir"

Azərbaycan teatr, kino sənətinin inkişafında mühüm xidmətləri olan Raza Təhmasib yaradıcılığında rejissorluqla aktyorluğu məharətlə birləşdirib. Oxucular məşhur sənətkarın "Mehman" filmində yaratdığı Qaloş obrazını şübhəsiz, gözəl xatırlayırlar. Onun obrazları xarakter etibarilə müxtəlif psixologiyaların məharətli şəkildə istedadlı bir aktyor və rejissor tərəfindən birliyinin yaradılmasının təcəssümüdür.

Sənət xəlqi əhəmiyyət kəsb edəndə o, uzunömürlü olur. Rza Təhmasibin 86 illik ömründə sənətin inkişafı naminə gördüyü gərgin işlər hələ bundan sonra daha ciddi şəkildə araşdırılacaq, yeni-yeni tədqiqat əsərləri yaradılacaq. Bu mənada tanınmış sənətkarın qızı mərhum Tamella Təhmasibin araşdırmaları diqqətəlayiqdir. O, atası Rza Təhmasibin həyat və yaradıcılığını son dərəcə diqqətlə öyrənərək tədqiq edib. Onun araşdırmalarında sənətkarın ictimai-siyasi hadisələrin, quruluşların dəyişdiyi bir zamanda sənətinə, ömrünə sahibliyinin müxtəlif məqamları öz ifadəsini tapıb.

Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktoru Maarif Teymur Rza Təhmasibin arxivdə zəngin irsinin qorunduğunu bildirir: "Bu irs demək olar, araşdırılmayıb və özünün araşdırıcılarını gözləyir. Rza Təhmasib yaradıcılığının araşdırılması Azərbaycan kino və teatr tarixi, bu sahələrin sabahkı inkişafı üçün çox əhəmiyyətlidir".

Tamella Təhmasib atası haqqında yazdığı "Rza Təhmasib" kitabında söz deməyin necə məsuliyyətli olduğunu dərk edir: "Atamın şəxsi arxivi onun sənəkarlığı haqqında daha dolğun, ciddi söz deməyim üçün mənə çox kömək etdi. Lakin bununla belə sualların çoxunu indi cavabsız qoymağa məcburam. Nə biləydim ki, tale ona zərbəni zərbə üstündən vuracaq. Həyatını qəm, kədər, sonra da ağır, sağalmaz xəstəliklə amansız mübarizə günləri, ayları, illəri bürüyəcək. Nikbin ruhuna, möhkəm iradəsinə, sonsuz həyat eşqinə bəzən ümidsizlik kölgəsi düşürdü. Belə hallarda o, mənim bütün təkidlərimə: "Yaza bilmirəm, başa düş"- deyə cavab verirdi. İstər-istəməz mən ona tabe olurdum. Lakin az sonra təkid edirdim. Etiraz etmir, söz də vermirdi. Yalnız vəfatından sonra arxivini araşdırarkən bir vaxtlar yazmağa, lakin "Unuda bilmədiklərim" adı ilə davam etdirdiyi, təəssüf ki, bitirmədiyi xatirələrinə rast gəldim". Müəllif natamam xatirələrdə teatr tarixinə aid maraqlı fikirlər, məlumatların az olmadığını bildirir. Dramaturqlar, görkəmli şəxsiyyətlər, aktyor və rejissor həmkarları, əsərlər və tamaşalar haqqında qeydləri onun sənətkar təbiətini öyrənməyə imkan verir: "Mən bu imkandan mümkün qədər faydalanmağa çalışdım. Mən atamın vəsiyyətinə sadiq qalmışam. O, həmişə deyərdi ki, həyatda nə qədər çətinliyin olsa, heç vaxt obyektivliyi və prinsipiallığı unutma".
Maarif Teymur Rza Təhmasibin şəxsi arxivində olan sənədlərin bir hissəsinin bugünümüzə gəlib çıxmamasının səbəbini belə izah edir: "Təəssüf ki, Rza müəllimin şəxsi arxivindəki sənədlərin bir hissəsi dövrünün ictimai-siyasi qaranlıqlarını "işıqlandırmaq" üçün yandırılıb. 1937-ci illərin repressiya qorxusu ondan da yan keçməyib".

Rza Təhmasibin özü bu faktı belə təsdiq edirmiş: "...Ay Allah, belə qansızlıq olar? Mənə deyir ki, əşşi, nə şişirdirsiniz bu Cavidi? Pantürkist olduğunu ki, dana bilməyəcəksiniz? Elə bildim ki, ürəyimə ox batırdılar. Dedim ki, vicdanınız var? Onun yox kəfənini didişdirməkdən yorulmadınız? Bəsdir, əl çəkin Caviddən, çürütdünüz, yenə ürəyiniz soyumadı?"

Araşdırmalarında Tamella xanım heyfsilənir ki, atası tarixi sənədlərin bir hissəsini yandırıb. O, isə həmin məqamda atasının niyə belə etdiyini soruşduğunu və cavabını yazır. Rza Təhmasib cavab verir ki, o illərin tələbi belə idi: "Sibirə getməmək üçün sənədləri yandırdım ki, təki sizi qoruyum."

Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində qorunan şəxsi sənədlər arasında Rza Təhmasib xatiratında uşaqlıq dövrünü belə təsvir edir: "Mən ana görməmişəm. Durna bibim mənə əsil ana olub, nazımı çox çəkib. Nənəmi də daim xatırlayıram".

Onun elmə, təhsilə marağı hələ uşaqlıqdan çox güclü olub. 1909-cu ildə şəhər məktəbini bitirir, təhsilini davam etdirmək istəyir. Lakin atası Abbasqulu kişi onun istəyinə qarşı çıxır: atası onu tacir görmək istəyirdi. Gənc Rza isə ədəbiyyatçı olmaq, kitab dükanı açmaq arzusu ilə əlinə düşən pulu kitaba sərf edirdi. 1909-cu ildə məşhur aktyor Hüseyn Ərəblinski Naxçıvanda qastrolda olur. Həmin andan gənc Rzanın həyatında əhəmiyyətli bir dönüş yaranır. O, bu zamandan başlayaraq taleyini bütünlüklə teatr aləminə həsr etməyi qərara alır. Gənc Rza artıq inadla Naxçıvanın həvəskar aktyorlarının məşqlərində iştirak edir. O, aktyorluq fəaliyyətinin başlanğıcını 1907-ci ildən hesab edirdi. 1909-cu ildə Rza Təhmasibin böyük şair Hüseyn Cavidlə görüşü onun ömründə, sonrakı yaradıcılığında sonralar silinməsi qətiyyən qeyri-mümkün olan izlər qoyur. Hüseyn Cavid gənc Rzaya Şərq ədəbiyyatını sevdirə bilir. Bu dövrdə gənc Rzaya analığının ögey münasibəti, evdə yaranmış əsəbi şərait onu bu mühitdən qopmağa məcbur edir. O, 1910-cu ildə Tiflisdə yaranmış Azərbaycan artistlərinin həvəskar dərnəyi olan "Auditoriya"nın üzvü olur. Və bu dövrdən başlayaraq Rza Təhmasibin aktyorluq aqibətinə sahib olması ciddi inadı nəticəsində gerçəkləşir. Digər tərəfdən də 1914-15-ci illərə qədər Rzanın ailəsi, sevimli babası, nənəsi, xüsusən də atası onun aktyorluğa olan sevgisindən əl çəkməsi üçün çox cəhdlər edirlər. Lakin o, inadından əl çəkmir.

Rza Təhmasibin bu dövrdən sonra həyatındakı gərginliklər daha da artmağa başlayır. 1917-ci ilin yazında və yayında Naxçıvanda baş verən dəhşətli hadisələr - Andronikin ordusu ilə toqquşmalar, ermənilərin Nehrəmdə, Şahtaxtlı və başqa kəndlərdə törətdiyi qırğınlar Rzanı sarsıdır. O, şəhərin müdafiəsində fəal iştirak edir, ermənilərə qarşı döyüşür. 1918-ci ilin payızında çətinliklə Bakıya gəlir. Aktyorluq qabiliyyətinin daha da aşkarlanması dövrü olan bu illərdə Rza Təhmasib püxtələşir...

1921-ci ilin yazının Rza Təhmasibin həyatında yeni başlanğıc olduğunu yazan Tamella xanım bunu aktyorun Hüseyn Cavid sənətilə səhnədə ilk görüşü məqamı hesab edir. Rza Təhmasib aktyor və rejissor bioqrafiyasında bunun xüsusi yer tutması təsadüfi deyildi. 1921-ci il aprelin 8-də Abbas Mirzə Şərifzadənin rejissorluğu ilə hazırlanmış "İblis" tamaşasında Rza Təhmasib Abbas Mirzədən sonra baş rolda İblis rolunda səhnəyə çıxır. O, xatiratında yazır: "Tamaşada ilk çıxışım gülüş doğurdusa da, danışmağa başladığım ilk dəqiqələrdən mən salonu tamamilə özümə tabe edə bildim".

Bu dövrdən başlayaraq Rza Təhmasibin ömründə aktyorluq sənəti ilə bağlı çoxsaylı uğurları sıralanmağa başlanır: 1935-ci ilədək olan dövrdə çoxsaylı tamaşalarda ölməz obrazlar sisiləsi yaradır. 1935-ci il Rza Təhmasibin yaradıcılığında yeni bir dövrün başlanğıcıdır. Bu zaman 41 yaşlı sənətkar Moskva Kinematoqrafiya Akademiyasına imtahan verir, "əla" qiymətlə akademiyaya qəbul olur. 3 il burada təhsil alan Rza Təhmasib həyat və yaradıcılıq təcrübəsini daha da artırır. Onun bir rejissor olaraq dəst-xətti xüsusən "Arşın mal alan" filmində bütün cəhətləri ilə üzə çıxır. 1943-cü ilin payızında "Arşın mal alan" filminin çəkilişi başlayır. Film böyük uğur qazanır.

Tamella xanımın xatiratında onun son günləri belə xatırlanır: "1979-cu ilin yayında onu yeni bir zərbə gözləyirdi. Sol ayağının üç barmağı kəsilməli idi. Cərrahiyyə əməliyyatı otağından güclə eşidilən iniltiləri məni bayılmaq dərəcəsinə gətirirdi. Yatağa düşdü, qalxmadı, 1980-ci il fevralın 13-də qəlbi həmişəlik dayandı

Xalq cəbhəsi.- 2008.- 15 noyabr.- S. 14.