Mükərrəmoğlu M.

Daha Bakıda “küləklər” əsmir, Muxtar müəllim!

O xoşbəxt adamlardanam ki, mənə xalqımızın çox görkəmli mərhum sənət adamları ilə canlı ünsiyyət nəsib olub. Onların sırasında Adil İsgəndərov, Hüseyn Seyidzadə, Həsən Seyidbəyli, Tofiq Quliyev, İmran Qasımov, Həsən Məmmədov, Şahmar Ələkbərov, Həsən Turabov, Fazil Salayev və onlarla başqaları var. İndi onlarla həmsöhbət olduğum günləri şirin bir xatirə kimi yad edirəm. Və bir də xalq artisti Muxtar Dadaşovun nurani sifəti həmişə gözlərim önündən çəkilmir. Onunla tanışlığımın çox maraqlı bir tarixçəsi var. “Kino” qəzetində çalışdığım vaxt Böyük Vətən müharibəsində qələbənin yubileyi ilə bağlı seriya plakatlar çap edirdik. Muxtar müəllimin “Bakıda küləklər əsir” filmindən bir neçə kadrı da həmin plakata salmışdıq. Gəlib baxdı və dedi ki, bu kadrları dəyişin. Çox unikal kadrlar gətirmişdi. Dəyişdik. O vaxtdan bizim redaksiya ilə dostluq edirdi. Hətta, özü də yazılar gətirirdi. Muxtar müəllim özündən sonra çox qiymətli əsərlər qoyub getdi.
1913-cü ildə Bakıda dünyaya göz açan Muxtar Baba oğlu Dadaşov bütün sonrakı ömrünü də bu şəhərdə yaşayıb yaratdı. Milli kino sənəti tariximizdə onun adı ilə bağlı onlarla sənədli və bədii film yaşayır. Bu filmlərin hər birinin öz yaranma tarixi var. Onlar Azərbaycanımızın yaxın və uzaq tarixinin canlı salnaməsidir.

Muxtar müəllim lap uşaq yaşlarından səhnəyə gəlib. Hələ 11 yaşında ikən Akademik Dram Teatrında uşaq rolunda çıxış etmiş, 15 yaşında isə onu “Sevil” filmində Gündüz rolunda çəkmişdilər. O, kino sənətinə meyllənmişdi və sonrakı həyatı da elə kino ilə bağlandı.

1929-cu ildə o, Gənc Tamaşaçılar Teatrında fəaliyyət göstərməyə başlayır. Ona kiçik rollar verir, assistent kimi işlədirdilər. Nəhayət, kinoya olan maraq onu kinostudiyaya gətirdi. 1931-ci ildən operator assistenti kimi fəaliyyətə başlayır. Bu vaxtdan “Köçərilər”, “Lökbatan”, “Neft simfoniyası” sənədli, “26 Bakı komissarı” bədii filmlərdə operator assistenti kimi çalışır.

Muxtar Dadaşov professional operator təhsili almaq istəyirdi. Bunun üçün 1933-cü ildə Moskvaya gedir. Və üç il ərzində operator kimi təkmilləşir, Moskvada bir sıra filmlərin çəkilişlərində iştirak edir, hətta görkəmli rus kinematoqrafçısı M. Vernerin “Canlı Allah” bədii filmində aktyor M. Ştauxila birgə baş rolda çəkilir.

O, sənətə çox böyük arzularla gəlmişdi. İstəyirdi ki, Azərbaycan kinosunun yaranmasında və formalaşmasında öz xidmətlərini göstərsin, qiymətli filmlər çəksin.

Azərbaycan sənədli kinosu tarixində Muztar Dadaşovun xüsusi xidmətləri olmuşdur. Yaratdığı filmlər həmişə öz aktuallığı ilə seçilmiş, dövrün çox mühüm ictimai-siyasi hadisələri bu filmlərin əsas mövzsunu təşkil etmişdi. Bu filmlərin çoxunun adından belə onların mövzuları aydın duyulurdu. “Sovet Azərbaycanı”, “Bizim Azərbaycan”, “Ana yurdum, Azərbaycan”, “Sovet Azərbaycanının 50 illiyi”, “Respublika haqqında həqiqət” və s. filmlərində rejissor doğma torpağa məhəbbət hisslərini, Azərbaycanın əsrarəngiz təbiətini, tarixi şəxsiyyətlərimiz haqqında həqiqətləri ecazkar kinonun dili ilə tərənnüm edirdi.

1939-cu ildə M. Dadaşov rejissor-operator kimi “Samur-Dəvəçi kanalı” kinooçerkini çəkir. O, filmin həm də ssenari müəllifi idi. Muxtar müəllim xatirələrinin birində yazır: “Bir gün Samur çayının sahilində şairlərdən S. Vurğun və R. Rzanı lentə alarkən S. Vurğun həvəslə işləyən ləzgi qızını mənə göstərib dedi: ”Muxtar xan, bu gözəli tez lentə al. Vallah, belə bir əməksevər gözəli görən şair olmaya bilməz".

Muxtar müəllim Azərbaycanın məşhur ziyalıları ilə həmişə yaxın dostluq edərdi. O, Mirzə İbrahimov, Süleyman Rəhimov, İmran Qasımov, Ənvər Məmmədxanlı, Tofiq Quliyev və başqaları ilə tez-tez görüşər, yaradıcı söhbətlər aparardı. Xalq rəssamı Mikayıl Abdullayev Muxtar müəllimə yazırdı: “Sizin gözəl sənətiniz doğma xalqımız haqqında bütöv bir epopeyadır”. Doğrudan da, Muxtar Dadaşov Azərbaycan kinosunun yenicə yaranmağa başladığı illərdə bu sənətə gəlmişdi və öz həyatını 90-cı illərə qədər bütünlüklə kinoya həsr etmişdi. Demək olar ki, 30-cu illərdən başlayaraq operator, rejissor kimi Azərbaycan həqiqətlərini kinomuzun canlı səhifələrinə çevirmişdi.
Muxtar müəllim deyirdi: “Kino həyatın aynasıdır. Bu ayna böyük Sabir demişkən: ”düzü-düz, əyrini-əyri" əks etdirməyə qadir olan möcüzədir. O, təmiz, ləkəsiz, pak duyğularla canını sənətə fəda edən istedadlı, namuslu, bacarıqlı, professional şəxslərin əlində olmalıdır.

O, kinoya həqiqətən bütün qəlbi ilə bağlanmışdı, ona görə də yaratdığı filmlərdə qəribə bir özünəməxsusluq var idi. 1953-cü ildə lentə aldığı “Arazın o tayında” filmində qaldırdığı problem bütöv Azərbaycan ideyasından güc alırdı. Muxtar müəllim həmişə bu problem ətrafında düşünər, filmlərində, kiçik epizodda olsa belə, bu mövzuya toxunardı.
Operator kimi çəkdiyi filmlərdə həmişə işıq-kölgə münasibətləri, dekorasiyaların çox ustalıqla ekranda canlandırılması onun professionallığından xəbər verirdi.

Muxtar Dadaşov operator və rejissor kimi bədii filmlərdə də çalışmışdır. 1945-ci ildə çəkilmiş “Arşın mal alan” filmində o operator köməkçisi olmuşdu. Leyla xanım Bədirbəyli filmin çəkilişlərini xatırlayaraq deyirdi: “Muxtarla ilk işim ”Arşın mal alan" filmində olub. Filmin çəkilişləri zamanı rejissor Rza Təhmasib tez-tez soruşardı: “Nəyə görə istəyirsən ki, sənin planlarını, xüsusilə iri planlarını Muxtar Dadaşov çəksin?” Bir dəfə mən bu sirri açdım. Dedim düzdür, Əlisəttar Atakişiyev təcrübəli operatordur. Ondan fərqli olaraq Muxtar aktyorun daxili aləminə nüfuz edir. Mənim bu sözlərim Təhmasibin xoşuna gəldi, sonra daha bu mövzuya qayıtmadı".

Quruluşçu rejissor kimi ilk bədii filmi “Qanun naminə” kinoəsəri oldu. Bu filmi Süleyman Rəhimov “Mehman” povesti əsasında çəkmişdi. Filmdə əsərdən fərqli cəhətlər çoxdur. Amma ideya bütövlükdə saxlanılmış və çox uğurlu bir film yaranmışdır. Muxtar Dadaşov çəkiliş üçün dağ rayonlarından birini seçmiş, baş rola isə Orta Asiya respublikalarından aktyor dəvət etmişdi. Filmin digər aktyor ansamblı da maraqlıdır. Adil İsgəndərov, Mustafa Mərdanov, Rza Təhmasib, Nəsibə Zeynalova, Əliağa Ağayev, Nəcibə Məlikova və başqalarının yaratdığı rollar filmin səviyyəsinə öz təsirini göstərmişdi.

“Qanun naminə” filmi ekranlara çıxandan sonra bu povestin müəllifi Süleyman Rəhimov yazırdı: “Dostum M. Dadaşov ”Mehman" povestini sənətkarlıqla, məharətlə ekranlaşdırmış, mənə intəhasız fərəh bəxş etmişdir". Onu da əlavə edək ki, film bu gün də ekranlarımızda tez-tez nümayiş etdirilir.

Muxtar Dadaşovun “Bakıda küləklər əsir” filmi Böyük Vətən müharibəsi mövzusunda çəkilmiş çox dəyərli filmlərimizdəndir. Kinorejissor müharibə mövzusunda hələ 1943-cü ildə “Bakı döyüşür” adlı sənədli film çəkmişdi. Bu filmə müharibənin gedişi vaxtı S. Vurğunu, Üzeyir bəyi, kimyaçı alim Y. Məmmədəliyevi, eləcə də neftçilərdən G. Əliyevi, A. Nematullanı, R. Rüstəmovu və başqalarını kinolentə daxil etmişdi. Bu tarixi kadrlar milli kinomuzun nadir epizodları kimi çox əhəmiyyətlidir. Sonradan bu filmi daha da genişləndirərək "Bakı-42" adlı çox gözəl film yaradan rejissor, nəhayət, 1974-cü ildə ”Bakıda küləklər əsir" bədii filmini yaratdı. Bu filmdə istedadlı rejissor xalqımızın müharibə illərində arxa və ön cəbhədə göstərdiyi hünəri, casusların ifşa edilməsində qəhrəman çekistlərimizin ayıq-sayıqlığını, onların çox cəsarətli əməliyyatları nəticəsində Bakının neft mədənlərinin partladılmasının qarşısının alınmasını ustalıqla əks etdirmişdi. Filmdə çox gərgin, maraqlı kadrlar var. Müharibənin ağrılarını yaşamış bir rejissor kimi bu mövzuda film yaratmaq əslində onun üçün o qədər də çətin deyildi. Muxtar müəllim bu hadisələri yaşamışdı və Bakıya çan atan alman qoşunlarının taleyinin də şahidi olmuşdu.

Muxtar Dadaşov operator kimi də bədii filmlərdə işləmişdi. “Rəqs edən tısbağalar”, “Kəndilər”, “Yeni horizont”, “Vətən oğlu”, “Sualtı qayıq T-9" filmləri məhz onun operator kamerası vasitəsilə həyata vəsiqə almışdır.

Muxtar müəllim tədqiqatçı rejissor idi. Çəkdiyi tarixi filmlər üçün zəngin material toplayır, alimlərlə məsləhətləşir, sonra onları lentə alırdı. Elə “Nəriman Nərimanov” filminin çəkilişi zamanı da belə olmuşdu. N. Nərimanovun Genuya konfransındakı çıxışını əks etdirən kadrları Moskva arxivlərinin birindən tapıb, filmə gətirmişdi.

Muxtar Dadaşov ömrünün son illərinə qədər böyük həvəslə filmlər çəkir, filmlərdə məsləhətçi kimi iştirak edirdi. O, öz məktəbini yaratmışdı. Neçə-neçə operator və rejissorlar onun məktəbindən “dərs” alıb böyük kinoya qədəm basmışlar. Bu böyük sənətkar Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqının bütün tədbirlərində iştirak edir, milli kinomuzun problemlərinin həlli yollarını göstərirdi. O, həmişə Rusiyanın məşhur kino xadimləri ilə əlaqə saxlayırdı. Romen Karmen, Esfir Şub, Qriqori Aleksandrov, Nikolay Renkov və başqaları tez-tez Muxtar müəllimi yad edir, onun filmlərinə münasibətlərini məktub və teleqramla bildirirdilər.

Muxtar Dadaşovun yaradıcılığı Azərbaycan kinosunun 50 ildən artıq bir dövrünü əhatə edir. Onun əsərləri dünyanın bir sıra ölkələrində göstərilmiş, böyük maraqla qarşılanmışdır. Rejissorun gərgin, yaradıcı əməyi dövlətimiz tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş, o, “Xalq artisti” fəxri adına, “Şöhrət” ordeninə layiq görülmüşdür. Muxtar müəllim, həm də Dövlət mükafatı laureatıdır.

Bu böyük sənətkarın yaradıcı irsi Azərbaycan kino tarixinin, bütövlükdə milli mədəniyyətimizin çox qiymətli səhifələrini təşkil edir. Bu irsin tədqiqi və öyrənilməsi olduqca zəruridir.

Xalq qəzeti.- 2008.- 10 oktyabr.- S. 6.