Günay

“Filmdə Şah İsmayılın ədəbi yaradıcılığına yer vermişik”

Müəyyən dövrlərdə baş verən tarixi hadisələrin unudulmaması və daimi olaraq yaddaşlarda həkk olunması üçün, müxtəlif dövrlərdə mövcud olan dövlətlərin, sülalələrin və sərkərdələrin fəaliyyətini əks etdirən kitablar yazılmalı, verilişlər və filmlər çəkilməlidir. Bu cür materialların köməyi ilə tarixi gerçəkliklər nəsillərdən-nəsillərə ötürülər və hər kəsin yaddaşına əbədi həkk olar. Səfəvilər dövləti ilə bağlı "Azərbaycantelefilm" Yaradıcılıq Birliyində çəkilən filmi də bu silsiləyə aid etmək olar. Filmin ssenari müəllifi Aydın Qurbanoğlu "Səfəvilər" filminin mövzusunu qəlbinə yaxın hesab edir.

"Azərbaycantelefilm" Yaradıcılıq Birliyində Azərbaycan dövlətini və dövlətçilik tarixini özündə əks etdirən mövzular plan var. Daimi olaraq həmin mövzulara müraciət edirik. Bu mövzular silsiləsinə Səfəvilər sülaləsi də daxildir. Ancaq deyə bilərəm ki, hər kəsin qəlbinə yaxın olan bir mövzu var. Hələ bu filmin çəkilişlərinə başlamamışdan əvvəl belə, Səfəvilərlə bağlı olan tarixi materiallar həmişə mənim diqqətimdə olub. Bu mövzuda bir çox kitablar oxumuşam, araşdırmalar aparmışam. Nəhayət, bu sülalə ilə bağlı neçə illik istəyimi "Səfəvilər" filminin çəkilişi ilə reallaşdıra bilmişəm.

Səfəvilər sülaləsi haqqında hələ İslamın ilk əsrlərindən üzübəri məlumatlar var. Lakin XII-XIV əsrdən sonra bu sülalə beynəlxalq aləmə çıxdı. Səfəviyyə təriqətinin başçısı Şeyx Səfiyəddin Ərdəbilli olub. O zamanın tarixçilərindən ikisi yazırdı: "Şeyx Səfinin ocağına gəldik. Şeyx bizim qarşımıza arpa çörəyi və su qoydu. Biz orada olarkən 3-4 türk də onun qonağı oldu. Şeyx onların qarşısına isə bal, yağ və ağ çörək qoydu".

Buradan görünür ki, türklərin yeri Şeyxin yanında çox yüksək və əziz idi. Başqa bir tarixi mənbədə isə deyilir ki, o zaman bütün Yaxın Şərqdə Şeyxə "Piri-torkan" yəni, türklərin piri deyərdilər. Belə ifadələrdən sonra bu sülalənin başqa millətə məxsus olduğunu düşünməyə dəyməz. Bizim çəkdiyimiz "Səfəvilər" filmində Azərbaycanın müstəqil bir dövlət kimi tanınmasında, Azərbaycan dilinə dövlət statusu verilməsində və ən əsası 100 milyon əhalini əhatə edən Qızılbaş imperiyasının qurulmasında böyük əməyi olan Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətindən danışılır.

- Siz, müəllif kimi yəqin ki, tarixçilərin bu sülalə ilə bağlı fikirlərindən və tarixi mənbələrdən də istifadə etmisiniz?

- Özüm tarixçi deyiləm. Amma son illər daha çox tarixi kitablar oxuyuram. Ən çox inandığım və oxuduğum Türkiyə tarixçilərinin kitablarıdır.

O ki qaldı "Səfəvilər" filminə əlbəttə, burda da tarixçilərə müraciət etmişəm. Bu filmdə ən çox təmasda olduğum və işlədiyim tarixçilərdən biri tarix elmləri doktoru Oqtay Əfəndiyev olub. Sovet dövründə belə mövzulardan yazmağa qadağa qoyulduğu bir vaxtda o, Səfəvilər dövləti haqqında kitab yazıb və müdafiə edib.

Ümumiyyətlə, tarixdə Səfəvilər dövlətinə türk tarixində həmişə ikili münasibət olub. Şah İsmayılla Sultan Səlim Yavuzun vuruşması, sünni-şiə münasibətlərinin həmişə qabardılması...

Biz də filmdə bu məsələləri aydınlaşdırmağa çalışmışıq. Bunun üçün də filmdə hər iki sərkərdənin məktubları göstərilib. Sultan Səlimin 4 məktubu (üçü farsca, biri türkcə), Şah İsmayılın isə türkcə yazılmış bir məktubu göstərilib. Bu məktubları oxuyan hər kəsdə o dövrün hadisələriylə bağlı geniş təsəvvür yarana bilər. Hər sərkərdənin mövqeyi aydınlaşar.

Bu mövzuya müraciət etməyimizdə ikinci əsas səbəb isə 240 il Azərbaycan dövlətinin tarixində siyasi və ictimai məsələlərin həllində əsas rol oynamış Səfəvi dövlətini ictimaiyyətə daha ətraflı və yaxından tanıtmaqdır.

- Film hansı məkanlarda çəkilib?

- Bizim nə Türkiyəyə, nə də Güney Azərbaycana getmək imkanımız olmadı. Bilirsiniz ki, bu mövzulu filmlərin çəkilməsi üçün böyük maliyyə imkanlarının olması vacibdir. Bizim həmin məkanlarda çəkiliş aparmağımız və 8-9 nəfərlik qruppanın orada qalması üçün maliyyə imkanlarımız yetərincə deyil. Yəni bu sülalə ilə bağlı bir sıra şəhərlər var ki, orada çəksəydik film daha maraqlı olardı.

Tarixdən məlumdur ki, Sultan Səlim Təbrizi tutur, amma orada 8 gündən artıq qala bilmir. Buna səbəb o idi ki, Çubuq döyüşündə İldırım Bəyazidə qalib gələn Əmir Teymur türk sultanının 40 min nəfərini əsir götürür.

Xətainin ulu babası Xacə Əli seyid idi. Görkəmli şəxsiyyətlər, dövlət başçıları və hökmdarlar həmişə onu ziyarət edərmiş. Əmir Teymur da döyüşdən qalib qayıtdıqdan sonra Xacə Əlini ziyarət edir və ona deyir, Şeyx məndən nə dilərsən. Seyid isə deyir ki, sufilərin dünya malında gözü yoxdur. Əmir Teymurun təkidindən sonra seyid ondan əsir götürdüyü 40 min qan qardaşını azad etməsini xahiş edir. Teymur şeyxin xahişini yerə salmır.

Sultan Səlimin 8 gün artıq Təbrizdə qala bilməməsinə səbəb Osmanlı qoşunu arasında etirazın baş qaldırmasıydı. Həmin qoşundakı etiraz edənlər 40 min əsirin törəmələri idi.

Sultan Səlim Şah İsmayılın qılıncını və taxtını qəsb edib Təbrizdən uzaqlaşır. Çox istərdik ki, nadir sənət nümunəsi olan həmin taxtı, Xətainin yeganə əlyazması saxlanılan Topqapını, Təbrizdə olan Şeyx Səfinin atası Şeyx Cəbrayılın məqbərəsini və bütün dünya turistlərinin axışdığı və Xətainin ailəsinin dəfn olunduğu, Ərdəbildə yerləşən divarı və tavanı qızlla örtülən nadir sənət nümunəsi Darül - irşadı filmdə çəkib göstərək. Bu məkanlarda çəkiliş apara bilmədiyim üçün filmin çəkilişlərində bir sıra çətinliklər ortaya çıxdı.

Təbrizdə yaşayan yaxın dostum İsa Qaraxanlıdan xahiş etdim ki, film üçün lazım olan bir sıra məkanları çəkib göndərsin. Düzdür, o, bu sahədə peşəkar olmasa da, ancaq orada çəkilişlər etdi və lenti bizə göndərdi. Bu materiallar filmin çəkilişləri zamanı köməyimizə gəldi.

Ölkəmizdə də bu sülalə ilə bağlı olan bir çox bölgələrdə və Bakıda çəkilişlər etdik. Qusarda, Şamaxıda, Bakıda çəkilişlər apardıq. Bizə filmdə illüstrativ materiallar da köməklik etdi. Sultan Məhəmmədin, Kəmaləddin Behzadın Mir Seyid Əlinin və başqa sənətkarların minatürlərindən, muzeylərdə, arxivdə və internet saytlarında bu sülaləylə bağlı olan materiallardan istifadə etmişik.

- Bu filmdə Şah İsmayılın ədəbi yaradıcılığına da toxunulubmu?

- Bəzən o, şah olduğu üçün onun ədəbiyyatda yerini azaldırlar. Amma mən cəsarətlə deyə bilərəm ki, Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşmasında Xətainin xidmətləri əvəzsiz olub. Onu bədii yaradıcılığına nəzər saldıqda görürük ki, XVI əsrdə yazıb-yaratmağına baxmayaraq, onun dili çağdaş ədəbi və danışıq dilinə yaxındır.

Əlbəttə ki, bu iki il ərzində üzərində işlədiyimiz filmə dair araşdırmalar zamanı Səfəvilərlə bağlı yeni-yeni faktlar üzə çıxıb. Biz istəmədik ki, bu faktların üzərindən ötəri keçək. Filmdə Ş. İ.Xətainin ədəbi yaradıcılığına xüsusi yer vermişik. Çalışdıq ki, bu sülalə haqqında olan məlumatları bir hissədə cəmləşdirək. Film haqqında əsas sözü isə tamaşaçı deməlidir.

Qeyd edək ki, "Səfəvilər" filminin çəkilişində böyük bir kollektivin əməyi olub. Filmin redaktoru Vüqar Tapdıqlı, rejissoru Tariyel Vəliyev, operatoru Mətləb Yaqubov, montajçı Nasir Salam, səs rejissoru Firudin Bağırov, direktoru isə Valeh Həsənoğludur.

Paritet.- 2008.- 13-15 sentyabr.- S. 16.