Məhərrəmova T.

Nağıla bənzər ömür

İzzət Orucova Azərbaycanın ilk kino aktrisası

kimi məşhurlaşsa da, sonradan həyatını elmə həsr edir

"Məni ilk Azərbaycan kino aktrisası adlandırırlar. Və mən bəzən fikrə dalıram: görəsən, bu, düzgündürmü? Ümumiyyətlə, mən aktrisa olmuşammı? Axı, mən oynamamışam... Yox, mən kamera qarşısında iki qadın taleyini yaşamışam. Bunlar mənim müasirlərim, demək olar ki, yaşıdlarım idi..." Bu sözləri vaxtilə "Sevil" və "Almaz" bədii filmlərində baş rolları ifa edən Azərbaycanın ilk milli kino aktrisası, görkəmli kimyaçı alim, akademik İzzət Orucova söyləyib.

Cəfər Cabbarlının tapıntısı

İzzət Orucova 1909-cu il sentyabrın 16-da Bakıda dünyaya göz açıb. İzzət xanımın sonrakı həyatının özü bir kino olub. O, dünyaya göz açanda ölkə ağrılı dövrünü yaşayırdı. İnsanların bir gözü gülürdü, digəri ağlayırdı. Haqsızlıq, ədalətsizlik baş alıb gedir, insanın insan tərəfindən zülmü ərşə çıxmışdı. İzzət xanımın yeniyetmə, gənclik illərində gördüyü, duyduğu, eşitdiyi müsibətlər neçə-neçə bədii filmlərin mövzusu ola bilərdi.

Cəhalətin hökm sürdüyü keçən əsrin 20-ci illərində azərbaycanlı qızın təhsil alması, oxuyub mühəndis olması Şərq mühitində görünməmiş hadisə olmaqla, üstəlik, tələbə qızın filmə çəkilməsi, baş rolda oynaması əsl möcüzə, həyat reallığından daha çox əfsanə kimi qarşılanaraq tariximizə yazılıb.

Arxiv materialları əsasında məlum olur ki, İzzət Orucovanı kino üçün böyük axtarışlardan sonra görkəmli dramaturq Cəfər Cabbarlı kəşf edib. İzzət xanım xatirələrində bu barədə belə yazıb: "Sevil" filminin həm ssenari müəllifi, həm də quruluşçu reyissoru görkəmli dramaturq Cəfər Cabbarlı idi. Filmin digər reyissoru Beknazarov Sevil rolunun ifasını Nora Arzumanova adlı bir qıza tapşırmaq istəyirdi. Lakin Cəfər Cabbarlı buna qəti etirazını bildirdi. Dedi ki, əsərin baş rolunda azərbaycanlı qızı çəkilməlidir. Mən Cəfərin adını eşitmişdim, üzünü görməmişdim. Günlərin birində o mənə yaxınlaşdı, məqsədini bildirdi. Amma mən nə "hə", nə də "yox" dedim. Qarşıya çıxan qismətdən qaçmaq olmazmış. Rəhmətlik Cəfər müəllim çox tələbkar idi. Bəyənmədiyi kino kadrlarının dəfələrlə, yenidən çəkilməsini israr edərdi. Dünən olubmuş kimi xatırlayıram: Sevilin çarşabı başından atması epizodu bir neçə dəfə təkrar çəkildi. Lakin bu səhnə - azərbaycanlı qızının tərəqqiyə can atması mənzərəsi işıqlı təfəkkür sahibi Cəfər müəllimin xoşuna gəlmədi. O, hər dəfə yumşaq tonda, ancaq hiss edirdim ki, hirsini gizlədib deyərdi: "Yox, İzzət olmadı. Çarşabı başından atmağın çox süni çıxır, qondarma görünür. Unutma, əsərin kulminasiya nöqtəsi də elə burdadır. Sən müdhiş, qorxunc çarşabı başından elə atmalısan ki, bu səhnə tamaşaçıda cəhalətin və mövhumatın qara pərdəsi olan çarşaba nifrət, qəzəb oyatsın".

Beləliklə, İ.Orucova "Sevil" filmində baş rola çəkilir və böyük uğur qazanır. İzzət xanım peşəkar aktrisa deyildi. Lakin ürəyini ağrıdan hadisələrin çox şahidi olmuşdu. Hansısa bir nailiyyətdən fərəhlənmək istəyəndə gözəgörünməz qüvvə onun sevincini ürəyində boğmuşdu. İzzət xanım xatirələrində yazıb: "Bəlkə də dünyada bənzəri olmayan günləri, anları yaşamışam. "Sevil" bədii filmi ekranda göstərilən gün anamı da kluba aparmışdım. Qohum-əqrəbalarımız da gəlmişdi. Tamaşaçıların çoxunun biletini Cəfər Cabbarlı almışdı. Həmin gün birinci anam, sonra neçə-neçə tamaşaçı çarşabı başından açıb atdı. Ancaq yenidən qara örpəyə, çarşaba büründülər. Çünki dünyanın ən dəhşətli zülmü - repressiya başlamışdı. İncə duyumlu, zərif qəlbli, kövrək ürəkli şair Mikayıl Müşfiqin sanki ərşə çəkilməsi rəhmətlik Cəfər Cabbarlıya da qənim kəsildi".

Filmin uğurundan ruhlanan Cəfər Cabbarlı özünün eyniadlı pyesi əsasında "Almaz" kinossenarisini yazır. O, əvvəlki filmlərdə reyissorluq sahəsində lazımi təcrübə topladığı üçün böyük həvəs və ruh yüksəkliyi ilə "Almaz"a quruluş verməyi öz öhdəsinə götürür. C.Cabbarlı yaradıcı qrupu özü komplektləşdirir. Aktyorlar arasında rolları bölüşdürür. Almaz roluna bundan əvvəl "Sevil" filmində çəkilmiş İzzət Orucovanı təsdiq edir. Lakin Cəfər Cabbarlının vaxtsız ölümü ona bu arzusunu həyata keçirməyə imkan vermir. Amma görkəmli dramaturqun bu arzusunu həmkarları həyata keçirir. İzzət xanım Almaz obrazını müvəffəqiyyətlə oynayaraq azadlığa çıxan Azərbaycan qadınının lirik, canlı obrazını yaratmağa müvəffəq olur.

Dövlət Film Fondunun direktoru Cəmil Quliyevin dedikləri:

- Bəxti mərhum İzzət xanımın üzünə gülmüşdü. Bütün sarsıntılara, sıxıntılara baxmayaraq, o, ömrünün ən bəxtəvər çağlarını yaşayırdı. 20-22 yaşında gənc qız oynadığı Sevil roluna görə dövrün populyar şəxsiyyəti, ifaçısı kimi tanınmışdı. "Sevil" filmindən sonra Cəfər Cabbarlı onu özünün ssenarisi əsasında quruluş verəcəyi "Almaz" filmində yenə baş rola - Almaz obrazını yaratmağa dəvət etmişdi. Amma dramaturqun arzusu ürəyində qalır. O, zamanın amansızlığına dözüm gətirə bilmir, dünyasını dəyişir. Ancaq İzzət xanım Almaz roluna çəkilir və s. ekran tamaşaçılarının rəğbətini qazanır. Onun hər iki filmdə oynadığı rolları bu gün də örnək kimi qəbul edir, nümunə göstərirlər.

Görkəmli elm xadimi

İzzət xanım kino aktrisası kimi məşhurlaşsa da, əsas məqsədindən - elmə sevgisindən ayrılmır. "Sevil" və "Almaz" filmlərindən sonra gənc aktrisa kinodan uzaqlaşır və həyatını bütünlüklə Azərbaycan elminin inkişafına sərf edir.

O, uzun illər Elmi-Tədqiqat Neft Emalı İnstitutunda müxtəlif vəzifələrdə işləyir. Elmi dərəcələr qazanır. O, elm sahəsində uğurlar qazandıqca, milli kinomuzda iki məşhur rol oynadığını nəzər-diqqətə çatdırmırdı. Bəlkə ona görə ki, ötən illərin ürək ağrıdan müsibətlərini yenidən yaşamaq istəmirdi. Amma bəzən Sevillərin, Almazların çadralarını atmalarına, arzularına çatmalarına sevinərdi. Elm xadimi kimi tanındıqca, ucaldıqca, müxtəlif fəxri adlar, dövlət mükafatları alanda, istər-istəməz ötən günlərin xatırlayır, fərəh, qürur hissi duyurdu.

İzzət xanımı gözəl insan, səmimi iş yoldaşı, daim axtarışda olan elm xadimi kimi tanıyır və sevirdilər. Elmi sahədə onunla uzun illər birgə çalışan Həqiqət Cəbiyevanın xatirələri İzzət xanımı təkcə elm adamı kimi deyil, insani keyfiyyətlərini tanıtmaq baxımından maraqlıdır:

- Hər dəfə İzzət Orucova haqqında söz düşəndə onun iki xidməti - görkəmli elm xadimi olması, bir də milli kino sənətimizdə fəaliyyəti ehtiramla xatırlanır. 30 ilə yaxındır ki, İzzət xanım haqq dünyasına qovuşub. Amma mən buna hələ də inanmıram. Həmişə, hər vaxt elə bilirəm ki, indicə qapımız açılacaq, həmişəki kimi şən ovqatla əhvalımızı, nəyə ehtiyacımızın olmasını soruşacaq. Onun simasında qadın şərəfinin, ləyaqətinin ucalığını görmüşəm. Portretini böyüdüb evimdən asmışam. Hər dəfə televiziya ekranlarında onun ifasında Sevili, Almazı görəndə kövrəlirəm. İzzət xanım son dərəcə həssas duyumlu insan idi. Şükürlər olsun ki, o, unudulmur. Çünki xatirələrdə özünə əbədi yer qazanıb.

İzzət Orucovanın yüksək ixtisaslı kadrlar hazırlanmasında xidməti olub. O, Azərbaycan Demokratik Respublikanın Dostluq Cəmiyyəti Azərbaycan Şöbəsinin sədr müavini kimi çalışıb. İzzət xanım 1962-ci ildə texnika elmləri doktoru, professor elmi dərəcəsi, iki il sonra Əməkdar elm və texnika xadimi fəxri adını almış, dövlət mükafatına layiq görülmüş, Elmlər Akademiyasının akademiki seçilmişdi. "Şərəf nişanı", "Qırmızı əmək bayrağı", "Lenin" və "Oktyabr inqilabı" ordenləri ilə təltif olunmuşdu.

Nağıla bənzər, amma həyat həqiqəti olan, mənalı ömür yaşayan İzzət Orucova dünyasını dəyişsə də, unudulmayıb. Xidmətləri, elmi fəaliyyəti, xüsusən milli kinomuzun inkişafındakı əməyi hər vaxt ehtiramla xatırlanır. Bunun üçün təkcə yaddaşlara deyil, arxivlərdə qorunan lentlərə və onları qoruyanlara da minnətdar olmaq lazımdır.

Tanınmış kinoşünas, Əməkdar incəsənət xadimi Aydın Kazımzadənin dediyi kimi:

- Nə qədər ki, milli mədəniyyətimiz, incəsənətimiz var, İzzət xanım da yaşayacaq, gələcək nəsillərə örnək olacaq.

Kaspi.- 2008.- 16 sentyabr.- S. 11.