Xəlilzadə F.

 

Millətin övladı olmaq şərafəti

 

18 sentyabr Üzeyir musiqi günüdür

 

Maestro Niyazinin təşəbbüsü, ulu öndər Heydər Əliyevin sərəncamı ilə 20 ilə dönür ki, respublikamızda hər ilin 18 sentyabrı Üzeyir musiqi günü kimi qeyd olunur. Böyük bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəyovun anadan olduğu gün Azərbaycanda xüsusi təntənə ilə qeyd edilir. Musiqi məktəblərində, mədəniyyət ocaqlarında, Musiqi Akademiyasının qarşısında bu dahi musiqiçinin şərəfinə onun ölməz əsərlərindən fraqmentlər səsləndirilir.

Azərbaycan mədəniyyətinin ilk xadimləri acınacaqlı və məşəqqətli bir yol keçmişlər. Amansız zülmün, cəhalətin hökm sürdüyü bir şəraitdə Azərbaycanda Milli Musiqili Teatrın yaradılması nadanlığa, cəhalətə meydan oxumaq demək idi. Məhz belə ağır vəziyyətə, əzablara baxmayaraq, hədsiz çətinliklərə, təqib və təzyiqlərə məhəl qoymadan bu şərəfli işin öhdəsindən bacarıqla gələrək opera yazmaq işini cəsarətlə başlayan və inamla davam etdirən Üzeyir Hacıbəyov XX əsr Azərbaycan musiqisinin inkişafında böyük xidmətlər göstərdi. Üzeyir Hacıbəyovun kimliyi barəsində düşünərkən ilk növbədə bu dahi insanın öz sözləri yada düşür: "Bəşəriyyət tarixində elə şəxslər var ki, onlar özləri üçün anadan olmayıblar, bəlkə bütün xalqa və hətta ümuminsaniyyətə xeyir gətirmək və tərəqqisinə səbəb olmaq üçün yaranıblar. Bu cür adamlar nəinki sağlığında, bəlkə öləndən sonra da camaata mənfəət verirlər". Bu müdrik fikrin ahəngindəki məna çox düşündürücüdür. Həqiqətən də elə şəxsiyyətlər var ki, sağlığında olduğu kimi, əbədiyyətə qovuşduqdan sonra da ölümsüzlük qazanaraq müqəddəs əməlləri, yaradıcılığı ilə nəinki xalqına, bütün bəşəriyyətə xidmət edirlər. Üzeyir Hacıbəyov yaradıcılığa başladığı ilk gündən sübut etdi ki, o, nəinki bir ailənin, bir mahalın, bir xalqın, eləcə də bütün türk dünyasının böyük oğludur. Qarabağdan pərvazlanan bu parlaq sima millətinə və ölkəsinə elə bir əbədi şöhrət gətirdi ki, ziyası Günəş kimi əbədi işıq saçmaqdadır.

60 ildir ki, Üzeyir Hacıbəyov haqq dünyasına qovuşub. Amma bu uzun illər ərzində onun unudulduğu, yaddan çıxdığı an belə olmayıb. Təkcə Azərbaycanda deyil, dünyanın çox yerində Üzeyir bəyin musiqisi səslənir, sevilir, insanlar tərəfindən məhəbbətlə qarşılanır. Ümummilli lider Heydər Əliyevin ən çox sevdiyi bəstəkar da məhz Üzeyir bəy idi.
Üzeyir Hacıbəyov bəstəkar, alim, yazıçı, publisist, ictimai v
ə siyasi xadim kimi çoxşaxəli fəaliyyəti ilə yanaşı, Şərqdə ilk operanın banisi kimi məşhurdur. Məhz onun fədakar əməyi sayəsində Azərbaycan milli opera sənətinin tarixi Üzeyir Hacıbəyovun 100 il bundan öncə tamaşaya qoyulan "Leyli və Məcnun" operası ilə başlandı. Operanın ilk dirijoru Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, rejissoru Hüseyn Ərəblinski olmuş, Məcnun rolunda Hüseynqulu Sarabski, Leyli rolunda isə aşbaz şagirdi Əbdürrəhim Fərəcov çıxış etmişlər. İlk tamaşa 1908-ci il yanvarın 12-də (25-də) Bakıda H.Z.Tağıyevin teatrında olmuşdur.

Dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin eyni adlı poeması əsasında yaranmış "Leyli və Məcnun" yalnız ilk Azərbaycan operası deyil, həm də Şərqin ilk operasıdır. Bu gün biz fəxr edirik ki, qoca Şərqin opera tarixi məhz bu gündən başlanıb. Bu şərəfli salnamədə ilk ad 22 yaşlı bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun ölməz ismidir.

İlk operanın uğurlarından ruhlanan Üzeyir bəy bir-birinin ardınca "Şeyx Sənan" (1909), "Rüstəm və Söhrab" (1910), "Şah Abbas və Xurşidbanu", "Əsli və Kərəm" (1912), "Harun və Leyla" (1915) kimi milli operalar yazdı.

Üzeyir Hacıbəyov yaradıcılığının kulminasiya mərhələsi "Koroğlu" operası ilə başladı. "Koroğlu" təkcə Azərbaycan mədəniyyətində deyil, dünya operalarının sırasında əzəmətlə dayanan parlaq nümunələrdən birinə çevrildi. Beş pərdədən ibarət olan bu operanın liberetto müəllifləri H.İsmayılov və Ordubadidir. Burada bir məsələni də qeyd edək ki, Üzeyir Hacıbəyov yalnız bu operanın liberettosunu özü yazmamışdır.

"Koroğlu"nun ilk tamaşası 1937-ci il aprelin 30-da olmuşdur. Bu, elə bir dövr idi ki, Azərbaycanda repressiyalar qara caynağını hər tərəfə uzadaraq millətin ziyasını qapatmaqla məşğul idi. Məşhur şairlər, yazıçılar, ictimai-siyasi xadimlər, bir sözlə, millətin xoş sabahları üçün fəaliyyət göstərən insanlar həbs edilərək ya uzaq Sibirə göndərilir, ya da Xəzərdə balıqlara yem olurdu. Belə bir zamanda xalq qəhrəmanı haqqında opera yazmağın nə demək olduğu aydındır. Zülm və işgəncələr içində boy göstərmək, cəsarətli addım atmaq, millətə və torpağa, vətənə xidmət etmək Üzeyir Hacıbəyovun qanında idi. O, ilk qələm təcrübəsindən başlayaraq nadanlığın, işgəncənin, ölümün içindən gələcəyə, ümidli sabahlara boylanırdı. Onu bu yoldan heç nə sapdıra bilmirdi. Bəzən də bu cəsarəti onu həqiqətən qara tufanların torundan xilas edirdi. "Koroğlu" operası Moskva tamaşaçılarını da məftun etmişdi. Taleyi uğurlu gətirmiş bu nəhəng əsər keçmiş sovet respublikalarının opera və balet teatrlarında dəfələrlə göstərilmişdir. Bir təzada fikir verin: Üzeyir Hacıbəyov Stalin rejiminin ən ağır zamanında - 1941-ci ildə onun adını daşıyan mükafata layiq görülüb.

Üzeyir Hacıbəyovun "Füruzə" adlı yarımçıq qalmış bir operası da olub. Xalq rəvayətləri əsasında hazırlanan bu operanın musiqi parçaları arasında "Füruzə"nin ariyası xüsusilə diqqətəlayiqdir. Bəlkə elə buna görədir ki, opera yarımçıq qalsa da, ariya uzun illər müğənnilər tərəfindən məharətlə ifa edilib.

Şərqdə ilk operetta janrının yaranması da Üzeyir Hacıbəyovun adı ilə bağlıdır. Dahi bəstəkarın ilk musiqili komediyası üç pərdədən ibarət "Ər və arvad"dır. Bu əsər Azərbaycanda musiqili komediyanın ilk nümunəsidir. Əsərin ilk tamaşası 1910-cu ildə olmuşdur. Rollarda H.Sarabski (Mərcan bəy), Ə.Ağdamski (Minnət xanım) və başqaları çıxış etmişlər.

Müəllifin ikinci musiqili komediyası "O olmasın, bu olsun"dur. Əsərin ilk tamaşası 1911-ci ilin aprelində Bakıda olmuşdur. Sonralar musiqili komediya müxtəlif dillərə tərcümə olunaraq Qafqazyanı ölkələrdə, eləcə də Türkiyədə, Bolqarıstanda, Yəməndə və digər məmləkətlərdə tamaşaya qoyulmuşdur.

Dahi bəstəkarın üçüncü və sonuncu musiqili komediyası "Arşın mal alan"dır. Sankt-Peterburq Konservatoriyasında təhsil aldığı ildə (1913) Üzeyir Hacıbəyovun yazdığı bu operetta 70-ə yaxın xarici dilə tərcümə edilmiş, 100-dən çox teatrın səhnəsində oynanılmışdır. "Arşın mal alan" beş dəfə ekranlaşdırılmış, dəfələrlə qrammafon valına yazılmışdır. Bu musiqili komediya əsasında ilk bədii film 1916-cı ildə çəkilmişdi. Bu, səssiz film olub.

İkinci dəfə 1917-ci ildə Sankt-Peterburqdan gəlmiş Q.Beyyatov "Arşın mal alan"ı yenidən ekranlaşdırmışdı. Lakin o bu işi görərkən nə müəllifdən icazə almış, nə də onunla məsləhətləşmişdi. Bu səbəbdən də cəmi iki gün nümayiş etdirilən film ekrana buraxılmamışdır.
Üçüncü dəfə isə 1937-ci ildə ABŞ-da yaşayan rejissor R.Mamulyan adlı birisi "Arşın mal alan"ı Üzeyir Hacıbəyovdan icazə almadan, ekranlaşdırmış və hətta filmdə Üzeyir Hacıbəyovun adını bel
ə göstərməmişdir (ermənilər görün nə vaxtdan milli və mədəni sərvətlərimizə göz dikiblər - F.X.).

Dördüncü dəfə "Arşın mal alan" 1945-ci ildə Bakı kinostudiyasında ekranlaşdırılmış və bu musiqili film də dünyada geniş şöhrət qazanmışdır. Baş rolda Rəşid Behbudov çəkilib.
1965-ci ildə isə "Arşın mal alan" musiqili komediyası Bakıda yenidən ekranlaşdırıldı. Bu rəngli, musiqili filmin rejissoru Tofiq Tağızadə, musiqi redaktoru Fikrət Əmirov idi. Bu film uğurlu alınmışdı. Baş rolun ifaçısı Həsən Məmmədov olub.

"Arşın mal alan"ın taleyi həqiqətən uğurlu olub, bu gün də həmin musiqili komediyaya böyük maraq duyulmaqdadır. Bu səbəbdən də teatrların repertuarından düşməyən "Arşın mal alan" həmişəki kimi tamaşaçıları valeh etməkdədir.

Üzeyir Hacıbəyovun ədəbi irsi çox zəngin və qiymətlidir. Bütün ömrü boyu Azərbaycan mədəniyyətinə, musiqisinə xidmət edən bu unudulmaz şəxsiyyət 300-dən çox xalq mahnısını nota salmış, marş, kontata, fantaziya, mahnı və romanslar, kamera və xor əsərlərini yazmışdır. Maraqlıdır ki, həm Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin, həm də sovet Azərbaycanının himnləri dahi sənətkara məxsus olmuşdur. Sevinirik ki, müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra millətimizə azadlıq şərafəti çatdıran o ilk himni biz bu gün yenə də məhəbbətlə səsləndiririk.
Üzeyir Hacıbəyov təkcə musiqi bəstələmirdi, həm də xalq musiqisinin nəzəri əsaslarını gələcək nəslə çatd
ırmaq üçün müxtəlif vəsaitlər hazırlayırdı. Onun 1945-ci ildə nəşr edilmiş "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" adlı elmi əsəri Üzeyir Hacıbəyovun musiqişünas-alim kimi mükəmməl fəaliyyətinin yadigarı kimi bu gün də musiqi dərsliyi kimi istifadə edilir.

Üzeyir Hacıbəyov 1948-ci ilin noyabrında 63 yaşında dünyasını dəyişib. O hüznlü günlərin şahidləri öz xatirələrində yazırlar ki, Bakıda o vaxta qədər elə dəfn mərasimi olmamışdı. Bütün Azərbaycan böyükdən-uşağa kimi göz yaşları içərisində millətin böyük oğlunu son mənzilə yola salırdı. Sanki o gün millətin hamısı paytaxta yığışmışdı. İndi dahi sənətkarın vəfatından 60 il keçsə də, o, həmişə qəlbimizdə yaşamaqdadır.

Azərbaycan
.- 2008.- 18 sentyabr.- S. 6.